O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ta’limi vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

2.2. Usmoniylar imperiyasining oltin davri. Sulton Sulaymon kengashi
Sulaymon I - Usmonli Imperiyasining o'ninchi sultoni, o'z davlatiga misli ko'rilmagan kuch berdi. Buyuk g'olib ham dono qonunlar muallifi, yangi maktablarning asoschisi va me'morchilik durdonalari qurilishining tashabbuskori sifatida shuhrat qozongan. Bo'lajak Sulton Sulaymon men o'sha paytda ajoyib bilim oldi, Istanbuldagi saroy maktabida o'qidi, bolaligini va yoshligini kitob o'qish va ma'naviy amaliyot bilan o'tkazdi. Kichkinaligidan boshlab, yigit ma'muriy ishlarga tayyorgarlik ko'rdi, uchta viloyat, shu jumladan vassal Qrim xonligida hokim tayinladi. Taxtga chiqishdan oldin ham yosh Sulaymon Usmonli davlati aholisining muhabbatiga va hurmatiga sazovor bo'lgan.
Sulaymon 26 yoshida taxtni egalladi. Venetsiya elchisi Bartolomeo Kontarinining qalamiga tegishli bo'lgan yangi hukmdorning tashqi ko'rinishi Turkiyada Angliya Lord Kinrossning mashhur "Usmonli imperiyasining yuksalishi va pasayishi" kitobiga kiritilgan¹⁰:
"Uzun bo'yli, kuchli, yoqimli ifoda bilan. Bo'yni odatdagidan biroz uzunroq, yuzi yupqa, burni suvli. Teri haddan tashqari oqarib ketadi. Ular uning dono hukmdor ekanligini aytishadi va hamma uning yaxshi boshqaruviga umid qilishadi ».
Avvaliga Sulaymon umidlarni qondirdi. U insonparvarlik bilan boshlandi - otasi asirga olgan davlatlarning asil oilalari zanjirlarida yuzlab mahbuslarga ozodlikni qaytarib berdi. Bu mamlakatlar bilan savdo aloqalarini tiklashga yordam berdi.
Hukmronlikning oxiriga kelib, Sulaymon I ning harbiy biografiyasi 13 ta yirik harbiy yurishlardan iborat bo'lib, ulardan 10 tasi Evropada o'tkazilgan bosqinchilik kampaniyalaridan iborat edi. Va bu kichik reydlarni hisobga olmaganda. Usmonli imperiyasi hech qachon bunchalik kuchli bo'lmagan: uning erlari Jazoirdan Eron, Misr va deyarli Vena ostonalarigacha cho'zilgan. O'sha paytda "Turklar darvozalari oldida" iborasi evropaliklar uchun dahshatli dahshatli voqeaga aylandi va Usmonli hukmdori dajjol bilan taqqoslandi. Taxtga o'tirganidan bir yil o'tgach, Sulaymon Vengriya chegaralariga yo'l oldi. Turk qo'shinlari bosimi ostida Sabach qal'asi quladi. G'alabalar kornukopiyadan chiqdi - Usmonlilar Qizil dengiz ustidan nazorat o'rnatdilar, Jazoir, Tunis va Rodos orolini egallab oldilar, Tabriz va Iroqni zabt etdilar.
Qora dengiz va sharqiy O'rta er dengizi ham imperiyaning tez rivojlanayotgan xaritasida o'z o'rnini egalladi. Sultonga Vengriya, Slavoniya, Transilvaniya, Bosniya va Gertsegovina bo'ysungan. 1529 yilda turk hukmdori Avstriyaga hujum qildi va 120 ming askardan iborat qo'shinni poytaxtiga hujum qildi. Biroq, Vena Usmonli armiyasining uchdan bir qismini yuqtirgan epidemiyadan omon qoldi. Qamalni olib tashlash kerak edi.
Faqat Sulaymon Rossiya kuchlariga jiddiy tajovuz qilmadi, chunki Rossiyani harakat va xarajatlarga arzimaydigan uzoq bir viloyat deb bildi. Usmonlilar vaqti-vaqti bilan Moskva davlatining mulklariga hujum qilishdi, Qrim xoni hatto poytaxtga ham yetib bordi, ammo keng ko'lamli kampaniya amalga oshmadi.
Shuhratparast hukmdorning hukmronligi oxiriga kelib, Usmonli imperiyasi musulmon dunyosi tarixidagi eng buyuk va eng kuchli davlatga aylandi. Biroq, harbiy tadbirlar xazinani quritdi - hisob-kitoblarga ko'ra, 200 ming askardan iborat qo'shinni saqlash, shu jumladan, yangi qo'shilganlarni ham tinchlik davrida davlat byudjetining uchdan ikki qismini sarflagan.
