Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko‘ra bozorlar quyidagi turlarga bo iinadi: iste'mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnika kashfiyot yo’li va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub'ektlarning xususiyatiga kora ulgurji va chakana savdo to'g'risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do’konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq xo'jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o'rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermerlar xo'jaliklaridir.
Bozorning beshta asosiy savoli. Bozor tizi mining asosiy xususiyatlari bozor iqtisodiyo’tining quyidagi beshta muhim savolga javob bo'la olish ini tushunishga yordam beradi:
Qanday mahsulot va xizmat turlari ishlab chiqariladi?
Ular qay yo'sinda ishlab chiqariladi?
Ulardan asosan kimlar foydalanishi mumkin?
Bu tizim o'zgarishlarga qanday bardosh beradi?
Tizimning muvaffaqiyat garovi nimalardan iborat?
Mazkur beshta savol mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig'ini belgilovchi iqtisodiy tanlovlarni yoritib beradi. Ular inson ehtiyojlari cheksiz bo’lgan bu dunyoda tanqis resurslarni aks ettiradi. Iqtisodiyo’tning barcha ko'rinishlari shu beshta savolga murojaat etadi.
Qanday tovarlar va hizmatlar ishlab chiqariladi? Bozor tizimi muayyan turdagi va miqdordagi xizmat va tovarlarni ishlab chiqarishni qanday hal etadi? Bu savolga jo'у ali javob man a bunday: Doimiy foyda keltirayo’ligan xizmat va tovarlar ishlab chiqarilaveradi va foyda keltirmayo’liganlari ishlab chiqarilmaydi. Daromadlar va zararlar mahsulot sotuvidan tushadigan umumiy tushumlar (UT) va o'sha mahsulotlarning ishlab chiqarishning umumiy muqobil narxi (MN) o'rtasidagi farqlaridir. (Iqtisodcgilar uchun esa, iqtisodiy narxlarga mehnatga to'lanadigan to' lovlargina emas, balki tovar ishlab chiqarishda ishlatilgan boshqa resurslarni jam lash va taslikillastirish uchun sarflangan xarajatlar ham kiradi.) Sanoatdagi davomiy iqtisodiy foyda (UT>MN) mahsulot ko'lamini kengaytirishga va resurslarni shu sanoatiga yo'naltirishni taqozo qiladi. Amaldagi korxonalar о sib boradi va уangilari qo'shiladi. Shunday qilib, sanoat ko'lami kengayadi. Sanoatdagi davomiy iqtisodiy zarar (UT
Do'stlaringiz bilan baham: |
