O`zbekiston respublikasi oliy va o'ta maxsus ta'lim vazirligi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O'TA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI
O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
AMALIY INGLIZ TILI VA ADABIYOTSHUNOSLIK KAREDRASI
Filologiya va tillarni o`qitish (ingliz tili)
SULTONOVA SABINA NING
Falsafa fanidan tayyorlagan
REFERATI
Tekshirdi:
Ergashev. D
TASHKENT 2022
Mavzu:Xulosa chiqarish turlari
REJA
1. Xulosa chiqarishning umumiy
mantiqiy tavsifi.
2. Deduktiv xulosa chiqarish.
3. Induktiv xulosa chiqarish
Xulosa chiqarish - tafakkurning asosiy mantikiy shakllaridan biri. Unda mantiqning maʼlum qoidalari yordamida bir yoki bir necha hukm (asos)dan yangi hukm chiqariladi. Xulosa chiqarish chin asoslarga tayansa va toʻgʻri mavhvnbntikiy kridalardan foydalansa, u vaqtda chiqarilgan xulosa ham chin boʻladi. Bu prinsipga amal qilmaslik Xulosa chiqarishda xatoga olib keladi. Mas, "hamma mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo" va "Oʻzbekiston mustaqil davlat" degan chin asoslardan mantikiy qoidalarga rioya qilingan holda "Oʻzbekiston BMT ga aʼzo" degan toʻgʻri xul osa kelib chiqadi. 
Voqelikni bilish jarayonida yangi bilimlarni hosil qilishning — Xulosa chiqarishning turli usullari mavjud.
Asoslarining soniga koʻra, bevosita va bavosita Xulosa chiqarish, xulosaning chinlik darajasiga koʻra, zaruriy va ehtimoliy Xulosa chiqarish, fikrning harakat yoʻnalishiga koʻra, deduktiv, induktiv va analogiya kabi turlarga boʻlinadi. Xulosa chiqarishni fikrning harakat yoʻnalishiga koʻra turlarga ajratish nisbatan mukammalroq boʻlib, u Xulosa chiqarishni boshqa turlari haqida ham maʼlumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv Xulosa chiqarish zaruriy Xulosa chiqarish deb, induktiv Xulosa chiqarish va analogiya ehtimoliy Xulosa chiqarish deb karalishi, bevosita Xulosa chiqarish esa deduktiv Xulosa chiqarishning bir turi sifatida oʻrganilishi mumkin.Xulosa chiqarish nazariyasining yaratilishi va uni rivojlantirishda Aristotel, Forobiy, Ibn Sino, F. Bekon, M.I.Karinskiy, L.V.Rutkovskiy va boshqa mantiqshunos olimlarning xizmati katta.
Agar bayon etilgan fikr predmeti (kesim) shaklida hamma aytilgan buyumlar sinfini o‘z ichiga oladigan bo‘lsa, u chog‘da hukm umumiy bo‘ladi. Umumiy hukm egasi (sub’ekt) tasdiqlovchi bo‘lsa, «har bir», «inkor etuvchi bo‘lsa», «hech bir», «hech qanday» va boshqa tushunchalar orqali ifodalanadi. Masalan, «Materiya aks ettirish xususiyatiga ega» deydigan bo‘lsak, bu yerda barcha moddiy predmetlarga xos bo‘lgan xususiyat aks etmoqda, bunday hukm umumiy hukm deyiladi. Uning formulasi: hamma S-R dir.
Juz’iy hukmlar deb buyumlar sinfining ma’lum qismi ifodalangan hukmlarga aytiladi. Bunga misol qilib «Ba’zi hashoratlar zararkunandadir" haqida so‘z ketmoqda, ya’ni ularning ma’lum bir zararkunandaligi ta’kidlanmoqda. Bunday hukmlar juz’iy hukmlar deb ataladi, formulasi esa: ba’zi S-R dir.
Yakka hukm buyumga xos bo‘lgan xususiyatni aks ettiradi yoki ayrim buyumlarga xos belgilari bilan birga unga xos bo‘lmagan belgilari tasdiqlashi va inkor etishi mumkin. Masalan, «Islom Karimov O‘zbekiston Prezidenti», «Samarqand O‘rta Osiyodagi eng katta shaharlardan biridir» kabi ayrim yakka predmetlar, hodisalar va ularning xususiyatlari aks etmoqda, bunday hukmlar yakka (yoki individual) hukmlar deb ataladi. Hukmlarning modallik bo‘yicha bo‘linishi, Oddiy hukmlar modalligiga qarab voqelik, ehtimollik va zarurlik hukmlariga va mantiqiy modalligiga qarab problematik va ishonchli hukmlariga bo‘linadi.
