Oъзбекистон республикаси соглiqни саqлаш вазирлиги тошкент тиббиёт akademiyasi фарgъона филиали


Эшитиш ва мувозанат аъзоси ёки кулок


Download 420 Kb.
bet20/31
Sana09.04.2023
Hajmi420 Kb.
#1343475
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   31
Bog'liq
Ан.маъ.5 кит.

Эшитиш ва мувозанат аъзоси ёки кулок.
Товуш, хаво ва сув тулкинлари сезувчи рецепторлар хайвонларда ва одамда битта умумий аъзода жойлашган. Шунинг учун хам эшитиш ва мувозанат аъзоси биргаликда урганилади.
Умуман эшитиш рецепторлари - фонорецепторлар эволюцион ривожланишда кечрок такомил топади. Шунинг учун, эшитиш аъзоси барча хайвонларда мавжуд эмас.
Фонорецепторлар факат бугимоёкли умурткасиз хайвонларда мавжуд булиб, мазкур хайвонларнинг бутун танаси буйлаб таркалган эшитиш тукчаларида жойлашган.
Эшитиш туклари жониворларнинг турли ерларида жойлашган ва сезгирлик нуктаи назаридан одамдаги эшитиш рецепторлардан сезгирокдир, яъни улар одам эшитмаган товушларни хам сезади.
Умурткали хайвонларда эшитиш аппарати махсус аъзо - лабиринтнинг парда кисмида жойлашган. Лабиринт ичида факат эшитиш аппаратигина эмас, балки, мувозанат аппарати хам жойлашган.
Паст даражадаги хайвонларда хам мувозанат саклаш аъзоси билан эшитиш аъзоси узаро боглик булиб, кадимийси мувозанат аъзосидир албатта. Умурткасиз хайвонларда мавжуд блган статик пуфакча, умурткали хайвонлардаги мувозанат аъзосини - лабиринтнинг прототипи деса булади. масалан, сувда яшовчи малюскаларда ичи суюклик билан тулган статик пуфак бор. Суюклик ичида битта ёки иккита охак заррачаси - отолит ёки статолит сузиб юради. Сувда хайвоннинг вазияти узгарар экан, ана шу статолитлар пуфак деворларидаги нерв охирларига урилади ва гавда вазияти нерв системаси оркали тугриланади.
Умурткали хайвонларда мувозанат аъзоси бир канча мураккаблашиб лабиринтга айланган. Паст даражадаги умурткалиларда лабиринт факат битта тузилган, масалан, миксинларда лабиринт факат биттагина ярим доира халкали булгани учун хайвон фазода факат бир томонлама харакат кила олади холос. Нихоят баликларда лабиринтнинг уч ярим халкаси (доираси) бор. Шунинг учун хам баликлар сувда уч ёклама (уч улчов буйича) харакат кила олади. Аммо, баликлар лабиринти сут эмизувчи хайвонлардагига караганда жуда хам соддадир. Курукликда яшовчи хайвонларда кл ва оёк харакати туфайли мувозанат саклаш яна хам такомиллашади натижада мувозанат аъзоси эшитиш аъзосидан ажралиб мустакил аъзо - лабиринт дахлиз ва унинг ичида мухсус нерв nervus vestibularis пайдо булади. шундай килиб, филогенетик тараккиёт даврида мувозаант аъзоси сувда яшовчи хайвонлардаёк мустакил аъзога айланиб колган булса, эшитиш аъзоси хайвонлар сувдан куркликка чиккандан кейин такомил эта бошлаган. Маълумки, эшитиш аъзосининг вазифаси хаводаги товуш тулкинларини ушлаб, уни мияга узатишдан иборат. Шунинг учун сувда яшовчи хайвонларда товуш эшитиш аъзоси хам яхши такомил этмаган. Энг юкори даражадаги сув хайвонлари булган баликларда эшитиш аъзоси хам куртак холида булади. Баликларда факат лабиринт (ички кулок) бор холос.
Хайвонлар сувдан курукликка чиккан экан хаводаги товуш тулкинларини ички кулок лабиринтига етказиб берувчи урта кулок ногора бушлиги зарур булиб колади. Шунинг учун амфибиялардан бошлаб, ногора бушлиги ва ногора пардаси пайдо булади. Унча яхши билинмаган чукураси сифатида ташки кулок хам вужудга келади. Кулок супрасида мускуллар булганлги учун у турли томонга караб харакат килиш кобилятига эга.
