O‘zbеkiston rеspublikаsi

ISTE′MOLCHI TANLOVINING ASOSIY POSTULATLARI 
Iste′mol turining 
xilma-xilligi 
Har bir iste'molchi turli xil ne'matlardan iste'mol 
qilishni istaydi 
Iste′molning 
to`yinmasligi 
Iste′molchi har doim ne′matning kamroq miqdoridan 
ko`prog`ini xarid qilishga moyil bo`laydi 
 
Tranzitivlik 
Agar iste′molchi А majmuani В ga nisbatan va В 
majmuani С majmuadan afzal ko`rsa, unda u А 
majmuani С majmuaga nisbatan ham afzal ko`radi:
.
;
;
C
A
C
B
B
A




Substitutsiya 
(o`rin bosa 
 olish) 
Agar iste′molchiga А ne′mat o`rniga uning o`rnini 
bosa oladigan В ne′matdan ko`proq taklif qilinsa, u 
bunga rozi bo`ladi 
 
Kamayib 
boruvchi
chekli naflilik 
Biror ne′matning qo`shimcha birliklarini iste′mol 
qilishdan olinadigan qoniqish (chekli naflilik) borgan 
sari kamayib boradi va u ne′mat zaxirasining 
iste′molchi ixtiyorida qancha borligiga bo`gliq. 
 
Ne′matlarni 
turkumlash va 
solishtira olish 
Iste′molchi A va B ne′matlar majmuasidan A 
majmuani B ga (A>B) yoki B majmuani A ga 
nisbatan (B>A) ko`proq xohlashi yoki ikkalasini ham 
naflik darajasi bir xil deb qarashi mumkin 

---

83 
muhim omillardan biri hisoblanadi. Ular ketma-ket iste’mol qilinadigan biror 
ne’matdan olinadigan nafning iste’molchi uchun kamayish xususiyati mavjudligi 
to‘g‘risidagi qonuniyatni aniqlashgan. Masalan, chanqagan inson bir stakan mineral 
suvni zo‘r qoniqish bilan ichadi, ikkinchi stakan suv birinchi stakan suvga nisbatan 
kamroq, uchinchisi esa - ikkinchisiga nisbatan kamroq naf beradi. Bu holat toki 
oxirgi stakan suv beradigan naf nolga teng bo‘lguncha davom etadi. Bunda umumiy 
naf (total utility) ortib boradi, lekin har bir keyingi stakan suvdan olinadigan 
qo‘shimcha, ya’ni chekli naf (marjinal utility) kamayib boradi.
Iste’molchi harakatini aniqroq tahlil qilish uchun naflilik funksiyasidan 
foydalanamiz. Naflilik funksiyasi - iste’molchining iste’mol qiladigan ne’matlar 
hajmi bilan, uning ushbu ne’matlarni iste’mol qilish natijasida oladigan naflilik 
darajasini ifodalaydi:


n
x
x
x
f
TU
,...,
,
2
1

, bu yerda TU- umumiy naflilik darajasi; 
n
x
x
x
,...,
,
2
1
- 1, 2, ..., n - ne’matlar hajmi. 
Naflilik nazariyasi ilgari surilgan davrda ko‘pchilik iqtisodchilar ne’matlar 
narxini shakllanishi asosida ularning nafliligi yotadi degan fikrda bo‘lishgan. Unga 
ko‘ra ne’matning iste’molchi uchun nafliligi qancha yuqori bo‘lsa, narxi shuncha 
qimmat va aksincha nafliligi qancha past bo‘lsa, narxi ham shuncha arzon bo‘ladi. 
Ammo naflilik nazariyasi tanqidchilari XVIII asrdayoq bu g‘oyaga qarshi “suv va