Hukmlarning modalligi deganimizda ularda fikrni ifodalash shaklinigina tushinish kerak. Hukmning ob’ektiv modalligi inson ongidan tashqarida bo‘lganligi.
katta.
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan juz’iy bilimga o’tishning mantiqan zaruriy xususiyatga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir. Deduksiya – oldindan mavjud bo’lgan bir umumiy haqiqat, umumiy prinsipning o’ziga xos tartibli fikrlash va mantiq qoidalariga asoslangan holda, maydaroq, yakka holatlarga tadbiq qilinishiga aytiladi. Deduksiyada umumiy bir gipoteza hayotdagi mavjud yakka holatlar orqali tekshirib chiqiladi. Bu umumiy prinsip oldindan mavjud, va holatlarni faqatgina bu prinsipni tekshirish, tatbiq qilish uchungina o’rganiladi. Bu yerda birlamchi o’rinda mantiq turadi, tajriba esa ikkilamchi hisoblanadi. Deduksiya (lot. deductio — xulosa chiqarish) — mantsh qoidalariga koʻra xulosa chiqarish. Dastlab formal man-tikda umumiylikdan xususiylik, ayrimlik tomon muhokama yuritish D. deb atalgan. Mas, "Barcha metallar elektr utkazuvchandir (umumiy) va "Mis — metall" degan ikki hukm (asos)dan deduktiv yul b-n "Mis elektr utkazuvchandir" degan xususiy yangi hukm (xulosa) chiqariladi. Induksiyanmng karama-qarshisi. Mantiqqa oid adabiyotlarda "D." atamasini birinchi bor rimlik mantikshunos faylasuf Boetsiy (480— 524) ishlatganligini taʼkidlaydilar. Biroq, bu taʼlimot sillogizm shaklida birinchi bor Aristotelning "Birinchi analitika" asarida tahlil qilingan. Keyinchalik D. tushunchasini R. Dekart, G. Leybnits kabi faylasuflar rivojlantirdilar. Oʻrta asr arab falsafasida Kindiy, Roziy, Gʻazoliy, Ibn Rushd tomonidan D.ga alohida eʼtibor berilgan. Unga yangi bilim berish vositasi deb qaraganlar. Forobiy, Ibn Sino Aristotelning deduktiv mantigʻiga yangilik kiritib mantiqning sillogizm shaklinigina emas, balki shartli, ayiruvchi kabi shakllarini ishlab chikdilar. Xulosa chiqarishning yangi usullarini yaratdilar. Hozirgi zamon fanida "D." termini keng maʼnoda qoʻllanilib, muayyan hukmdan mantiq qonunlari asosida xulosa chiqarish tushuniladi. Agar asos qilib olingan xukm qaqiqiy va D. qonunlariga rioya qilingan boʻlsa, undan chiqariladigan xulosa ham haqiqiy boʻladi. D.— isbotnnnt asosiy vositasidir. Shuning uchun fandagi nazariyalar deduktiv metod natijasida yaratiladi. Odatda, deduktiv metod maʼlum sohada faktik materiallar toʻplangandan soʻng , ularni chuqur oʻrganish, tizimga solish va b. maqsadlarda qoʻllaniladi. D. psixologiya va bilish nazariyasitsa ham amal qiladi. D. psi-xologiyada shaxsning individual tafakkuri jarayonini oʻrgansa, bilish nazariyasida ilmiy bilish metodi sifatida namoyon boʻladi. Deduktiv metod turli shakllarda, xususan aksiomatik metod, shuningdek, gipotetik — deduktiv metod shaklida uchraydi. Mavjud faktik materiallardan deduktiv yoʻl b-n nazariya yaratishda asos boʻladigan fikrlar majmuasi (aksioma va b.) tanlab olinib, mantiq qo-nunlari asosida ulardan boshqa bilimlar hosil qilinadi.
Ehtimoliy xulosa chiqarish turli xil shakllarda, shu jumladan, induktiv xulosa chiqarish shaklida amalga oshishi mumkin. Ularning barchasiga xos xususiyat – xulosaning asoslardan mantiqan zaruriy ravishda kelib chiqmasligi hamda faqat ma’lum bir darajada tasdiqlanishidir. Asoslarning xulosani tasdiqlash darajasi mantiqiy ehtimollik, deb nom olgan.
