O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

?
ÒAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR

344
FOYDALANILGAN ADABIYOÒLAR
I. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
1.  I.A. Karimov. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. Ò.,
«O‘zbekiston», 1992.
2. I.A. Karimov. O‘zbekiston — bozor munosabatlariga o‘tishning o‘ziga
xos yo‘li. Ò., «O‘zbekiston», 1993.
3. I.A. Karimov. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida.
Ò., «O‘zbekiston», 1995.
4. I.A. Karimov. Maqsadimiz tinchlik, barqarorlik, hamkorlik. Ò., «O‘zbekiston»,
1995.
5. I.A. Karimov. O‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. 1-jild,
Ò., «O‘zbekiston», 1996.
6. I.A. Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan qolsin. 2-jild. Ò., «O‘zbekiston»,
1996.
7. I.A. Karimov. Yangicha fikrlash va ishlash — davr talabi. 5-jild. Ò.,
«O‘zbekiston», 1997.
8. I.A. Karimov. Xavfsizlik va barqarorlik taraqqiyoti yo‘lida. 6-jild. Ò.,
«O‘zbekiston», 1998.
9. I.A. Karimov. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. Ò., «O‘zbekiston», 1998.
10. I.A. Karimov. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Ò., «O‘zbekiston», 1999.
11. I.A. Karimov. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot — pirovard
maqsadimiz. Ò., «O‘zbekiston», 2000.
12. I.A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish —
eng muhim vazifamiz. «Xalq so‘zi» gazetasi, 2001-yil 15-fevral.
13. I.A. Karimov. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. «Xalq so‘zi»
gazetasi, 2001-yil 17-fevral.
14. I.A. Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida
uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari. Ò., «O‘zbekiston», 2009.
II. Asosiy adabiyotlar
1. Ð. Äîðíáóø, Ñ. Ôèøåð. Ìàêðîýêîíîìèêà. M., 1997.
2. O‘. Yo‘ldoshev, Q. Mamatqulov, Q. Muftaydinov. Iqtisodiyot asoslari. Ò.,
«Sharq», 2002.
3.  Í. Ãðåãîðè Ìåíêþ. Ïðèíöèïû ýêîíîìèêè. M., 1999.
4. A. O‘lmasov, A. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò., «Sharq», 2006.
5.  À. Ìàðøàëë. Ïðèíöèïû ýêîíîìè÷åñêîé íàóêè.  Ïåð. ñ àíã. Ì.,
èçä. ãðóïïà «Ïðîãðåññ», «Óíèâåðñ», 1993.
6. A. O‘lmasov. Iqtisodiyot asoslari. Ò., «Mehnat», 1997.
7. D. Òojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò., «O‘qituvchi», 2002.
8. D. Òojiboyeva. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò., 2003.
9. Sh. Shodmonov, R. Alimov, Ò. Jo‘rayev. Iqtisodiyot nazariyasi. Ò.,
«Moliya», 2002.

345
III. Qo‘shimcha adabiyotlar
1.  Ë. Àòêèíñîí, Ä. Ñòèãëèö. Òåîðèÿ ãîñóäàðñòâåííîãî ñåêòîðà
ýêîíîìèêè. Ì., 1996.
2. Áîëüøîé ýêîíîìè÷åñêèé ñëîâàðü. Ì., 2002.
3. Ð. Áàðð. Ïîëèòè÷åñêàÿ ýêîíîìèÿ. Ò. 1. Ì., 1994.
4. À. Âîéòîâ. Ôóíäàìåíòàëüíàÿ ýêîíîìèêà. Ì., 1998.
5.  Ìàéêë Ïîðòåð. Êîíêóðåíöèÿ. Ì., 2000.
6. À.È. Ïîïîâ. Ýêîíîìè÷åñêàÿ òåîðèÿ. ÑÏá, 2001.
7. Ï. Ñàìóýëüñîí, Â. Íîðäõàóñ. Ýêîíîìèêà. Ì., 1999.
8. Äæ.Ô. Ñàêñ. Ìàêðîýêîíîìèêà. Ãëîáàëüíûé ïîäõîä. Ì., 1996.
9. Òåîðåòè÷åñêàÿ ýêîíîìèêà. Ïîëèòýêîíîìèÿ. Ì., 1997.
10. Ôèíàíñû, äåíüãè è êðåäèò. Ì., 2000.
11.  Ê. Ìàêêîíåëë, Ñ.Ë. Áðþ. Ýêîíîìèêñ. Ò. 1, 2. Ì., «Ðåñïóáëèêà»,
1992.
12. Ýêîíîìè÷åñêàÿ òåîðèÿ. Ó÷åáíèê äëÿ âóçîâ. Òðåòüå èçäàíèå. Ïîä
ðåä. À.È. Äîáðûíèíà è Ë.Ñ. Òàðàñåâè÷à. ÑÏá, «Ïèòåð», 2000.
13. Ñòàòèñòè÷åñêîå îáîçðåíèå Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí çà 2013 ãîä.
Ò., 2014.
IV. Internet saytlari
1. www.Econommir.ru
2. www.Econ_msu.ru
3. www.finance.com
4. www.parliament.gov.uz
5. www.qonun.uz
6. www.uwed.uz

