O‘zbеkiston rеspublikаsi

bilan chizilgan grafigi 
Talab va taklif tenglamalari quyidagicha yoziladi: 
P 
S 
P
a
a
Q
S
1
0


 
b
0 
/b
1
 
P
e
 
Q
e
 
a
0 
/a
1
 











e
e
e
e
Q
P
a
E
Q
P
b
E
S
D
1
1
 
D 
Q
P
b
b
Q
D
1
0


 
E 

---

70 
Talab: 
P
b
b
Q
D



1
0
(5) 
Taklif: 
P
a
a
Q
S



1
0
(6) 
Asosiy 
muammo 
berilgan 
tenglamalardagi 
o‘zgarmas 
1
0
1
0
,
,
,
b
b
a
a
qiymatlarini aniqlashdan iborat. Bu o‘zgarmas qiymatlarni tanlash ikki bosqichda 
amalga oshiriladi. 
Birinchi bosqich. Talab va taklifning narx bo‘yicha elastikligini eslaymiz: 
P
Q
Q
P
E




, bu yerda 
P
Q


- narxning bir birlik o‘zgarishiga to‘g‘ri keladigan talab 
yoki taklifning miqdoriy o‘zgarishi. Chiziqli bog‘lanishlarda 
P
Q


nisbat o‘zgarmas 
miqdor bo‘ladi. (5) va (6) tenglamalardan ko‘rinib turibdiki, taklif uchun bu nisbat 
1
a
P
Q



, talab uchun esa 
1
b
P
Q




. Endi bu qiymatlarni, ya’ni 
P
Q


ni elastiklik 
formulasiga qo‘yamiz: 
Taklif: 








e
e
S
P
Q
P
a
E
1
(7)
Talab:









e
e
D
P
Q
P
b
E
1
(8) 
Bu yerda P
e
va Q
e
lar muvozanat narx va muvozanat tovar miqdori bo‘lib, ular 
berilgan. Biz 
e
e
Q
P
E
E
D
S
,
,
,
ko‘rsatkichlarning qiymatlariga ega bo‘lganimiz uchun, 
ularni (7) va (8) tenglamalarga qo‘yishimiz mumkin. Demak, biz shu yo‘l bilan 
1
a
va 
1
b  larning qiymatlarini hisoblaymiz.
Ikkinchi bosqich. Endi 
1
a
va 
1
b
larning qiymatlarini va P
e
va Q
e
larni (5) va 
(6) tenglamalarga qo‘yib 
0
a
va 
0
b
larning qiymatini topamiz: 
e
e
P
a
Q
a



1
0
;
e
e
P
b
Q
b



1
0
.
Misol. Apelsinning narx bo‘yicha talab va taklif elastikligi koeffitsientlari 
D
P
E
va 
S
P
E
berilgan. Apelsinning bozordagi ko‘rsatkichlari quyidagicha: 
6000
kg/yil,
7500


e
e
P
Q
so‘m/kg, 
8
,
0
;
6
,
1



D
P
S
P
E
E
Birinchi bosqich. Berilganlarni (7) tenglamaga qo‘yib 
a
1
ni topamiz.
,
7500
6000
6
,
1
1








a
bundan
2
1

a
. 
Ikkinchi bosqich. 
a
1
ning qiymatini P
e
va Q
e
larning qiymati bilan birga (5) 
tenglamaga qo‘yib, 
a
0
ni aniqlaymiz: 
,
12000
6000
2
7500
0
0





a
a
bundan, a
0
7500 12000
4500


 
. Biz aniqlangan 
a
0
va 
a
1
larning qiymatini taklif 
tenglamasiga qo‘yib, taklifning aniq tenglamasini topamiz:
Taklif: 
.
2
4500
P
Q
S



Xuddi shu yo‘l bilan talab tenglamasini aniqlaymiz:

---

71 
,
7500
6000
8
,
0
1










b
bundan 
.
1
1

b
e
e
Q
P
b
,
,
1
larning qiymatlarini (6) 
tenglamaga qo‘yamiz va 
0
b
ni aniqlaymiz: 
,
6000
6000
1
7500
0
0





b
b
yoki b
0
7500 6000 13500



.
Shunday qilib, talab chizig‘i quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
.
13500
P
Q
D


Xatoga yo‘l qo‘yilmaganligini tekshirish uchun talab bilan taklifni 
tenglashtirib, muvozanat narxni aniqlaymiz: 
D
S
Q
Q

, 
,
13500
2
4500
P
P




,
18000
3


P
6000

P
. Demak 6000 
so‘m muvozanat narx. 
 
5.3. Talabning narx bo‘yicha elastikligi yordamida 
daromadlarni tahlil qilish 
 
Tahlilni chiziqli talab funksiyasi orqali ko‘rib chiqamiz. Umumiy holdagi talab 
chiziqli funksiyasi berilgan bo‘lsin: 
P
b
a
Q
D



. Elastiklikning ta`rifiga ko‘ra:
.
'
AL
LC
AF
LG
P
b
a
P
P
b
a
P
b
Q
P
Q
E
p
p














Talabning narx bo‘yicha elastikligi va daromad o‘rtasidagi bog‘liqlikni 
ifodalovchi grafik chizamiz (5.5-rasm). 
 