Ehtimoliy xulosa chiqarish ba’zan induksiya (lotincha– inductio – yagona asosga keltirish) - juz’iy bilimdan umumiy bilimga mantiqan o’tish shaklida sodir bo’ladi.
Induktsiya yoki induktiv xulosa
Ushbu turdagi xulosalar ehtimollikka asoslangan xulosadir. Odatda, siz aniq ma'lumotlardan boshlaysiz, so'ngra umumiyroq tamoyilni chiqarasiz. Misol: "So'nggi ikki yil davomida Lusiya har kuni ertalab soat 8 da uyg'ongan." Bu sizga Lucia bugun ertalab ham uyg'onishi mumkin degan xulosani berishga imkon beradi. Ehtimol siz haqsiz va bu asosli xulosa, ammo bu xavfsiz emas. Ertaga Lucia yana uxlashga qaror qilgan birinchi kun bo'lishi mumkin. Biroq, ushbu noaniqlikka qaramay, Induktsiya kelajakdagi voqealarni bashorat qilish va yangi tushunchalarni yaratish qobiliyatini taklif etadi.
Xulosalar kuzatish bilan bir xilmi?
Xulosa chiqarish dastlabki dalillardan boshlanadi (dalil sifatida), so'ngra undan tashqariga chiqadi. Ammo o'zingiz uchun dalillarni ko'rganingizda nima bo'ladi? Sizga xulosa qilish kerakmi? Xulosa qilish va kuzatish, albatta, bir-biriga bog'liq bo'lgan, ammo bir-biridan juda farq qiladigan ikkita jarayondir. Ammo aslida ularni ajratish unchalik oson emas.
Misol: "Men Luisni supermarketga kirgan kunni ko'rdim." Bu to'g'ridan-to'g'ri kuzatuv. Bu hech qanday xulosani anglatmaydi. Ammo diqqat bilan va shubha bilan qarasangiz, unda ko'plab xulosalar borligini ko'rasiz: aslida nimani ko'rasiz? "Men Luisga o'xshagan kishini bir kun supermarketga kirganini ko'rdim."
Ehtimol siz xato qilgan bo'lishingiz mumkin! Ko'chada odamlarni tanigan odamlar bilan aralashtirib yuborish oson, shuning uchun siz ko'rgan deb o'ylagan narsangizni ko'rganingizga to'liq amin bo'lmaysiz. Shaxs hatto boshqasi bo'lishi mumkin yoki siz butunlay chalkashib ketasiz.
Bu siz uchun chindan ham tashvishlanishingiz kerak bo'lgan narsa emas - aksariyat hollarda 99%, ko'rayotgan narsangizga to'g'ri keladi. Gap shundaki, kuzatishlar hech qachon 100% ishonchli emas va ular har doim ma'lum bir xulosani o'z ichiga oladi. Bu mavhum savolga o'xshab ketishi mumkin: axir biz kundalik hayotda hislarimizga ishonamiz va ular odatda yaxshi ishlaydi. Bu haqiqat bilan bahslasha oladigan darajada yaxshi bo'lmasligi kerakmi?
Xulosa yoki vositachi xulosalar uch turga bo'linadi. Ular deduktiv, induktiv va analogiya bo'yicha xulosalar.
Deduktiv fikrlash yoki chegirma(lot. deductio — chegirma) — bu xulosalar boʻlib, unda muayyan holat uchun umumiy qoidadan xulosa chiqariladi (muayyan holat umumiy qoidadan kelib chiqadi).
Masalan:
Barcha yulduzlar energiya chiqaradi.
Quyosh yulduzdir.
Quyosh energiya chiqaradi.
Ko'rib turganingizdek, birinchi asos umumiy qoida bo'lib, undan (ikkinchi shart yordamida) xulosa shaklida maxsus holat kelib chiqadi: agar barcha yulduzlar energiya chiqaradigan bo'lsa, unda Quyosh ham uni chiqaradi, chunki u yulduz. Deduksiyada mulohazalar umumiydan xususiyga, ko‘pdan kamroqga o‘tadi, bilim torayadi, buning natijasida deduktiv xulosalar ishonchli, ya’ni to‘g‘ri, majburiy, zarur va hokazo.
Keling, yuqoridagi misolni yana bir bor ko'rib chiqaylik. Bu ikki binodan, ulardan kelib chiqadigan xulosadan boshqacha xulosa kelib chiqishi mumkinmi? Bo'lmadi! Olingan xulosa bu holatda yagona mumkin bo'lgan xulosadir. Keling, bizning xulosamiz Eyler doiralaridan iborat bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi munosabatni tasvirlaylik. Uch tushunchaning qamrovi: yulduzlar; energiya chiqaradigan jismlar; Quyosh sxematik tarzda quyidagicha tartibga solinadi:
Agar kontseptsiya doirasi yulduzlar kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, va kontseptsiya doirasi Quyosh kontseptsiya doirasiga kiritilgan yulduzlar, keyin kontseptsiya doirasi Quyosh avtomatik ravishda kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, buning natijasida deduktiv xulosa ishonchli bo'ladi.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi, albatta, uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Morenaning yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik uni o'limidan oldin chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, u (Sherlok Xolms) polkovnik Morin bu sigaretani cheka olmasligini, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi borligini va sigaret oxirigacha chekilganligini, ya'ni Morin cheksa, u albatta sizning mo'ylovingizni kuydirishini isbotlaydi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi. Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir: umumiy qoidadan ( Katta, mo‘ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi.) alohida holat ( Polkovnik Morin sigaretni to'liq cheka olmadi, chunki u shunday mo'ylovli edi). Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Morin katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
Polkovnik Morin sigaretini tugata olmadi.
Induktiv fikrlash yoki induksiya(lot. inductio — yoʻl-yoʻriq) — bular umumiy qoida bir necha alohida holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir (bir necha alohida holatlar umumiy qoidaga olib keladigandek tuyuladi). Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
Barcha sayyoralar harakatlanmoqda.
Ko'rib turganingizdek, dastlabki uchta bino alohida holatlar bo'lib, to'rtinchi shart ularni ob'ektlarning bir sinfiga olib keladi, ularni birlashtiradi va xulosa ushbu sinfning barcha ob'ektlari haqida gapiradi, ya'ni ma'lum bir umumiy qoida shakllantiriladi (quyidagicha). uchta maxsus holat). Induktiv fikrlash deduktiv xulosa chiqarish tamoyiliga qarama-qarshi printsip asosida qurilganligini ko'rish oson. Induksiyada fikrlash xususiydan umumiyga, kamroqdan ko'pga o'tadi, bilim kengayadi, buning natijasida induktiv xulosalar, deduktivlardan farqli o'laroq, ishonchli emas, balki ehtimollikdir.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Esbining yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik o'limidan oldin uni chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, Sherlok Xolms polkovnik bu sigaretani cheka olmasligini inkor etmay isbotlaydi, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi bor edi va sigara oxirigacha chekilgan, ya'ni polkovnik Esbi cheksa, u albatta mo'yloviga o't qo'yadi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi.
Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir - umumiy qoidadan: Katta, buta mo'ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi, maxsus holat ko'rsatiladi: Polkovnik Esbi bunday mo'ylovli bo'lgani uchun sigaretni to'liq cheka olmadi. Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Esbi katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
=> Polkovnik Esbi sigaretini tugata olmadi.
Induktiv xulosalar (induksiya) (lot.dan. induksiya -"Yo'l-yo'riq") umumiy qoida bir nechta maxsus holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir. Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
=> Barcha sayyoralar harakatlanmoqda
To'g'ridan-to'g'ri xulosa chiqarishning birinchi misoli oddiy hukmni teskari yo'l bilan o'zgartirish, ikkinchi misolda esa shakldagi hukmning haqiqatidan mantiqiy kvadrat bo'ylab. A shaklning hukmi, degan xulosaga keladi O.
V vositachilik qilgan xulosalar, xulosa bir nechta binolardan qilingan. Masalan:
Barcha baliqlar tirik mavjudotlardir.
Barcha xoch baliqlari baliqdir.
=> Barcha xochga oidlar tirik mavjudotlardir.
Bilvosita xulosalar uch turga bo'linadi: deduktiv, induktiv va o'xshash xulosalar.
Deduktiv xulosalar (deduksiya) (latdan. chegirma -"Tibbiyot") - bu ma'lum bir holat uchun umumiy qoidadan xulosa chiqarilgan xulosalar (muayyan holat umumiy qoidadan kelib chiqadi). Masalan:
Barcha yulduzlar energiya chiqaradi.
Quyosh yulduzdir.
=> Quyosh energiya chiqaradi.
Ko'rib turganingizdek, birinchi asos umumiy qoida bo'lib, undan (ikkinchi shart yordamida) xulosa shaklida maxsus holat kelib chiqadi: agar barcha yulduzlar energiya chiqaradigan bo'lsa, Quyosh ham uni chiqaradi, chunki u. yulduzdir.
Deduksiyada mulohazalar umumiydan xususiyga, ko‘pdan kamroqga o‘tadi, bilim torayadi, shu tufayli deduktiv xulosalar ishonchli, ya’ni to‘g‘ri, majburiy, zarur bo‘ladi. Keling, yuqoridagi misolni yana bir bor ko'rib chiqaylik. Bu ikki binodan, ulardan kelib chiqadigan xulosadan boshqacha xulosa kelib chiqishi mumkinmi? Bo'lmadi. Olingan xulosa bu holatda yagona mumkin bo'lgan xulosadir. Keling, bizning xulosamiz Eyler doiralaridan iborat bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi munosabatni tasvirlaylik. Uch tushunchaning qamrovi: yulduzlar(3); energiya chiqaradigan jismlar(T) va Quyosh(C) sxematik tarzda quyidagicha joylashtiriladi (33-rasm).
Agar kontseptsiya doirasi yulduzlar kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, va kontseptsiya doirasi Quyosh kontseptsiya doirasiga kiritilgan yulduzlar, keyin kontseptsiya doirasi Quyosh avtomatik ravishda kontseptsiya doirasiga kiradi energiya chiqaradigan jismlar, buning natijasida deduktiv xulosa ishonchli bo'ladi.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Esbining yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik o'limidan oldin uni chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, Sherlok Xolms polkovnik bu sigaretani cheka olmasligini inkor etmay isbotlaydi, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi bor edi va sigara oxirigacha chekilgan, ya'ni polkovnik Esbi cheksa, u albatta mo'yloviga o't qo'yadi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi.
Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir - umumiy qoidadan: Katta, buta mo'ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi, maxsus holat ko'rsatiladi: Polkovnik Esbi bunday mo'ylovli bo'lgani uchun sigaretni to'liq cheka olmadi. Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Esbi katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
=> Polkovnik Esbi sigaretini tugata olmadi.
Induktiv xulosalar (induksiya) (lot.dan. induksiya -"Yo'l-yo'riq") umumiy qoida bir nechta maxsus holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir. Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
=> Barcha sayyoralar harakatlanmoqda.
To'g'ridan-to'g'ri xulosa chiqarishning birinchi misoli oddiy hukmni teskari yo'l bilan o'zgartirish, ikkinchi misolda esa shakldagi hukmning haqiqatidan mantiqiy kvadrat bo'ylab. A shaklning hukmi, degan xulosaga keladi O.
V vositachilik qilgan xulosalar, xulosa bir nechta binolardan qilingan. Masalan:
Barcha baliqlar tirik mavjudotlardir.
Barcha xoch baliqlari baliqdir.
=> Barcha xochga oidlar tirik mavjudotlardir.
Bilvosita xulosalar uch turga bo'linadi: deduktiv, induktiv va o'xshash xulosalar.
Deduktiv xulosalar (deduksiya) (latdan. chegirma -"Tibbiyot") - bu ma'lum bir holat uchun umumiy qoidadan xulosa chiqarilgan xulosalar (muayyan holat umumiy qoidadan kelib chiqadi). Masalan:
Barcha yulduzlar energiya chiqaradi.
Quyosh yulduzdir.
=> Quyosh energiya chiqaradi.
Ko'rib turganingizdek, birinchi asos umumiy qoida bo'lib, undan (ikkinchi shart yordamida) xulosa shaklida maxsus holat kelib chiqadi: agar barcha yulduzlar energiya chiqaradigan bo'lsa, Quyosh ham uni chiqaradi, chunki u. yulduzdir.
Deduksiyada mulohazalar umumiydan xususiyga, ko‘pdan kamroqga o‘tadi, bilim torayadi, shu tufayli deduktiv xulosalar ishonchli, ya’ni to‘g‘ri, majburiy, zarur bo‘ladi. Keling, yuqoridagi misolni yana bir bor ko'rib chiqaylik. Bu ikki binodan, ulardan kelib chiqadigan xulosadan boshqacha xulosa kelib chiqishi mumkinmi? Bo'lmadi. Olingan xulosa bu holatda yagona mumkin bo'lgan xulosadir. Keling, bizning xulosamiz Eyler doiralaridan iborat bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi munosabatni tasvirlaylik. Uch tushunchaning qamrovi: yulduzlar(3); energiya chiqaradigan jismlar(T) va Quyosh(C) sxematik tarzda quyidagicha joylashtiriladi (33-rasm).
Agar kontseptsiya doirasi yulduzlar kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, va kontseptsiya doirasi Quyosh kontseptsiya doirasiga kiritilgan yulduzlar, keyin kontseptsiya doirasi Quyosh avtomatik ravishda kontseptsiya doirasiga kiradi energiya chiqaradigan jismlar, buning natijasida deduktiv xulosa ishonchli bo'ladi.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Esbining yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik o'limidan oldin uni chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, Sherlok Xolms polkovnik bu sigaretani cheka olmasligini inkor etmay isbotlaydi, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi bor edi va sigara oxirigacha chekilgan, ya'ni polkovnik Esbi cheksa, u albatta mo'yloviga o't qo'yadi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi.
Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir - umumiy qoidadan: Katta, buta mo'ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi, maxsus holat ko'rsatiladi: Polkovnik Esbi bunday mo'ylovli bo'lgani uchun sigaretni to'liq cheka olmadi. Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Esbi katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
=> Polkovnik Esbi sigaretini tugata olmadi.
Induktiv xulosalar (induksiya) (lot.dan. induksiya -"Yo'l-yo'riq") umumiy qoida bir nechta maxsus holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir. Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
=> Barcha sayyoralar harakatlanmoqda.
Agar kontseptsiya doirasi yulduzlar kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, va kontseptsiya doirasi Quyosh kontseptsiya doirasiga kiritilgan yulduzlar, keyin kontseptsiya doirasi Quyosh avtomatik ravishda kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, buning natijasida deduktiv xulosa ishonchli bo'ladi.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi, albatta, uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Morenaning yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik uni o'limidan oldin chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, u (Sherlok Xolms) polkovnik Morin bu sigaretani cheka olmasligini, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi borligini va sigaret oxirigacha chekilganligini, ya'ni Morin cheksa, u albatta sizning mo'ylovingizni kuydirishini isbotlaydi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi. Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir: umumiy qoidadan ( Katta, mo‘ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi.) alohida holat ( Polkovnik Morin sigaretni to'liq cheka olmadi, chunki u shunday mo'ylovli edi). Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Morin katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
Polkovnik Morin sigaretini tugata olmadi.
Induktiv fikrlash yoki induksiya(lot. inductio — yoʻl-yoʻriq) — bular umumiy qoida bir necha alohida holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir (bir necha alohida holatlar umumiy qoidaga olib keladigandek tuyuladi). Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
Barcha sayyoralar harakatlanmoqda.
Ko'rib turganingizdek, dastlabki uchta bino alohida holatlar bo'lib, to'rtinchi shart ularni ob'ektlarning bir sinfiga olib keladi, ularni birlashtiradi va xulosa ushbu sinfning barcha ob'ektlari haqida gapiradi, ya'ni ma'lum bir umumiy qoida shakllantiriladi (quyidagicha). uchta maxsus holat). Induktiv fikrlash deduktiv xulosa chiqarish tamoyiliga qarama-qarshi printsip asosida qurilganligini ko'rish oson. Induksiyada fikrlash xususiydan umumiyga, kamroqdan ko'pga o'tadi, bilim kengayadi, buning natijasida induktiv xulosalar, deduktivlardan farqli o'laroq, ishonchli emas, balki
Agar kontseptsiya doirasi yulduzlar kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, va kontseptsiya doirasi Quyosh kontseptsiya doirasiga kiritilgan yulduzlar, keyin kontseptsiya doirasi Quyosh avtomatik ravishda kontseptsiya doirasiga kiritilgan energiya chiqaradigan jismlar, buning natijasida deduktiv xulosa ishonchli bo'ladi.
