O’zbekisтon respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi

Konveksiya. Bunda dori molekulalari erituvchining xarakatiga binoan bir to’qimadan ikkinchi to’qimaga o’tadi. Dorilarning bu xarakat tezligi membrananing tash­qi va ichki bosimlar farqiga, membrana satxiga, g’ovaklik radiusi kvadratiga to’gri va membrana qalinligiga teskari nisbatda bo’ladi.

Moddaning membranadan siljishi qay tarzda (diffuziya yoki konveksiya) bo’lishi to’qima membranasi tuzilishiga bog’liq. U to’rt xil bo’lishi mumkin:

1. G’ovaklikka ega bo’lgan membranalar. Bunda dorilar asosan konveksiya va suvga to’la bo’lgan g’ovakliklar orqali diffuziyalanib so’riladi.

2. G’ovakligi bo’lmagan membranalar. Bunda dorilarning xarakati diffuziya orqali sodir bo’ladi. Bu xolat dori moddalarining erishi tufayli yuzaga keladi. Bu ionlashmasdan lipidlarda eriydigan molekulalarga xos bo’lib, ionlashadigan molekulalar esa bunday membranadan o’tmaydi.

3. Bular yuqorida keltirilgan ikki xil membrana xususiyatini o’zida mujassamlashtirgan, ya’ni g’ovaklik yarim o’tkazgich xususiyatiga ega membranalardir. Bunday membranalar dori modda xarakatida umumiy bo’lib hisoblanadi. Membrana g’ovaklari zaryadlangan va zaryadlanmagan bo’lishi mumkin. Zaryadlangan g’ovaklar orqali elektrolit bo’lmagan molekulalar o’tishi mumkin. Membrana govaklari diametri birinchi gurux g’ovaklaridan kattaroq bo’lganligi uchun ancha yirik molekulalarni xam o’tkazadi.

4. G’ovaksiz membranalarda dorilarning xarakati o’ziga xos molekulalar yordamida amalga oshiriladi. Qiyin eriydigan, yirik molekulali dori moddalar (gormon, ferment va boshkalar) shu usulda so’riladi.

O’ziga xos molekulalar membrana yuzasida qo’shimcha kanallar hosil qiladi, shimiladi va membrana to’qimasi dori moddani o’ziga singdirib oladi va membrana to’qimasi xamda dori molekulasi o’rtasida o’zaro lipid almashinishi vujudga keladi. Natijada to’qimalar qo’shiladi. Masalan, liposoma. Bemorlarni dori turi bilan davolashda dori asosan og’iz orqali qabul qilinganligi tufayli oshqozon - ichak yo’lida qanday jarayonlar kechishini xisobga olish lozim.

So’rilish jarayoni juda murakkab bo’lib, u moddalarning eruvchanligiga doim bog’liq bo’lavermaydi. Chunki oshqozon-ichak suyuqligi, ovqat moddalari, xar xil fermentlar, tuzlar va xokazolar dorilarning so’rilishiga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa shilimshiq qavatini tashkil qilib turuvchi mutsin (polisaxarid) moddasi yuqori qovushqoqlikka ega bo’lganligi tufayli dorilarning diffuziyasiga keskin ta’sir etadi. Masalan, streptomitsin va gipotenziv moddalar bilan mutsin yomon so’riladigan aralashma hosil qilib, uning so’rilishi keskin kamayadi. Safro (o’t) kislotada sirt faollik xususiyati bo’lganligi uchun suvda qiyin eriydigan moddalarning eruvchanligini yaxshilaydi.

Neomitsin va kanamitsinlar qiyin so’riladigan kompleks birikma hosil qilib, ularning so’rilishini yomonlashtiradi, nistatin va polimeksinning ta’sirini esa yuqotadi. Keyingi vaqtlarda in’eksiya uchun ishlatiladigan dori turi bilan bir qatorda rektal dorilar ishlab chiqarish xam ancha rivojlandi. Bunda yug’on ichakdan vena qon tomirlariga so’rilgan dori moddalar jigar to’sig’iga uchramasdan, umumiy qon oqimiga tushadi. Shuning uchun dori moddalarning mumkin bo’lgan o’zgarishlari kamayadi. Agar bunga yug’on ichak orqali berilgan dorilarning 10-15 daqiqadan so’ng qonga so’rilib, terapevtik faolligi oshishini ko’shsak, bu usulning afzalligi yaqqol namoyon bo’ladi.

Dorilarning terapevtik unumdorligi ularning texnologik omillar tufayli hosil bo’lgan maydalik darajasi, eruvchanligi va boshqa xossalariga bog’liqligi yuqorida keltirilgan 4 xil membrana orqali so’rilishi bilan isbotlanadi.

Dori moddalarning tana a’zolarida tarqalishi. Tanaga turli yo’llar bilan kiritilgan dori qonga so’rilib o’tadi va qon elementlari bilan birikkan xolda xarakatlanib, butun a’zoga tarqaladi. A’zolardagi dori moddaning miqdori shu a’zodagi qon aylanish tezligiga bog’liq. Masalan, yurak, o’pka, miyada qon tomirlari ko’p bo’lganligi tufayli shu a’zolarni ko’proq ta’minlaydi.

Dori moddaning tanada uziga xos ta’sirini namoyon kilish uchun a’zolarda uning ta’sir qiluvchi eng kam mikdori bo’lishi kerak. Terapevtik ta’sirga erishish uchun konda uning mikdori yetarli bo’lishiga axamiyat berish lozim.Buning uchun dori bir kecha-kunduzda ma’lum vakt oraligida bir necha marta berib turiladi yoki uzok muddat konsentratsiyasini ushlab turish uchun ta’siri uzaytirilgan dori turlari ishlatiladi.

Dorilar biotransformatsiyasi (metabolizmi). Metabolizm grekcha «me-tabola» so’zidan olingan bo’lib, «uzgarish» ma’nosini bildiradi. Dorilar metabolizmi tanada dori moddaning kimyoviy o’zgarishlaridan iborat bo’lib, buning natijasida dori moddalar zaxarsizlanib, buyrak orqali ajralib chiqadigan oddiy moddaga aylanadi. Ko’pincha moddalar metabolizmida dori moddalarning faoliyati sust yoki butunlay faol bo’lmagan metabolitlari hosil bo’ladi.

Tanada kechadigan kimyoviy o’zgarishlar asosan jigarda sodir bo’ladi. Lekin to’qima va qonda xam fermentlar ta’sirida shunday o’zgarishlar bo’ladi. Qon plazmasida moddalar biotransformatsiyasi ularning qon tarkibidagi oqsillar tomonidan birikishi bilan kechadi. Ayrim vaqtlarda metabolizm natijasida faolrok ta’sir qiluvchi dori moddasi, ba’zan esa zaxarli va xavfli moddalar xam hosil bo’lishi mumkin. Masalan, metil spirti formaldegid va chumoli kislotaga o’tadi.

Dori moddalarning organizmdan chiqishi. Dori moddalarning organizmdan chiqishi bir necha yo’llar bilan sodir bo’ladi. Qonga so’rilib o’tgan dori moddalar yoki uning metabolitlari asosan buyrak orqali chiqib ketadi. Oshqozon-ichak orqali qonga so’rilmay qolgan dori moddalar yug’on ichak orqali chiqib ketadi.

Dorilarning buyrak orqali ajralib chiqishi eng ko’p tarqalgan bo’lib, siydikdagi miqdori qon tarkibidagidan ko’p bo’ladi. Ayrim dorilar, masalan, sulfanilamidlar buyrak to’qimalari orqali qaytadan so’rilishi mumkin, natijada u qonda uzoq muddat saqlanadi.Penitsillin maxsulotlari buyrak to’qimalaridan tezrok so’rilib chiqib ketish xususiyatiga ega. Sut bezi, ko’z yoshi, ter orqali chiqishi kam uchrasada, lekin ayrim vaqtlarda ular xam hisobga olinadi.

Dori moddalarning biologik faolligi. 60-yillargacha bir xil dozada berilgan dori turlari bir xil biologik faollikka ega bo’ladi, deb tushunilar edi. Bir xil doza va turdagi dori moddaning xar xil biologik faolligiga esa bemor tanasining o’ziga xos xususiyati deb qaralar edi. Dorilarning sifatini tekshirishda uning miqdorini aniqlash uning asosiy sifat ko’rsatkichi deb xisoblanar edi. Afsuski, xamma dori turi xam biofarmatsiya nuqtai nazaridan bir xil ta’sir qilmaydi. Shuning uchun tashqi sifat va miqdor ko’rsatkichlariga binoan davolash ularning xaqiqiy sifatini belgilamaydi.

Oser va boshqalar 1945 yilda birinchi marta «biologik faollik» degan atamani ishlatishgan. Ularning fikricha, «biologik faollik darajasi» dori turidan ma’lum vaqt oralig’ida so’rilgan modda miqdorining xuddi shu miqdorda (dozada) eritma xolida berilgan standart doridan ajralib chiqqan moddaga nisbati bilan o’lchanadi va foiz bilan ifodalanadi:

BFD - tekshirilayotgan dori turidan so’rilgan modda miqdori. 100 ta standart doridan ajralib chiqqan modda miqdori.

Bu yerda BFD - biologik faollik darajasi.