346
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................... 3
1-bob. «IQTISODIYOT NAZARIYASI» FANINING PREDMETI
VA O‘RGANISH METODLARI
1.1. Jamiyat hayotida yuz beradigan iqtisodiy
jarayonlar va iqtisodiy hodisalar ............................................................... 5
1.2. Moddiy ne’matlar ishlab chiqarish — jamiyat hayotining asosi .............. 5
1.3. Iqtisodiy qonunlar va qonuniyatlar .......................................................... 9
1.4. Iqtisodiy kategoriyalar ............................................................................ 12
1.5. Asosiy iqtisodiy tushunchalar va iqtisodiy ko‘rsatkichlar ...................... 14
1.6. «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining metodologik asoslari ......................... 18
1.7. Iqtisodiy jarayonlarni bilishda matematik va
grafik usullardan foydalanish .................................................................. 23
1.8. «Iqtisodiyot nazariyasi»ning fan sifatida funksiyalari ............................ 24
1.9. «Iqtisodiyot nazariyasi» fanining tarkibi ................................................ 25
1.10. «Iqtisodiyot nazariyasi» fani va zamonaviy yangicha
iqtisodiy ong, tafakkurning rivojlanishi .................................................. 26
2-bob. BOZOR TUSHUNCHASI, UNING
MOHIYATI VA VAZIFALARI
2.1. Bozor tushunchasi .................................................................................. 29
2.2. Bozorning iqtisodiyot uchun ahamiyati ................................................. 32
2.3. Bevosita va bilvosita bozor aloqalari. Bozor obyektlari va subyektlari ...... 34
2.4. Òartibsiz va tartiblangan bozor belgilari ................................................. 36
2.5. Bozor orqali ishlab chiqarish va iste’molning bog‘lanishi,
qiymatning tovar shaklidan  pul shakliga o‘tishi ................................... 37
2.6. Erkin, monopol  raqobatli, oligopolistik va sof monopoliya bozorlari ... 38
2.7. Bozor segmenti va uning mezonlari ...................................................... 40
2.8. Bozorning  obyekti jihatidan  turlanishi ................................................ 40
2.9. Bozor infratuzilmasi ............................................................................... 44
2.10. O‘zbekiston milliy bozorini shakllantirish yo‘llari ............................... 45
3-bob. BOZOR IQTISODIYOTIGA O‘TISH DAVRI VA UNING
O‘ZBEKISTONDAGI XUSUSIYATI
3.1. Bozor iqtisodiyotining umumiy va muhim belgilari .............................. 47
3.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrining jahon
tajribasida sinalgan yo‘llari ..................................................................... 50
3.3. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish konsepsiyasi
va islohotlar strategiyasi — «o‘zbek modeli» ......................................... 54

