O‘zbеkiston rеspublikаsi

Ishlab chiqarishni cheklash (ishlab chiqarish kvotasi). Davlatning bozor narxiga 
ta`sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali 
mahsulot narxini kerakli darajagacha ko‘tarish mumkin. Davlat har bir firmaning 
mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. 
Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo‘yicha litsenziyaning davlat tomonidan 
berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo‘lishi mumkin. Masalan, spirtli 

---

254 
ichimliklarni sotishga beriladigan litsenziyalarni ko‘paytirish yoki kamaytirish orqali 
spirtli ichimlikni sotish hajmini oshirish yoki qisqartirish mumkin. Sotish hajmining 
qisqarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi. 
Yana AQSh davlatining qishloq xo‘jaligi siyosati qaraymiz. AQSh davlatining 
qishloq xo‘jaligi siyosati ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirishni 
rag‘batlantirishga qaratilgan. Fermerlar ekin ekish maydonining qisqatirsalar, ya’ni ekin 
maydonlarining bir qismi ekilmasdan qoldirilsa, shunga yarasha pul kompensatsiyasini 
oladilar. Ekin maydonlarini qisqartirish hisobidan narxni oshirish mexanizmini quyidagi 
18.10-rasmda keltirilgan.
 
 
 
18.10-rasm. Ekin maydonlari cheklanganda taklif chizig‘i (taklif 
chizig‘i S elastik emas bo‘lgani uchun u gorizotal ko‘rinishda) 
Shuni ta`kidlash mumkinki ekin maydonlari cheklanganda taklif chizig‘i 
absolyut elastik bo‘lmay qoladi, ya’ni taklif 
1
Q
ga teng bo‘lib, u o‘zgarmaydi, 
mahsulotning bozor narxi esa 
e
P
dan 
*
P
ga ko‘tariladi. 
Bunday siyosatda iste’molchi ortiqchaligining o‘zgarishi quyidagicha teng: 
.
ист.
B
A




Fermerlar 
1
Q  miqdorda mahsulot ishlab chiqarib, uni yuqori 
*
P
narxda sotadi. 
Natijada fermerlar ortiqchaligi A to‘rtburchak yuziga teng miqdorda oshadi. Lekin, 
ishlab chiqarish hajmi 
e
Q
dan 
1
Q  ga qisqargani uchun fermerlar S uchburchak 
yuziga teng bo‘lgan ortiqchalikni yo‘qotadi. Bulardan tashqari, fermerlar ekin 
maydonini (ishlab chiqari hajmini 
1
Q  ga) qisqargani uchun davlatdan pul 
kompensatsiyasi oladi. Shunday qilib, ishlab chiqaruvchilar ortiqchaligining umumiy 
o‘zgarishini quyidagicha aniqlash mumkin: 

i/ch= A - C + pul kompensatsiyasi 
Davlat xarajatlari, ya’ni femerlarga to‘lanadigan rag‘batlantirish (kopensatsiya) 
puli kamida B+C+E ga teng bo‘lish kerak. Bu yerda B+C+E fermerlar ekin erlarini 
qisqartirmaganda qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarib, uni yuqori 
*
P
narxda sotishi 
natijasida olish mumkin bo‘lgan qo‘shimcha foydaga teng. Shuning uchun ham 
davlat xarajatlari kamida B+C+E ni tashkil qiladi va u fermerlarga pul 
Q
2
Q
e
Q
1
P 
P
*