Эшитиш аъзоси эктодермадан такомил этади. Эмбрион ривожланишининг тахминан 3 хафтасида. Мия орка пуфаги сохасидаги эктодерма бир оз калин тортади. Бунга эшитиш пластинкаси дейилади. Эшитиш пластинкаси эмбрионнинг 4-хафтаси давомида такомиллашиб бориб, чукурлик хосил килади. Бу эшитиш чукурлиги деб аталади. Эшитиш чукурлиги тобора чукурлашиб теридаги огзи торая боради ва беркилиб кетади. Натижада эпителийдан иборат берк эшитиш пуфакчаси хосил булади.
Эмбрионнинг такомилининг 4-хафтаси охирларида эшитиш пуфакчаси икки кисмга булинади. Юкори кисми эндолимфатик йулга пастки кисми эса чиганок йулига айланади. 8 хафталик эмбрионда эшитиш пуфагининг юкори эндолимфатик кисмдан аввал иккита сунгра яна битта (хаммаси булиб учта) ярим доира халкалар усиб чикади ва пуфакчанинг узи utriculus куртагига айланиб колади. Эшитиш пуфаги пастки кисмининг чиганок йулидан икки ярми айланмали чиганок усиб чикади, пуфакчанинг пастки кисми эса facculus хосил булиши учун куртак булиб колади. Демак, эшитиш пуфагининг юкори булагидан utriculosaccularis ни хосил килади. Аввалига эшитиш пуфагининг ичи бир хил нейро - эпителий хужайрасидан ташкил топган булади. эшитиш пуфаги икки кисмга булингандан сунг уларнинг ичини коплаган хужайралар хам узгаради. Чунончи, олдинги utriculus кисмдаги хужайралар ана шу лабирин дахлизида жойлашган сезувчи нерв охирларига айланса. Орка кисмдаги хужайралардан кортий аъзоси пайдо булади. кортий аъзосининг дастлабки аломатлари эмбрион такомилининг учинчи хафталарида пайдо булади. Ана шу даврда чиганок йулининг тубида, унинг ички юзасини коплаган эпителий калинлашади. Кортий аъзосининг такомиллашуви эмбрион тараккиётининг 6 нчи ойи охиригача давом этади.
Суяк лабиринтининг такомил этиши. Юкорида айтганимиздек эмбрион ривожланишининг 3 нчи ойи охирларида пардадан иборат лабиринт (ярим ёй халкалар) хосил булар экан.
Пардадан тузилган лабиринт акомил этиб борар экан, айни вактда ана шу парда - лабиринт атрофида мезенхима тукимаси тупланиб боради. 4 нчи ой бошида пардадан иборат булган лабиринт атрофидаги мезенхима тогайга, яъни тогай лабиринтига айланади. натижада парда лабиринти билан тогай лабиринти орасида перимилфатик бушлик хосил булади. эмбрион тараккиётининг 7 нчи ойи даврида тогай лабиринтга (хосил булади) перихондрал суякланиш йули билан суяк лабиринтига айланади. шундай килиб, хаммаси булиб 3 та ярим доира канали хосил булган. Хар кайси ярим доира халка бир-бирига перпендикуляр холда жойлашади. Турт оёкли (горизонтал холда юрувчи) хайвонларда олдинги вертикал, орка вертикал ва горизонтал каналлар, одамда эса (вертикал холга утиш билан) олдинги, орка ва горизонтал каналлар хосил булади, яъни олдинги вертикал канал урнига орка канал юзага келади.
Лабиринт бола тугилгандан кейин хам ривожлана боради, албатта. Бола 7 ёшга киргунга кадар ярим доира каналлар девори хали юпка булади. етти ёшдан кейин ярим доира халкаларнинг ботик юзаси 2-3 баравар калинлашади. Каварик юзаси девори ботик юзага нисбатан юпкалигича колади.
Урта кулок (ногора бушлиги) 2 ойлик эмбрионда биринчи жабра ёригининг орка томонида хосил булади. Биринчи жабра ёригининг олдинги проксимал кисми эшитиш (Евстахий) найига айланади. Биринчи хамда иккинчи жабра равоклари тогайдан эшитиш суяклари хосил булади.
Ташки кулок. Кулок супраси биринчи жабра ёригининг ураб ётган мезенхима тукимасидан такомил этади. Эмбрион тараккиётининг 2 нчи ойи давомида кулок супраси сохасида 6 та думбокча хосил булади. Думбокчалар уртасидаги чукурча (cavum conchae) ичкарига урта кулокка караб усиб киради ва ташки кулок йули - meatus acusticus externus хосил булади. кулок думбокчаларининг такомил этиши ва уларнинг бирлашиб кетиши натижасида кулок супраси - auricula юзага келади. Бинобарин, эшитиш анализаторларининг периферик кисми кулок 3 кисмдан ташкил топган, 3 кисми хам ташки эшитув йулининг ярми ва кулок супрасининг чакка суягининг тош кисми пирамидаси ичида жойлашган. Бу 3 кисмнинг энг ичкарисида (ички кулок) - лабиринт товуш сезвчанлик ва мувозанат саклаш аппаратига эга булиб, колган икки кисми (ташки ва урта кулок) товуш утказиш вазифасини бажаради холос.