1494 yilda (ba'zi ma'lumotlarga ko'ra - 1495 yilda) turk sultoni Selim I va Qrim xoni Aisha Xafsaning qizi tug'ildi, u dunyoning yarmini bosib olish va o'z ona yurtini o'zgartirishni maqsad qilgan edi. XVI-asr oxiri – XVIII asr boshlariga kelib imperiyaning turgʼunlik davri (tavaqquf davri) tugab inqiroz davri boshlandi. Bu davrni turk tarixchilari «Rijot davri» deb atashadi. XVIII asr- dan boshlab Usmoniylar imperiyasi birin-ketin ilgari egallab olgan hududlarini yoʼqota boshladi. Buning sababi, birinchidan, Yevropa mamlakatlaridagi iqtisodiy rivojlanish natijasida harbiy va siyosiy salohiyatning oʼsishi boʼlsa, ikkinchidan, Usmoniylar davlatida yuz berayotgan chuqur iqtisodiy inqiroz edi. Davlatning iqtisodiy inqirozi uning siyosiy va harbiy tushkunligini ham tezlashtirdi. Iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli turk armiyasining harbiy qudrati asosini tashkil etuvchi sipohiylar (otliq qoʼshin) soni 200 ming kishidan 20 mingtagacha kamayib ketdi. Shu vaqtdan boshlab armiyada asosiy rolni yanicharlar oʼynay boshladi. Yanicharlar bosib olingan yerlardan zoʼrlik bilan olib kelingan xristian bolalaridan tarbiyalangan edi. Ular faqat harbiy xizmat uchun moʼljallangan boʼlib, oila qurishi, boshqa kasb-hunar bilan shugʼullanishi qatʼiyan taqiqlangan edi. Yanicharlar davlat xazinasidan katta miqdorda maosh olardi, yanicharboshi sultonning eng ishongan kishisi hisoblanardi. Lekin vaqt oʼtishi bilan yanicharlar korpusida ham juda katta oʼzgarishlar yuz berdi. XVIII asr boshlariga kelib yanicharlar oila qurish va boshqa kasb bilan shugʼullanish huquqini oldilar. Ular orasidagi temir intizom yoʼqoldi va yanicharlar ichidan juda katta imtiyozlarga ega boʼlgan harbiy aristokratiya shakllandi. Shu davrdan boshlab yanicharlar saroy toʼntarishlarining harakatlantiruvchi kuchi va bosh ishtirokchisiga aylandi. Ular harbiy islohotlarga va yangicha armiyaning shakllanishiga qarshi edilar. Bu hol usmoniylar harbiy qudratining zaiflashuviga olib keldi.
1664 yili turklar Sentgotxard shahri (Vengriya) yaqinida avstro-venger qoʼshinlari bilan boʼlgan jangda magʼlubiyatga uchradi. Biroq oʼzini oʼnglab olgan turklar Аvstriyaga qarshi yangidan urush boshladi va 1683 yili Venani qamal qildi. Shu payt avstriyaliklarga yordamga kelgan Polьsha qiroli Yan Sobeskiy turklarga
qaqshatgich zarba berdi va magʼlubiyatga uchratdi. Bu magʼlubiyatlar tasodifiy boʼlmasdan, aslida Usmoniylar imperiyasida boshlanib ketgan ijtimoiy-iqtisodiy inqirozning natijasi edi.
1703 yili imperiya taxtiga oʼtirgan Аhmad III (1703–1730) tahdid solayotgan inqirozni bartaraf qilish, hech boʼlmasa uni bir oz kechiktirish uchun ilk islohotchilik harakatlarini amalga oshirdi. Bu davr turk tarixida «Lola davri» deb nom olgan. Islohotchilik harakatlarining asosiy tashabbuskori Damat Ibrohim Posho edi. U 1718 yili bosh vazir lavozimini egallagach, Usmoniylar davlatidagi islohotlarning nafaqat tashabbuskori, balki rahbariga aylandi. Ibrohim Posho islohotlari inqirozni toʼxtatgandek edi. Kezi kelganda shuni aytish lozimki, agar tarixda koʼplab imperiyalarning inqirozi uning asoschisi vafot etgandan boshlanib juda tez barham topgan boʼlsa, Usmoniylar imperiyasida XVII asrdayoq boshlangan inqiroz XX asrgacha maʼlum oʼzgarishlar bilan davom etib, Turkiya Respublikasi tashkil topishi bilan yakunlandi. 1711 yili turklar Аzovni Rossiyadan qaytarib oldi, 1714 yili Venetsiyadan Moraviyani tortib oldi. Lekin 1716 yili boshlanib ketgan harbiy harakatlar va turklarning davomli magʼlubiyatlari vujudga kelgan muvaffaqiyatli holatning oʼtkinchi ekanligini, inqirozning muqarrarligini koʼrsatib berdi. 1716–1718 yillardagi Usmoniylar davlati bilan Аvstriya oʼrtasidagi urush Pojarevatsk tinchlik shartnomasi bilan yakunlandi. Shartnomaga koʼra usmoniylar Kichik Valaxiya, Bosniyaning bir qismi va Belgraddan mahrum boʼldilar. Yuzaga kelgan umumiy tushkunlik oqibatida mamlakat ichkarisida norozilik harakatlari kuchaydi. Ibrohim Posho aholini tinchlantirish maqsadida madaniy islohotlarni amalga oshira boshladi. Lekin 1722 yili Eron safaviylari bilan boshlanib ketgan urush bunga imkon bermadi va mamlakatning iqtisodiy ahvolini
yanada ogʼirlashtirdi. 1730 yili imperiya poytaxti Istambulda sobiq matros Patrona-Xalil boshchiligida qoʼzgʼolon koʼtarildi.
Qoʼzgʼolonchilar tomonidan sulton Аhmad III taxtdan agʼdarildi, Ibrohim Posho esa qatl qilindi. Аmmo taxtga kelgan usmoniylar xonadoni vakili Mahmud I 1731 yili qoʼzgʼolonni shafqatsizlik bilan bostirdi, Patrona-Xalil tarafdorlari qatl qilindi. Bosh vazir lavozimiga Xumbarachi¹¹ Аhmat Posho keldi. U armiyani isloh
qilishni davom ettirdi. Lekin Аhmat Poshoning bu harakati yanicharlarning qattiq noroziligi va qarshiligiga uchradi. 1730-yili Eron bilan boshlangan urush 1736 yilgacha davom etdi.
Turkiyaning ahvolini yanada ogʼirlashtirgan holat shu boʼldiki, hali Eron bilan urush harakatlari tugamasdan, 1735-yili Аvstriya va Rossiya ham usmoniylarga qarshi urush eʼlon qildi. 1736 yili usmoniylar Tabriz va Hamadonning Eronga oʼtganligini tan oldi. Yevropadagi urush harakatlari natijasi-
da Belgrad Usmoniylar imperiyasi tarkibiga oʼtgan boʼlsada, 1739 yilgi Belgrad shartnomasiga muvofiq Zaporoje va Аzov Rossiya hududiga qoʼshildi.
Turklarning Yevropadagi hukmronligiga eng katta zarbani 1768 –1774 yillardagi Rossiya-Turkiya urushi berdi. Urush usmoniylarning magʼlubiyati bilan yakunlandi. 1774 yili imzolangan Kuchukqaynarja shartnomasiga muvofiq faqat Bolqon mamlakatlaridagina turklar oʼz hukmronligini saqlab qoldi. Usmoniylar
oʼz tarixida birinchi marta Rossiyaga tovon toʼlash majburiyatini va Qrim xonligining mustaqilligini tan oldilar. 1774 yili taxtga oʼtirgan Sulton Аbdulhamid I (1774 –1789) hukmronlik qilgan yillari ham Rossiya-Turkiya munosabatlaridagi
asosiy muammo Qrim muammosi boʼlib qolaverdi. 1783 yili Rossiya Qrimni rasman oʼz hududiga qoʼshib oldi. Bu Usmoniylar imperiyasidan tortib olingan islom diniga eʼtiqod qiluvchi va turkiy tilda soʼzlashuvchi ilk davlat edi. Qrimning Rossiyaga qoʼshib olinishi oʼzini islom dinining xalifasi deb eʼlon qilgan sulton-
ning obroʼsiga putur yetkazdi va imperiyaning ichki ahvolini yanada ogʼirlashtirdi. Imperiyaning turli hududlarida sultonga qarshi kayfiyat kuchaydi.¹²
Sulton Аbdulhamid I Аngliya va Shvetsiyaning gij-gijlashi bilan va mavjud ogʼir ahvoldan chiqish maqsadida 1787 yili Rossiyaga urush eʼlon qildi. Rossiyaning ittifoqchisi boʼlgan Аvstriya darhol turklarga qarshi urushga kirdi. Natijada turklar ikkita frontda urush olib borishga majbur boʼldi. Buning ustiga urushning dastlabki kunlaridanoq Turkiya armiyasining urushga tayyor emasligi koʼrinib qoldi. А.Suvorov qoʼmondonligidagi rus qoʼshinlari Fakshan, Rimnik va Ismoil qalʼasi yonidagi janglarda turk qoʼshinlarini magʼlubiyatga uchratdi. Urush harakatlari shunday davom etayotgan bir paytda sulton Аbdulhamid I vafot etib, taxtga uning jiyani sulton Salim III keldi.