347
4-bob. ÒALAB VA TAKLIF, BOZOR MUVOZANATI
4.1. Òalab tushunchasi ................................................................................... 62
4.2. Òalabning turlari. Individual va bozor talabi ......................................... 62
4.3. Òalabning o‘zgaruvchanligi (elastikligi) ................................................. 64
4.4. Òalab qonuni .......................................................................................... 65
4.5. Òalabning tabaqalashuvi. Òalabga ta’sir etuvchi omillar ....................... 66
4.6. Òaklif tushunchasi. Òaklif qonuni .......................................................... 72
4.7. Bozor muvozanati va uning iqtisodiyotga ta’siri ................................... 78
5-bob. ÒADBIRKORLIK FAOLIYATI VA KICHIK BIZNES
TUSHUNCHASI, ULARNING MOHIYATI
5.1. Òadbirkorlik faoliyati va kichik biznesning nazariy asoslari .................. 82
5.2. Òadbirkorlikka xos xususiyatlar .............................................................. 84
5.3. Òadbirkorlik turlari ................................................................................. 86
5.4. Òadbirkorlik faoliyati shakllari ............................................................... 88
5.5. Òadbirkorlik kapitali va uning harakati .................................................. 97
5.6. O‘zbekistonda kichik biznesni rivojlantirish ........................................ 104
6-bob. IQTISODIY FAOLIYAT VA UNING SAMARADORLIGI.
SARF-XARAJATLAR VA FOYDA
6.1. Iqtisodiy faoliyat, uning mazmuni va turlari ....................................... 110
6.2. Ishlab chiqarish jarayonining mazmuni va uning
o‘ziga xosligi. Ishlab chiqarish sohalari ............................................... 110
6.3. Ishlab chiqarish omillari va uning tarkibi ............................................ 114
6.4. Ishlab chiqarishning umumiy va pirovard natijasi ............................... 118
6.5. Mehnat unumdorligi va unga ta’sir etuvchi omillar ............................ 119
6.6. Iqtisodiy xarajatlar tushunchasi ...........................................................  121
6.7. Xarajatlarning tarkibi, qisqa davrdagi ishlab chiqarish xarajatlari ....... 123
6.8. Me’yoriy xarajatlar ............................................................................... 125
6.9. Foyda mazmuni, foyda me’yori va massasi ......................................... 126
6.10. Foydaning taqsimlanishi va ishlatilishi .............................................. 131
6.11. Zarar ko‘ruvchi korxonalar, zarar ko‘rishning me’yori,
korxonalarning bankrot bo‘lishi ......................................................... 132
7-bob. ISH HAQI. AHOLI DAROMADLARI
VA TURMUSH DARAJASI
7.1. Ish haqi — taqsimotning natijasi ......................................................... 135
7.2. Ish haqini tashkil etish shakllari .......................................................... 137
7.3. Ish haqi tizimlari .................................................................................. 140
7.4. Nominal va real ish haqi ...................................................................... 142
7.5. Ish haqi darajasining tabaqalashuvi ...................................................... 142
7.6. Ish kuchi (mehnat) bozoridagi raqobat va ish haqi ............................. 143
7.7. Kasaba uyushmalarining tadbirkorlar va davlat bilan
o‘zaro aloqasi. Mehnat shartnomalari tizimi ....................................... 144

348
7.8. Ish haqi va mehnat unumdorligining aloqadorligi. Mehnat
natijasiga qarab daromadlarning tabaqalashuvi .................................... 146
7.9. Daromadlar, uning mohiyati va turlari. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida daromadlar tengsizligining vujudga kelish sabablari ........... 147
7.10. Aholi daromadlarining tabaqalashuvi ................................................. 153
7.11. Aholining turmush darajasi va uning ko‘rsatkichlari ......................... 153
7.12. O‘zbekistonda ijtimoiy siyosatning asosiy yo‘nalishlari ..................... 157
8-bob. RAQOBAT NAZARIYASI
8.1. Raqobatning mohiyati. Raqobatning iqtisodiy asoslari va maqsadi .... 161
8.2. Raqobat strategiyasi .............................................................................. 162
8.3. Raqobat kurashi shakllari ..................................................................... 163
8.4. Raqobat usullari: nohalol va halol raqobat .......................................... 164
8.5. Mukammal raqobat va uning afzalliklari ............................................. 165
8.6. O‘zbekistonda monopoliyaga qarshi qonunchilik va sog‘lom
raqobat uchun shart-sharoitning yaratilishi ......................................... 167
9-bob. NARX VA UNING SHAKLLANISH MEXANIZMI
9.1. Narxning iqtisodiy mazmuni ................................................................ 170
9.2. Narxning funksiya va vazifalari ............................................................ 172
9.3. Erkin bozorda narxning shakllanishi .................................................... 174
9.4. Narxning shakllanishiga ta’sir etuvchi omillar .................................... 178
9.5. O‘zbekistonda amaldagi narx tizimi va turlari ..................................... 181
9.6. Narx belgilashda foydani maksimallashtirish ....................................... 185
10-bob. BOZOR IQTISODIYOTINING TARTIBLANISHI
10.1. Iqtisodiyotni tartiblashning bozor mexanizmi ................................... 187
10.2. Iqtisodiyotni tartiblashning davlat mexanizmi ................................... 190
10.3. Davlatning iqtisodiy roli va vazifalari ................................................ 193
10.4. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning
monetar va yangi klassik modellari .................................................... 199
10.5. Iqtisodiyotni tartibga solishda fiskal siyosat ....................................... 201
10.6. Iqtisodiyotni tartibga solishning Keynscha modeli ............................ 203
10.7. Iqtisodiyotni tartibga solishning monetar modeli .............................. 205
11-bob. AGRAR MUNOSABATLAR
11.1. Agrar munosabatlar va ularning bozor iqtisodiyoti
sharoitidagi xususiyatlari ..................................................................... 210
11.2. Yerning resurs sifatida alohida xususiyatlari ...................................... 211
11.3. Yer — mulk va xo‘jalik yuritish obyekti sifatida ................................ 214
11.4. Ijara munosabatlari ............................................................................. 215
11.5. Yer rentasi tushunchasi ...................................................................... 216
11.6. Yer narxi va uni belgilovchi omillar .................................................. 221
11.7. Agrofirmalar va agrosanoat birlashmalari, fermerlar uyushmasi ....... 221
11.8. Fermer xo‘jaligini qo‘llab-quvvatlashning davlat dasturlari .............. 222