Ташки кулок - Aurius externa таркибига кулок супраси, ташки эшитув йули киради. Кулок супраси - auricula эластик тогайдан тузилган, устидан тери билан копланган товуш улагич булиб, шакли (кулок супрасининг юмшоги хисобига олинмаса) худди асосида ётган тогай шаклининг узгинисидир. Кулок супрасининг одатда, кулок деб, юритилаверади. Кулок супрасининг тогайи кулок кайрилиб (буралиб) томом булади, бунга кулок супрасининг бурмаси - pelix дейилади. Олдинги ва юкоридаги кулок чукурчаси (тешиги) сохасида бурма оёги - crus pelicis билан бошланиб, олдин юкорига ва орка томонга, сунгра пастга ва олдинги томонга караб, кайрилиб, кулок супрасининг юмшоги - lobulus quriculaeгача давом этади. Кулок супрасининг четки кийиги - teelix га паралел йуналган буртма, бор бунга - anthelix дейилади. Юкори томонда 2 оёкчага - crus anthelix айрилади, пастки томонда - antitragus деб аталувчи думбок билан тугайди.
Helix anthelix орасида чукур арикча - scappa жойлашган. Кулок тешиги олдинги томонда - tragus деб аталувчи думбок билан чегараланади.
Кулок супрасини харакатга келтирувчи мускуллар юкорида (мимика мускулларида) айтиб утилган. Бу мускуллар одамларда рудимент холда сакланиб колган булиб, купчилик шалпангкулок хайвонларда кулок супрасини товуш чаккан томонга каратиш учун хизмат килади. Шунинг учун шалпангкулок хайвонларнинг кулок супрасидаги думбок ва чукурчалар яхши билинади. Одамда эса билинмайди. Одам кулоги редукцияга (тескари такомил) учрар экан, турли хил кирган чикан бурмалар хосил килади. Маълумки шалпангкулок хайвонлар кулок супрасининг юкори учи бурчак хосил килиб тугайди. Редукция натижасида helixнинг юкори томонида кичкина думбокча сакланиб колади, бунга - tuberculum auriculare дейилади. Бу думбокча сакланиб колади, бунга tuberculum auriculae дейилади. Бу думбок баъзи одамларда бутунлай булмайди. Умуман кулок супраси турли одамларда хар хил шакл ва катталикда булиши мумкин. Ташки эшитув йули - meatus acusticus externus кулокнинг ташки тешиги билан ногора пардаси орасида жойлашган "S" симон канал булиб, узунлиги 20-30мм дан ошмайди.
Ташки эшитув йули кийшик булганлиги сабабли унча узок жойлашмаган ногора пардаси кулок тешигидан каралганда куринмайди.
Ногора пардани куриш учун кулок супрасининг юкориги ва орка томонга тортиш (ташки эшитув каналини тугрилаш) керак.
Ташки эшитув канали икки кисмдан: ташки тогай ва ички суяк кисмдан иборат. Тогай кисми кулок супраси тогайининг торайган давомидан иборат булиб, эшитиш каналининг учдан бир кисмини ташкил этади. Суяк кисми чакка суягининг ногора кисмига кадар давом этади ва ташки эшитув йулининг учдан икки кисмини ташкил этади. Ташки эшитув йулининг коплаган тери тогай кисмида калинрок, суяк кисмида юпкарок булиб, суяк ва тогай устига махкамрок ёпишиб кетган. Ташки эшитув йулининг тогай кисмини копаган тери ёг безларига бойдир. Бундан ташкари, ундан олтингугуртга бой махсус модда сечител ишлаб чикарадиган безлар - glandula ciruminasae лар ва кулокни чангланишдан саклайдиган жуда куп майда тук - tragi (pilli) бор.

Download 420 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   31




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling