O‘zbekiston respublikasi sportni rivojlantirish vazirligi jismoniy tarbiya va sport bo‘yicha mutaxassislarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish instituti

Harakatli o‘yinlarni bolalarni yoshiga mos holda o‘tkazish 
3 yoshli bolalarning harakatlari ma’lum darajada cheklangan bo‘lib, ularning 
diqqati doimo chalg‘ib turadi. Shuning uchun boalarga oddiy va ular oson 
tushunadigan o‘yinlarni o‘rgatish kerak. Bunday o‘yinlarda qush va xayvonlar yoki 
ularning rasmlari o‘yinchoqlar, ertaklardan foydalanish o‘zining ijobiy samarasini 
beradi. Bu o‘yinlar albatta mazmunli va ibratli bo‘lishi shart. 
Shu yoshdagi bolalarni o‘yiniga o‘rgatishda mashqlar katta ahamiyatga ega 
bo‘ladi. Bunday o‘yinlarda mazmun bo‘lmaydi, ularga oddiy topshiriqlar masalan 
bayroqqni olib kelish, qo‘g‘irchoqni jiringlatish, koptokka еtib olish kabi 
topshiriqlar. Xarakatlar esa (yurish, yugurish va boshqalar) bolalarga tanish hamda 
qiyinchilikdan bajarmaydigan bo‘lishi lozim. 
Mazmuni bolalarga tanish bo‘lgan va xarakatlarga singdirib yuborilgan 
o‘yinlarni kichkintoylar juda qiziqib o‘ynaydilar. Bu esa kichkintoylarning harakat 
qobiliyatini rivojlantirish, ularni ochiq joyda to‘g‘ri yurishga o‘rgatishda katta 
ahamiyatga ega bo‘ladi. Faollik va mustaqillika tarbiyalash yordam beradi. 
4 yoshli bolalar bilim doirasini kengaytirish va harakatida tajribalar ortish 
bilan harakatli o‘yinlarning mazmuni ham o‘zgarib beradi. Qush va hayvonlar 
harakatiga, transport turlariga turli narsalarga taqlid qilib bajarilgan harakatlar 
o‘yinlarning asosiy mazmunini tashkil etadi. O‘yinlarda bolalarga buyumlarni 
topish, shaklini (kub, doira, kvadrat shaklini) eslab qolish bilan bog‘liq bo‘lgan 
hamda ranglarni ajratish, tovushlarni farqlash kabi topshiriqlar berishni boshlash 

---

12 
bilan ularning murakkab o‘yinlarni o‘ynashga bo‘lgan ishtiyoqini oshirishga 
erishish mumkin. 
Bu yoshda harakatlarni rivojlantirish uchun qo‘yiladigan o‘yin shartlari bilan 
bolalarning idrok etishda farq bo‘ladi. Asta-sekin bolaning vazifani bajarishga 
munosabati o‘zgaradi. Masalan 3 yoshga qadam qo‘ygan bolalar o‘yinda ko‘rishga 
mas’uliyat sezmagan bolalar (masalan, bo‘ri bitta quyonni tutadi, uni tutib 
olgandan keyin u bilan birga yugurib o‘ynab ketadi, boshqa quyonlarga esa e’tibor 
bermaydi), endi bolalar o‘zlariga yuklatilgan vazifani tushunadigan bo‘ladilar 
(endi bo‘ri quyonni tutib olgandan keyin uni to‘xtadi, o‘yiga olib kelib, shundan 
keyin boshqa quyonlarni tuta boshlaydi). O‘yinda ko‘pincha tarbiyachi 
boshlovchilik qiladi. 
O‘qishdagi harakatlarining mazmunli bolalrga tushunarli va qiziqarli bo‘lishi 
juda muhim. Bu ularning faoliyatini, faolligini o‘yinga nisbatan ishtiyoqini 
oshiradi, harakatlarga his-hayajon va jo‘shqinlik bag‘ishlaydi. 
To‘rt yoshga qadam qo‘ygan bolalar bilan o‘tkaziladigan o‘yinlarda 
harakatlarni ancha murakkablashtirish (kubiklar o‘yinga chiqish, ustida cho‘qqayib 
o‘tirish, undan tushish, stul tagida emaklab yurish va hokazo) hamda har 
harakatlarni bir biriga qo‘shish kerak bo‘ladi (koptokni uzoqqa irg‘itib orqasidn 
quvib еtib olib kelish, chivvinni tutish uchun irg‘ishlab sakrash va hokazolar). 
Bunday murakkab harakatli o‘yinlarda ishtirok etgan bolalar bir-birilaridan o‘zib 
ketishga harakat qiladilar. 
Bu xildagi o‘yinlar hamisha ham birgalikda o‘ynaydigan o‘yinlar 
hisoblanadi. Bu o‘yin mashqlardan, ayniqsa ko‘proq namoyon bo‘ladi. 
Bunda ko‘pchilik bo‘lib ashula aytib o‘tkaziladigan o‘yinlar va qofiyali 
so‘zlar jo‘rligida o‘ynaladigan o‘yinlar keng qo‘llaniladi. Bunday o‘yinlar orqali 
bolalarni hamjihatlikka va harakatlarni birgalashib bajarishga o‘rgatib borish 
mumkin. 
5 yoshli bolalarning harakatli o‘yinlari mazmunlarning barining, tevarak 
atrofida, hayotda uchraydigan voqealar to‘g‘risida ularning tasavvuri va bilimi 
oshib borishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Bolalarning o‘yin vaqtida faol harakat qilishi 
ko‘p jihatdan, ularning malaka va ko‘nikmasiga, tevarak-atrofni yaxshi bilishga, 
harakatlarni sabot, chaqqonlik, ndroq va hamkorlikda bajarishga bog‘liq bo‘ladi. 
Aksariyat o‘yinlarda bitta boshlovchi bo‘ladi, lekin ba’zan bu vazifani 
o‘yinchilarning 2-3 tasi bajarishi ham mumkin. 
O‘rta guruh uchun mo‘ljallangan harakatli o‘yinlarni ba’zilarni mazmuniga 
va bajariladigan vazifa ta’sviriga ega bo‘lmaydii. Bunday o‘yinlarga musobaqa 
tushni kiritish ham mumkin.

---

13 
Ko‘pincha qofiyali so‘zlar o‘yin mazmunini ochib beradi va uni to‘ldiradi. 
Harakat uchun ishora xizmatini o‘tadi. So‘zlar ko‘pchilik bo‘lib aytilsa, yana ham 
yaxshi bo‘ladi. 
6 yoshli bolalar bilim doirasi kengayib boradi. Binobarin, harakatli 
o‘yinlarning mazmuni ham shunga monand murakkablashadi. 
O‘yin qoidalari ham murakkablashib borishi tufayli ularni bajarishda aniqlik, 
diqqat e’tibor, sabr toqatga o‘rganish, ortiqcha harakatlarni cheklash (aniq bir 
yo‘nalishda yugurish, o‘z vaqtida o‘yindan chetga chiqish va hokazo) talab etiladi. 
O‘yin qoidasi intizomning tarkib topishga yordam beradi. 
Ma’lumki, harakatli o‘yinlarda ishtirok etish uchun bolalarni guruhlarga 
bo‘lishi kerak bo‘ladi, bunda ko‘pincha o‘g‘il bolalar o‘g‘il boalalr bilan, qizlar 
faqat qizlar bilan guruhlashishga intiladi. Bu o‘yinning borishiga va natijasiga 
ta’sir etadi. Shuning uchun tarbiyachi kuchliroq bolalarni nimjonroq bolalar bilan, 
o‘g‘il bolalarni qizlar bilan guruh-guruh qilishi maqsadga muvofiqdir. 
Bunda o‘g‘il va qiz bolalarning odob-ahloqli bo‘lishi yaxshi tarbiya 
topshishi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bundan tashqari o‘g‘il bolalar qizlardan 
qolishmaslik uchun ancha tashabbuskor bo‘ladilar ham qizlarni hurmat qilishga 
o‘rganadilar.