O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta ta’lim vazirligi Toshkent davlat Iqtisodiyot Universiteti

Davlat pirovard sarflari - bu korxonalarning pirovard maxsulotlarini va iqtisodiy pesurslarni, xususan ishchi kuchini sotib olishga davlatning (boshqaruvning quyi va maxalliy organlari bilan birga) barcha sarflarini o‘z ichiga oladi. Ammo u davlatninr barcha ijtimoiy to‘lovlarini bartaraf qiladi, chunki bunday sarflar yuqorida ta`kidlanganidek joriy ishlab chiqarishning ko‘payishini aks ettirmaydi, balki davlat daromadlarining oila va alohida shaxslarga berilishi hisoblanadi. Chet elliklarning milliy iqtisodiyot tovarlariga sarflari huddi mamlakat ichidagi iste`molchilik sarflari kabi milliy ishlab chiqarish darajasiga bog‘liq. Shu sababli YaMMni sarflar bo‘yicha hisoblashda tovar va hizmatlarga chet elliklarning sarflari, ya`ni eksport qiymati ham qo‘shiladi. Boshqa tomondan, iste`molchilik va investision sarflar hamda davlat mablag‘larining bir qismi import qilingan, ya`ni chet elda, ishlab chiqarilgan tovarlarga sarflanadi. Milliy ishlab chiqarish umumiy hajmi asossiz oshib ketmasligi uchun import hajmi YaMMdan chiqariladi. Buning uchun eksport va import miqdorlari o‘rtasidagi farq aniqlanadi. Bu farq tovar va hizmatlarning sof eksporti, yoki oddiy qilib sof eksport deyiladi. Sof eksport ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa, bu ijobiy va salbiy bo‘lishi mumkin. Agar eksport importdan ortiq bo‘lsa. Bu ijobiy, aks holda salbiy bo‘ladi.

Shunday qilib, milliy daromad quyidagi daromadlardan iborat:

-ishchilarning ish haqi va ish haqi;

-Birlashmagan sektor egalarining daromadlari;

-Korporativ foyda;

-Sof foiz va ijara daromadlari.

Ushbu turdagi daromadlarga amortizatsiya, chet el omillari tomonidan yaratilgan sof foyda va bilvosita soliqlarni qo'shsak, biz YaIMni hisoblay olamiz

Ikkinchi usulda hisoblash formulasi: YaIM = ish haqi + ijara + foiz to'lovlari + korporativ foyda + amortizatsiya + bilvosita soliqlar - subsidiyalar - chet eldan olingan sof faktorli daromad (yoki + mamlakatda ishlayotgan chet elliklarning sof faktorli daromadi)

Uchinchi usul - bu YaMM (YaIM)ni daromadlar bo‘yicha hisoblash.

Mazkur yilda ishlab chiqarilgan pirovard mahsulot hajminidan olingan barcha daromadlar uy ho‘jaliklariga ish haqi, renta to‘lovlari, foiz va foida shaklida kelib tushadi. Shu sababli bu usulda YaMM (YaIM) pirovard mahsulot hajmidan olingan barcha daromadlarni qo‘shib chiqish orqali aniqlanadi.

Ushbu usul bilan hisoblangan YaIM ko'rsatkichi korxonalarga egri va to'g'ridan-to'g'ri soliqlar, amortizatsiya, mulk daromadlari va taqsimlanmagan daromadlarni ham o'z ichiga oladi. Yana bir e’tiborli jihati shundaki, daromadlar va xarajatlar aylanishining diagrammasiga ko'ra, iqtisodiyotning ayrim sub'ektlari uchun daromadlar, boshqalari uchun xarajatlar kiradi.

Ish haqi ko'rsatkichi ish haqining umumiy miqdorini, shuningdek ishchilarga qo'shimcha to'lovlarni o'z ichiga oladi. Ijaraga olish - mulk egalarining daromadlari. Foyda korporatsiyalar yoki firmalarning yalpi foydasiga (dividendlar) va shirkatlar va yakka tartibdagi xususiy korxonalarning sof foydasiga, shuningdek, fermerlar va jismoniy shaxslarning erkin kasblardagi daromadlariga to'g'ri keladi.

Yalpi ichki mahsulotni xarajatlar va daromadlar bo'yicha hisoblashda ikkita yondashuvning kombinatsiyasi ushbu jadvalda keltirilgan.YaIMni hisoblash usullari