O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta talim vazirligi mirzo ulig’bek nomidagi o’zbekiston milliy

epiteliyga xalqasimon va bo‘ylama muskullar tutashgan. Bularning
hammasichuvalchangning teri-muskulxaltasinihosilqiladi. Halqali
chuvalchanglarga xos bo‘lgan ikkilamchitana bo‘shlig‘i(selom)tana
segmentlariga mos ravishda ichki tomonida bir-biridan parda –
dissepimentlarbilan ajralgandir.Bundan tashqar ihar bir segmentdagi
bo‘shliq ichakning ostida joylashgan mezenteriy parda siorqali o‘ng va chap qismlarga ham bo‘linib turadi.Chuvalchangning tanasikutikula bilan
qoplangan. Uning ostida endodermadan hosil bo‘lgan silin drsimon
qoplovchi to‘qima (epiteliy)hujayralardan iborat teri joylashgan.
Qonaylanishtizimiyopiq,qonsuyuqligifaqattomirlardaharakatlanadi.
Asosiykattaqontomirlariikkita,orqaqontomiriichakningustkiqismidan
o‘tadi.Undamuskullarancharivojlanganligiuchunqisqarishvakengayish
xususiyatiga ega.Natijada u qonniharakatlantiradi.Qorin qon tomiri
ichakning pastkitomonidan o‘tadi.Qon suyuqligiorqa qon tomirida
tananingkeyingiuchidanboshtomongaqarab,qorintomiridaesauning
teskarisigaqarabharakatlanadi(49-rasm).Bulardantashqariqizilo‘ngach
atrofidagibeshta xalqasimon qon tomirlarimavjud,ularqizilo‘ngachni
halqashaklidao‘raboliborqavaqorinqontomirlarinibir-biribilanulab
turadi.Buxalqasimonqontomirlariham qisqaribturishxususiyatigaega.
Ularqonniorqaqontomiridanqorintomirigaqarabhaydaydi.Shuning
uchunham ularni"yurak"debham ataladi.Ichaknio‘rabolgankapillyarqon
tomirlarto‘plamiozuqamoddalarnivaqoldiqmoddalarniyig‘iboliborqa
qon tomiriga kelib qo‘shiladi.Terida va ayirish organlarida joylashgan
112
boshqakapillyarqontomirlaridaesaqonkislorodgaboyiydivaqoldiq
moddalartozalanadi.Maxsusnafasolishorganlaribo‘lmaganligiuchungaz
almashinishbutunteriyuzasiorqalibajariladi.Teriyuzasidakapillyarqon
tomirlarijudaqalinto‘rhosilqiladi.
1.Chayon(Buthussp.)
Chayon o‘rgimchaksimonlar orasida yirik hayvon hisoblanadi.
Tanasininguzunligi10santimetrdanortiqroqbo‘lishimumkin.URossiyada
MarkaziyOsiyo,ZakavkazevaKrimdauchraydi.Tanasiboshko‘krak,qorin
qismlarigabo‘linadi,Boshko‘krakqismiyelkatomonidan umumiyqalqonkarapaksbilanqoplangan.
Uningyelkatomonida jufttepako‘zlari,yon
tomonida esa bir necha juft nisbatan kichikrok ko‘zchalaribo‘ladi.
Boshko‘krakning oldingiqismida birjuftxelitseralarjoylashgan.Bular
o‘zgarganoyoqlardir.Ularuchbo‘g‘imdaniborat.Birinchibo‘g‘im qisqa
bo‘lib,qolganikkibo‘g‘imiqisqichhosilqiladi.Uningichkiyuzasixitindan
iborat «tishcha» larga egadir.Xelitseralar yordamida chayon ovqat
maydalaydi.Keyin zaharbezlariishlab chiqariladigan zaharsuyuqligi
ta’sirida chala suyuq holatga aylantirilgan ovqatniso‘rib ovqatlanadi.
Boshko‘krak qismining ik kinchi juft o‘simtasi bu pedipalpalardir
(paypaslagich oyoq).Ularning harbiri6 ta bo‘g‘imdan tashqiltopgan,
Keying iikki bo‘g‘imi haqiqiy qisqichni hosil qiladi.Pedipalpalar asosan
sezish vazifasini bajaradi,lekin ular ovqatni(hasharotlarni)tutish va
ushlab og‘izga olib kelishda ishtirok etadi(51-rasm).
1.Daryoqisqichbaqasiningtashqituzilishi
Daryo qisqichbaqasi deyarli hamma joylardagi chuchuk suv
havzalaridakengtarqalgan.Uningtanasiyoshigavajinsigaqarab8-15sm
uzunlikdabo‘ladi.Qisqichbaqalarkunduzkunlariinlaridayashirinib,tunda
esafaolharakatqiladivaovqatizlaydi.Ularharxiloziqlanadilar,ko‘pincha
o‘limtiklarni,maydabaliqlar,itbaliqlarni,shuningdektarkibidaohakmoddasi
ko‘p bo‘lgan o‘simliklarniyeydi.Tanasixitindan iboratkutikula bilan
qoplangan bo‘lib,u boshko‘krak (cephalothorax)va qorin (abdomen)