Deduksiyaning shubhasiz afzalligi, albatta, uning xulosalarining ishonchliligidadir. Mashhur adabiy qahramon Sherlok Xolms jinoyatlarni ochishda deduktiv usuldan foydalanganini eslaylik. Bu shuni anglatadiki, u o'z mulohazalarini umumiydan xususiyni oladigan tarzda qurgan. Bir asarida doktor Uotsonga o'zining deduktiv usulining mohiyatini tushuntirib, quyidagi misolni keltiradi. Skotland-Yard tergovchilari o'ldirilgan polkovnik Morenaning yonidan dudlangan sigaret topib, polkovnik uni o'limidan oldin chekkan deb taxmin qilishgan. Biroq, u (Sherlok Xolms) polkovnik Morin bu sigaretani cheka olmasligini, chunki u katta, yam-yashil mo'ylovi borligini va sigaret oxirigacha chekilganligini, ya'ni Morin cheksa, u albatta sizning mo'ylovingizni kuydirishini isbotlaydi. . Natijada, boshqa bir kishi sigaret chekdi. Ushbu mulohazada xulosa ishonchli ko'rinadi, chunki u deduktivdir: umumiy qoidadan ( Katta, mo‘ylovli odam oxirigacha sigaret cheka olmaydi.) alohida holat ( Polkovnik Morin sigaretni to'liq cheka olmadi, chunki u shunday mo'ylovli edi). Keling, ko'rib chiqilgan mulohazalarni mantiqda qabul qilingan xulosalar va xulosalar shaklida yozishning standart shakliga keltiraylik:
Katta, buta mo'ylovi bo'lgan har bir kishi sigaretni butunlay cheka olmaydi.
Polkovnik Morin katta, yam-yashil mo‘ylovli edi.
Polkovnik Morin sigaretini tugata olmadi.
Induktiv fikrlash yoki induksiya(lot. inductio — yoʻl-yoʻriq) — bular umumiy qoida bir necha alohida holatlardan kelib chiqadigan xulosalardir (bir necha alohida holatlar umumiy qoidaga olib keladigandek tuyuladi). Masalan:
Yupiter harakatlanmoqda.
Mars harakatlanmoqda.
Venera harakatlanmoqda.
Yupiter, Mars, Venera sayyoralardir.
Barcha sayyoralar harakatlanmoqda.
Ko'rib turganingizdek, dastlabki uchta bino alohida holatlar bo'lib, to'rtinchi shart ularni ob'ektlarning bir sinfiga olib keladi, ularni birlashtiradi va xulosa ushbu sinfning barcha ob'ektlari haqida gapiradi, ya'ni ma'lum bir umumiy qoida shakllantiriladi (quyidagicha). uchta maxsus holat). Induktiv fikrlash deduktiv xulosa chiqarish tamoyiliga qarama-qarshi printsip asosida qurilganligini ko'rish oson. Induksiyada fikrlash xususiydan umumiyga, kamroqdan ko'pga o'tadi, bilim kengayadi, buning natijasida induktiv xulosalar, deduktivlardan farqli o'laroq, ishonchli emas, balki
Xulosa chiqarish - tafakkurning asosiy mantikiy shakllaridan biri. Unda mantiqning maʼlum qoidalari yordamida bir yoki bir necha hukmdan yangi hukm chiqariladi. Xulosa chiqarish chin asoslarga tayansa va toʻgʻri mantikiy kridalardan foydalansa, u vaqtda chiqarilgan xulosa ham chin boʻladi. Bu prinsipga amal qilmaslik Xulosa chiqarishda xatoga olib keladi. Masalan, "hamma mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo" va "Oʻzbekiston mustaqil davlat" degan chin asoslardan mantikiy qoidalarga rioya qilingan holda "Oʻzbekiston BMT ga aʼzo" degan toʻgʻri xul osa kelib chiqadi.Xulosa chiqarish - tafakkurning asosiy mantikiy shakllaridan biri. Unda mantiqning maʼlum qoidalari yordamida bir yoki bir necha hukmdan yangi hukm chiqariladi. Xulosa chiqarish chin asoslarga tayansa va toʻgʻri mantikiy kridalardan foydalansa, u vaqtda chiqarilgan xulosa ham chin boʻladi. Bu prinsipga amal qilmaslik Xulosa chiqarishda xatoga olib keladi. Masalan, "hamma mustaqil davlatlar BMT ga aʼzo" va "Oʻzbekiston mustaqil davlat" degan chin asoslardan mantikiy qoidalarga rioya qilingan holda "Oʻzbekiston BMT ga aʼzo" degan toʻgʻri xul osa kelib chiqadi.Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma’lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan tafakkur shakliga aytiladi.Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o’tishdan tashkil topadi. To’g’ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo’lishi, o’zaro mantiqan bog’lanishi kerak.