 
 
 
 
5.5-rasm. Talabning narx bo‘yicha elastikligi va daromad 
o‘rtasidagi bog‘liqlik
max 
Q 
TR 
TR* 
C 
0 
a/2 
C 
A 
a/b 
L 
F 
B 
0 
a 
a/2 
G 
E
D
>1 
E
D
=1 
E
D
<1 
Q 
P 

---

72 
L nuqta talab chizig‘i bo‘yicha A nuqtadan C nuqtaga harakat qilganda, talab 
elastikligi kamayadi. U har doim manfiy, absolyut qiymati bo‘yicha LC kesmaning 
AL kesmaga nisbatiga teng va AC chiziqning o‘rtasida birga teng. 3.5-rasmning pastki 
qismida daromadning narxga bog‘liqligi ko‘rsatilgan: 
)
(Q
P
Q
TR


.
Bu funksiya kvadratik funksiya bo‘lib, u o‘zining maksimumiga 
 
0C  
kesmaning o‘rtasida erishadi: 
P
b
a
Q
D



funksiyadan P ni topsak, 
b
Q
a
P
D


bo‘ladi va P ni 
)
(Q
P
Q
TR


formulaga qo‘yamiz. Natijada ishlab chiqarish hajmi Q 
dan bog‘liq daromad funksiyasini olamiz: 
b
Q
b
a
Q
b
Q
a
Q
TR
D
2






. 
Bu funksiyaning kritik nuqtasini topamiz, ya’ni daromadni maksimal qiladigan 
Q ni topamiz (buning uchun daromad funksiyasidan Q bo‘yicha hosila olib nolga 
tenglashtirib, Q ga nisbatan yechib, daromadni maksimallashtiradigan Q
e
ni topamiz):
0
1
2






b
Q
b
a
Q
TR
, yoki 
2
a
Q
e

da daromad maksimal qiymatga erishishga 
ishonch hosil qilamiz.
Haqiqatdan ham 5.5-rasmda, talab AB oraliqda elastik 


E
D

0
va bu oraliqda 
talab miqdorining oshishi va narxning kamayishi daromadni oshib borishiga, talab 
elastik bo‘lmagan BC oraliqda daromad miqdorining kamayib borishiga olib keladi. 
Narx o‘zgаrishiga mos tаlаb elаstikligining daromadga tа’siri 5.1-jadvalda 
keltirilgan. 
5.1-jаdvаl 
Tаlаb elаstikligining nаrх vа daromadga tа’siri 
Elаstiklik 
kоeffitsiеnti 
miqdоri 
Tаlаbning nаrх 
o‘zgаrishigа 
munоsаbаti 
 
Mоhiyati 
Daromadgа tа’siri 
nаrхning 
оshishi 
nаrхning 
pаsаyishi 
Birdаn
kаttа 
(Ed >1) 
“Elаstik”
yoki
“nisbаtаn 
elаstik” 
Tаlаb miqdоrining 
o‘zgаrishi 
nаrх 
o‘zgаrishidаn
yuqоri 
Dаrоmаdni 
kаmаytirаdi 
Dаrоmаdni 
оshirаdi 
Birgа tеng 
(Ed =1) 
Bаrqаrоr 
Tаlаb miqdоrining 
o‘zgаrishi 
nаrх 
o‘zgаrishigа tеng 
Dаrоmаd 
o‘zgаrmаydi 
Dаrоmаd 
o‘zgаrmаydi 
Birdаn
kichkinа 
(Ed <1) 
“Nоelаstik” yoki
“nisbаtаn 
nоelаstik” 
Nаrхdаgi o‘zgа-
rishgа 
nisbаtаn 
tаlаb miqdоrining 
o‘zgаrishi yuqоri 
Dаrоmаdni 
оshirаdi 
Dаrоmаdni 
kаmаytirаdi 
Manba: mualliflar ishlanmasi 

---

73 
Mahsulotga talab elastik bo‘lganda (5.6-a-rasm), narxni P
1
dan P
2
ga oshirish 
natijasida olinadigan A yuzaga teng qo‘shimcha daromadga (+TR) nisbatan, 
talabning Q
1
dan Q
2
ga qisqarishi natijasida ko‘riladigan B yuzaga teng zarar (–TR) 
ko‘pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Mahsulotga talab noelastik 
bo‘lganda esa (5.6-b-rasm) narxni P
1
dan P
2
ga oshirish natijasida olinadigan A 
yuzaga teng qo‘shimcha daromad (+TR), talabning Q
1
dan Q
2
ga qisqarishi natijasida
ko‘riladigan B yuzaga teng zarardan (–TR) ko‘pligidan yalpi daromad oshadi. 
a) elastik talab
b) noelastik talab 
 
5.6-rasm. Talab chizig‘i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni 
oshirishning sotuvchi daromadiga ta’siri 
Endi yuqoridagi holatga mutlaqo teskari bo‘lgan holat, ya’ni talab elastikligiga 
qarab narxni pasaytirishning sotuvchi daromadiga ta’sirini qaraymiz (5.7-rasm). 
a) elastik talab
b) noelastik talab 
 
5.7-rasm. Talab chizig‘i elastik (a) va noelastik (b) holatda narxni 
tushirishning sotuvchi daromadiga ta’siri 
Q
1
 
Q
1
 
P
1
 
P
2
 
D 
Q 
P 
(+TR) 
(–TR) 
A 
B 
P
1
 
P
2
m
 
D 
Q 
P 
Q
2
 
B 
A 
(–TR) 
(+TR) 
Q
2
 
Q
2
 
P
2
 
P
1
 
D 
Q 
P