O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
A
3
 
A
2
 
A
1
 
Y 
X 
W 
E
5
 
E
4
 
TU
5
 
E
3
 
TU
4
 
TU
3
 
E
2
 
TU
2
 
E
1
 
TU
1
 
X
1
 X
2
X
3
X
4
X
5
 
Y
1
 
Y
2
 
Y
3
 
Y
4
 
Y
5
 

---

98 
boshida Y tovarni xarid qilish X tovarga nisbatan tezroq sur’atda o‘sadi, keyinchalik 
Y tovarni xarid qilish susayib, X
 
tovar bilan barqarorlashadi.
XIX asrdayoq real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne’matlariga talab 
qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne’matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis 
olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo‘lib daromad o‘zgarishining iste’mol 
tarkibiga ta’sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o‘zgarishini 
ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi (7.2-rasm). 
 
 
 
 
 
7.2-rasm. Engel egri chiziqlari 
 
Gorizontal o‘q bo‘ylab iste’molchi daromadini (R) va ordinata o‘qi bo‘ylab
xarid qilinadigan tovarlar miqdorini (Q) belgilangan. Iste’molchi ehtiyoji birinchi 
navbatda kundalik zaruriy ehtiyoj tovarlari (Q
1
), ikkinchi navbatda standart sifatli 
sanoat mahsulotlari (Q
2
)
va nihoyat, keyinchalik oliy kategoriyali tovarlar (Q
2
) bilan 
to‘yinadi. Yana shu holat aniqlanganki, oliy sifatli tovarlar va xizmatlarga talab 
oshganda ham, kundalik hayotda foydalaniladigan standart sifatli sanoat 
mahsulotlariga talabning kuchayishi qonuniyati kuzatilgan. 
 
 
7.2. “Narx-iste’mol” chizig‘i tahlili 
Yuqorida “daromad-iste’mol” chizig‘i tahlil qilinganda, ne’matlar narxi 
o‘zgarmaydi deb faraz qilingan edi. Endi daromadni o‘zgarmas deb qabul qilgan 
holda, ne’matlardan birini, masalan, X ne’matning narxini o‘zgaruvchan, Y 
ne’matnikini esa o‘zgarmas deb qaraymiz. Faraz qilaylik, X ne’matning narxi (P)
pasayib bormoqda, ya’ni 
P P
P
P



1
2
3
. Grafikda narxning bunday o‘zgarishi, 
byudjet chizig‘ini AB  holatdan 
AB
1
,
AB
2
va AB
3
holatlarga siljitadi (7.3-rasm). 
Masalan, X tovar olma, Y tovar apelsin bo‘lsin. (a) rasmda apelsin narxi o‘zgarmaydi, 
olma narxi pasayib bormoqda. Natijada byudjet chizig‘ining Y o‘q bilan kesishgan 
nuqtasi o‘zgarmaydi, X o‘q bilan kesishgan nuqtasi o‘ng tomonga surilib boradi. 
Olma narxini tushishi real daromadni oshiradi, natijada iste’molchi olma narxi