O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа tа’lim vаzirligi nizоmiy nоmidаgi tоshkеnt dаvlаt pеdаgоgik univеrsitеti

S.Xantingtonga “Sivilizatsiyalar to`qnashuvi” kitobida (1997 yil chop etilgan) 
kelajakdagi urush sivilizatsiyalar urushi bo`ladi deb bashorat qilishiga asos bo`ldi.
Jahon sivilizatsiyasi tushunchasiga qarindosh tamoyil - ijtimoiy-iqtisodiy
formatsiya yaqin kunlargacha ilmiy asarlar va darsliklarda umum qabul qilgan va 
jamiyat taraqqiyotidagi katta, ob’ektiv shartlangan bosqichlarni tavsiflash uchun
foydalanilar edi. Nima uchun bu odatdagi tamoyildan voz kechildi? Birinchidan 
ijtimoiy - iqtisodiy formatsiya tushunchasi asosida ma’noviylik ustidan 
moddiylikni ustuvorligini singdirishga urinish ko`rinadi. Bizning yondashuvimiz 
inson primatidan, uning ehtiyojlari, bilimi, o`quvi, madaniyati, mafkurasi - barcha 
nima umumlashtiradigan so`z ijtimoiy ong deb ko`pincha aytiladi va odamni 
qolgan dunyodan farq qiladi. Albatta, odam o`rab turadigan dunyodan ajralishi 
mumkin emas; (uning asosiy unsuri inson oz’ining ehtiyojlari va qobiliyatlari, 
bilimi va o`quvi, xohishi va irodasi bilan) tarixiy progressning belgilovchi 
omillaridan biri ma’naviy dunyoning dinamikasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish 
kuchlarining rivolanishi bo`ladi. 
Ikkinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvining qattiq besh 
a’zolik sxemasi tarixga xilof. U mamlakat, xalqlarning taqdiri o`ziga xosligi 
tarixiy progressning murakkab, qarama - qarshi ritmini qotib qolgan sxema ichida 
joylashtirishga urindi. Shu bilan birga tarixning boshlanishi – ibtidoiy jamoa 
formatsiyasi - noaniq uzun bo`ldi, tarix arafasidagi va insoniyat tarixining birinchi 
bosqichlaridagi sifat jihatidan turli bosqichlar nazarga ilinmadi. Oxirgi 
kommunistik formatsiya - mohiyati bilan tarixning nihoyasini bildirar edi, unda 
tarixiy progressning bosh harakatlantiruvchi sifatida qarama - qarshiliklar bartaraf 

---

qilinar edi. Fantasik yozuvchilar uni bilish tragediyalari va bilib bo`lmaganni bilish 
uchun uni yoritishga urunsalar ham xristian jannatiga o`xshab, bu nihoyatsiz 
ko`rimsiz jamiyat bo`lar edi, (Tumannost Andropedi I. Efremov). Hayot bu 
buyuk utopiyani inkor qildi, XX asr oxirida kommunizm ideallari og’ir 
mag’lubiyatga uchradi (hozirgi vaqtda to`la tenglik va erkinlikga intilish saqlanib 
qolayotgani uchun kommunizm g’oyasi yangilangan ko`rinishda qayta 
tug’ilmoqda). 
Jahon 
sivilizatsiyalarining 
almashuv 
konsepsiyasi 
tarixiy 
jarayonni 
boshlanishini aniq chizadi. Tarix hisobini neolit inqolibidan va undan oldingi 
o`tish davri - mezolitdan hisobini olib boradi; marksistik sxemaga nisbatan tarixni 
yirik bosqichlarini yanada bo`lib taklif qiladi va asosiysi sivilizatsiyalar almashuvi 
ritmi, unga mos harakatlantiruvchi kuchlar va qarama - qarshiliklar kelajakka – 
insoniyat jamiyati mavjud bo`lgan vaqtgacha saqlanib qoladi.
Yuqorida 
ko`rsatilgan 
tarixni 
davrlashtirishga 
yaqin 
yondashuvni