O’zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi Samarqand qishloq xo’jalik instituti

7-mavzu. Iqtisodiy indekslar

Dars o’quv maqsadi. Ushbu mavzu bo’yicha darsning o’quv maqsadi bo’lib,iqtisodiy indekslarning mazmunini, turlari va ularni hisoblash usullarini hamda iqtisodiy-statistik tahlilni amalga oshirishdagi rolini,xususiyatlarini va ahamiyatini talabalarga o’rgatish hisoblanadi.

Tushunchalar va tayanch iboralar. Indeks. Individual indekslar.Umumiy indekslar. Agregat indekslar.O’rtacha indekslar.Baha indeksi. Miqdor indeksi.

Maruzani o’tish metodi.Maruzani “Bilaman,bilishni xohlayman,bilib oldim”, blis –so’rov va aqliy hujum” metodlarini qo’llagan holda o’tish ko’zda tutiladi

Asosiy savollar:

1.Iqtisodiy indekslar to^,grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati

2.Indeks turlari

3.O^,zgarmas va o^,zgaruvchan tarkibli indekslar

7.1.Iqtisodiy indekslar to^,grisida tushincha va ularning tavsiflash belgilari, iqtisodiy tahlildagi ahamiyati

Iqtisodiy hayotda sodir bo’ladigan barcha hodisa va jarayonlarni ifodalash uchun o’rtacha va nisbiy umumlashtiruvchi miqdorlar bilan bir qatorda indekslar keng qo’llaniladi

Indeks so’zi lotincha bo’lib,ko’rsatkich,belgi manosini anglatadi.O’rtacha miqdorlar xildosh(turdosh) bo’lgan ko’pgina hodisalarning tipik xususiyatlarini ochib berishga imkon beradi, nisbiy miqdorlar esa bir hodisaning o’zgarib borishini ifodalaydi..Indekslar ,garchi iqtisodiy jihatdan bir xilda bo’lsa ham,bevosita taqqoslab bo’lmaydigan ko’p hodisalarning o’rtacha o’zgarishini ko’rsatib berishga imkon beradi,yani shu hodisalarning ko’ mipisi uchun tipik bo’lgan o’zgarish tomonlarini ko’rsatadi.

Indekslar bevosita taqqoslab bo’lmaydigan elementlardan tashkil topadigan to’plamlarni taqqoslash holatiga keltirib ,qiyoslab tariflovchi maxsus usullardi

Indekslar quyidagi belgilar bo’yicha tasniflanadi:

1.O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha.,

2. To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha.,

3. Hisoblash usuli bo’yicha

O’rganilayotgan obyektlarning xarakteri bo’yicha Indekslar ikki guruhga bo’linadi:

1.Hajm ko’rsatkichlari indekslari(yalpi ichki mahsulot, qishloq xo’jaligi mahsuloti indekslari va boshqalar).,

2. Sifat ko’rsatkichlari indekslari(baho , tannarx indekslari va b.sh).

To’plam birliklarini qamrab olish darajasi bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:

1.Individual (yakka) indekslar.,

2. Umumiy indekslar.

Hisoblash usuli bo’yicha ham ikkiga bo’linadi:

1.Agregat indekslar.,

2. O’rtacha indekslar

7.2. Indeks turlari

Indekslar murakkab hodisaning alohida elementlari uchun ham, murakkab hodisaninng umumiy jami uchun ham hisoblanadi. Murakkab hodisalarni qamrab olish darajasiga qarab ular yakka va umumiy indekslarga bo’linadi

Murakkab hodisaning alohida elementlarining o’zgarishini tariflovchi ko’rsatkichlar yakka indekslar deyiladi. Bunga baho,tannarx, mahsulot miqdori kabi indekslarni misol qilib ko’rsatish mumkin.

Jamikiy Murakkab hodisalarni tarkibiy qismlarining birgalikda o’zgarishini tariflovchi ko’rsatkichlar umumiy indekslar deyiladi

Berilgan malumotlar va hisoblash usullariga qarab, umumiy indekslar agregat va o’rtacha indekslarga bo’linadi. O’mumiy indekslarning asosiy shakli bo’lib, agregat indekslar hisoblanadi. Har qanday umumiy indekslardagi ko’rsatkichlarni bir xil o’lchov birligiga keltirish uchun indekslanayotgan ko’rsatkich vaznga ko’paytiriladi.Bu esa indekslarni agregat ko’rinishiga olib keladi.Umumiy indekslarning surati va maxrajiidagi ko’rsatkichlar har xil elementlardan tashkil topgan bo’lib,ularning o’zaro bog’lanishi agregat ko’rinishini ifodalaydi, shuning uchun ham ular agregat indekslar deb ataladi.

Agregat indekslarni hisoblashda faqat indekslashtirilayotgan miqdorlar o’zgaradi..Masalan, buni mahsulot miqdori agregat indeksida ko’rib chiqamiz:

Mavjud malumotlar asosida agregat indekslarni hisoblash imkoniyati bo’lmagan hollarda o’rtacha indekslar qo’llaniladi. Masalan,korxonalar hisobotlarida mavjud bo’lgan malumotlar malumki,yakuniy malumotlar tarzida o’z aksini topadi,bunday vaqtda agregat indekslarni qo’llash imkoni bo’lmaydi, chunki ularni tashkil qiluvchi elementlar mavjud bo’lishi talab qilinadi.Bunday hollarda o’rtacha indekslar qo’llanniladi. O’rtacha indekslar agregat indekslar asosida tashkil qilinadi.

Agregat indekslarning suratidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum bo’lib,hodisalarning bazis davridagi hajmi va indekslashtiriladigan miqdorning indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha arifmetik indekslar qo’llaniladi . Buni mahsulot fizik miqdori o’rtacha arifmetik indeksi orqali ko’rsatamiz:

Agregat indekslarning axrajidagi indekslashtiridladigan miqdor nomalum bo’lib,hodisalarning hisobot davridagi hajmi va indekslashtiriladigan miqdorning indeksi malum bo’lgan tag’dirda o’rtacha garmonik indekslar qo’llaniladi. Buni baho o’rtacha garmonik indeksi misolida ko’rsatamiz:

O’rtacha indekslarning natijalari agregat indekslarning natijalariga teng kelishi shart.