349
12-bob. YALPI MILLIY MAHSULOT
12.1. Milliy iqtisodiyot va uning tarkibiy tuzilishi ...................................... 225
12.2. Milliy mahsulotning iqtisodiy mazmuni ............................................ 228
12.3. Yalpi ijtimoiy mahsulotning tarkibiy qismlari
va harakat shakllari ............................................................................ 230
12.4. Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy mustaqillik .......................................... 233
13-bob. ISTE’MOL, JAMG‘ARISH VA INVESTITSIYALAR
13.1. Iste’mol va jamg‘arishning iqtisodiy mazmuni .................................. 235
13.2. Iste’mol va jamg‘arish o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik, ularni belgilovchi omillar .................................................. 237
13.3. Jamg‘arishning mohiyati va omillari .................................................. 238
13.4. Jamg‘arish bilan iste’mol o‘rtasidagi optimal nisbat .......................... 240
13.5. Iste’mol qilish va jamg‘arma qilishga bo‘lgan
o‘rtacha va maksimal moyillik ........................................................... 240
13.6. Investitsiyaning iqtisodiy mazmuni va uning
darajasini belgilovchi omillar .............................................................. 241
13.7. Investitsiyaning o‘zgaruvchanligi, investitsion faollik, investitsion
muhit, investitsiyaning xavf-xatarini hisobga olish ............................ 244
13.8. Loyiha risklari va ularning tasnifi ...................................................... 248
13.9. O‘zbekistonda investitsiya faolligini ta’minlash ................................. 251
14-bob. ISHCHI KUCHI VA UNING BANDLIGI
14.1. Ishchi kuchining takror yaratilishi ..................................................... 254
14.2. Ishchi kuchining miqdori va sifat jihatlari ......................................... 255
14.3. Aholi o‘sishining ishchi kuchi taklifiga ta’siri .................................... 257
14.4. Ishchi kuchiga talab va taklif. Ishsizlikning mazmuni,
kelib chiqish sabablari ........................................................................ 258
14.5. Ishsizlik turlari va ularning farqlari .................................................... 259
14.6. Ishsizlikning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlari. Ouken qonuni ............ 260
14.7. Inflatsiya va ishsizlikning o‘zaro bog‘liqligi. Fillips egri chizig‘i ...... 263
14.8. Ishchi kuchini qayta taqsimlashning bozor mexanizmi.
Ish bilan bandlikni ta’minlashda davlatning roli ............................... 264
14.9. O‘zbekistonda demografik vaziyatning bandlikka ta’siri.
Ishsizlarni ijtimoiy himoyalash ........................................................... 266
15-bob. MOLIYA TIZIMI
15.1. Moliya munosabatlarining mohiyati va vazifalari .............................. 271
15.2. Moliya, uning funksiya va vazifalari .................................................. 272
15.3. Moliya tizimi va uning bo‘g‘inlari tavsifi ........................................... 275
15.4. Davlat bilan korxonalar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar ............ 279
15.5. Moliyaning takror ishlab chiqarish, taqsimot,
rag‘batlantirish, nazorat qilish vazifalari ............................................ 279
15.6. O‘zbekistonda moliya bozorini shakllantirish jarayoni ...................... 280
15.7. Davlat budjetining xususiyatlari ......................................................... 287

350
15.8. Davlat budjetining taqsimlash va nazorat funksiyalari ...................... 288
15.9. Davlat budjetining shakllanishi. Budjet daromadlari ......................... 289
15.10. Davlat budjeti xarajatlari .................................................................. 290
15.11. Budjet taqchilligi va uni bartaraf etish yo‘llari ................................ 291
15.12. O‘zbekistonda budjet tizimini takomillashtirish .............................. 292
15.13. Soliq tizimining vujudga kelishi. Soliqlarning mohiyati .................. 295
15.14. Soliqqa tortish tamoyillari ................................................................ 296
15.15. Soliq turlari ....................................................................................... 297
15.16. Soliq stavkasi .................................................................................... 299
15.17. Soliq nazorati va soliq tizimini boshqarish ...................................... 300
15.18. Soliq imtiyozlari ............................................................................... 301
16-bob. KREDIT, SUG‘URÒA VA BANK TIZIMI.
PUL MUOMALASI
16.1. Kreditning mohiyati, vazifalari .......................................................... 303
16.2. Kredit turlari ....................................................................................... 304
16.3. Sug‘urta tushunchasi, sug‘urta turlari ................................................ 307
16.4. Sug‘urta kompaniyasi ......................................................................... 315
16.5. Bank tizimi ......................................................................................... 319
16.6. Markaziy bank va uning vazifalari ..................................................... 322
16.7. O‘zbekiston Respublikasida bank tizimini
 takomillashtirishning asosiy yo‘nalishlari ......................................... 323
16.8. Pul muomalasi .................................................................................... 324
16.9. Inflatsiya va uning sabablari ............................................................... 326
16.10. Inflatsiyaning iqtisodiy va ijtimoiy  oqibatlari ................................. 327
16.11. O‘zbekistonda milliy pul tizimini shakllantirish
va uni mustahkamlash bosqichlari ................................................... 329
17-bob. JAHON BOZORI VA XALQARO SAVDO
17.1. Xalqaro tovarlar va xizmatlar savdosi ................................................ 333
17.2. Òo‘lov balansi ..................................................................................... 337
17.3. Savdo balansi ...................................................................................... 338
17.4. Xalqaro valuta tizimi va valuta munosabatlari ................................... 340
Foydalanilgan adabiyotlar .................................................................. 344

351
MUTALIBJON YO‘LDOSHEV,
SHUKURJON MAMATQULOV,
FARHOD YO‘LDOSHEV
IQTISODIYOT  NAZARIYASI
Kasb-hunar kollejlari uchun darslik
2-nashr
Òoshkent — «ILM ZIYO» — 2016
Muharrir  I. Usmonov
Badiiy muharrir M. Burhonov
Texnik muharrir F. Samadov
Musahhih T. Mirzayev
Noshirlik litsenziyasi AI ¹ 275, 15.07.2015-yil.
2016-yil 29-avgustda chop etishga ruxsat berildi. Bichimi 60
×90
1
/
16
.
«Òayms» harfida terilib, ofset usulida chop etildi. Bosma tabog‘i 22,0.
Nashr tabog‘i 20,0. 1706 nusxa. Buyurtma ¹ 50.
«ILM ZIYO» nashriyot uyi, Òoshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.
Shartnoma ¹ 25–2016.
«PAPER MAX» xususiy korxonasida chop etildi.
Òoshkent, Navoiy ko‘chasi, 30-uy.

Yo‘ldoshev M. va boshq. IQTISODIYOT NAZARIYASI
(Kasb-hunar kollejlari uchun darslik) (2-nashr). T.:
«ILM ZIYO», 2016. – 352 b.
UO‘K 330. 8 (075)
ÊBÊ 65.01ya722
ISBN 978-9943-16-300-3
Y73