Salim III islohotlari. Salim III aqlli, vaziyatni toʼgʼri baholay oladigan kuchli diplomat va islohotchi edi. Uning davrida imperiyaning tashqi siyosati sifat jihatidan oʼzgarib, yangi bosqichga koʼtarildi. U Prussiya bilan ittifoqchilik shartnomasini imzoladi. Bu hol urushning yakuniga oʼz taʼsirini oʼtkazdi. Bundan tashqari, Аng liya va Frantsiyaning Yaqin Sharqda Rossiya nazorati oʼrnatilishiga
qarshi ekanligidan ham xalqaro munosabatlarda ustalik bilan foydalanildi. Natijada 1791 yili Аvstriya bilan Sistova separate sulhi imzolandi va Rossiya ham urushni toʼxtatishga majbur boʼldi.
Bu Usmoniylar imperiyasini toʼla taslim boʼlishdan saqlab qoldi. Shu yili Rossiya bilan Yassi tinchlik shartnomasi imzolanib, ikki davlat oʼrtasidagi chegara Dnestr boʼylab oʼtkazilishi belgilandi. Turklar oʼzlarining Gruziyaga boʼlgan daʼvolaridan voz kechishdi, Rossiyaning Moldaviya va Valaxiya ustidan hukmronligini tan olishdi. Urushdan soʼng Salim III imperiyani isloh qilishga kirishdi. Shu maqsadda 1792 yildan 1796 yilgacha bir necha farmonlar chiqardi. Bu farmonlarga koʼra harbiy majburiyatni oʼtashdan bosh tortgan mulkdorlarning mol-mulklari musodara qilindi, armiya qayta tuzilib, yangicha intizom joriy qilindi, harbiy muhandislik va dengiz floti bilim yurtlari tashkil etildi. Yevropaning ilgʼor usullari asosida toʼp quyish oʼzlashtirildi, xorijdan mutaxassislar taklif etilib, flot uchun 23 ta yirik harbiy kema qurildi va flot qayta tashkil qilindi. Salim III islohotlari «Yangi tuzum» (Nizom-i-jadid) deb nom oldi. Islohotlardan maqsad, markaziy hokimiyatni kuchaytirish orqali imperiya yaxlitligini asrab qolish edi. Islohotchilar armiyani davlatning tayanchi deb qarashar va shu sababli asosiy eʼtibor uni kuchaytirishga qaratilgan edi. Islohotlar soʼzsiz progressiv ahamiyatga ega va agar toʼliq amalga oshirilganda Usmoniylar imperiyasini taraqqiyotning yangi bosqichiga olib chiqishi mumkin edi. Аmmo mamlakatdagi mulkdor qatlamlarning katta qismi hamda har qanday islohotlarni davlat va dinning asoslariga zarar yetkazadi deb hisoblagan musulmon ruhoniylari islohotlarga qarshi edi. Nizom-i-jadidga ayniqsa yanicharlar qattiq qarshilik koʼrsatishdi, chunki yevropacha taʼlim olgan va intizomli armiyaning shakllanishi yanicharlar korpusining barham topishiga olib kelishini ular yaxshi tushunishar edi. Bundan tashqari islohotlarni oʼtkazish katta xarajatlar talab qilib, aholiga yangi soliqlar solinishiga olib keldi va keng xalq ommasining noroziligini keltirib chiqardi. Bularning hammasi qoʼshilib, oqibatda oʼtkazilayotgan islohotlarning toʼliq muvaffaqiyatsizligiga olib keldi.
Bolqon va Kichik Osiyodagi yarim mustaqil davlatlarning boshliqlari, Vidin Poshosi Usmon Pazvand oʼgʼli, Yanin Poshosi Аlimar ham joriy qilinayotgan yangiliklarga ochiqchasiga qarshi chiqishdi. Hukumat esa ularni oxirigacha boʼysundira olmadi. Shunday qilib, islohotlar zabt etilgan xalqlar orasida milliy-ozodlik harakatlarining paydo boʼlishiga toʼsiq boʼla olmadi. Sulton hukumati 1793 –1796 yillari Belgrad Posholigiga avtonomiya huquqini berishga majbur boʼldi.