O‘zbеkiston rеspublikаsi

(–TR) 
(+TR) 
A 
B 
Q
2
 
P
2
 
P
1
m
 
D 
Q 
P 
Q
1
 
B 
A 
(+TR) 
(–TR) 
Q
1
 

---

74 
Mahsulotga talab elastik bo‘lganda (5.7-a-rasm), narxni P
1
 dan P
2
ga tushirish 
natijasida ko‘riladigan A yuzaga teng zararga (–TR) nisbatan, talabning Q
1
dan Q
2
ga 
oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo‘shimcha daromad (+TR) ko‘pligidan 
sotuvchining yalpi daromadi oshadi.
Mahsulotga talab noelastik bo‘lganda esa (5.7-b-rasm) narxni P
1
dan P
2
ga 
tushirish natijasida ko‘riladigan A yuzaga teng zarar (–TR), talabning Q
1
dan Q
2
ga 
oshishi natijasida olinadigan B yuzaga teng qo‘shimcha daromadga (+TR) nisbatan 
ko‘pligidan sotuvchining yalpi daromadi qisqaradi. Masalan, yil yaxshi kelib, 
fermerlar yuqori hosil olganda, narx pasayib ketishidan ularning daromadi kamayib 
ketadi. Chunki, qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga bo‘lgan talab elastikligi ancha past. 
Talab elastikligining bu xususiyatlarini bilish sotuvchilarga narxni o‘zgartirish 
orqali daromadlarni oshirish imkoniyatini beradi. Bunda daromadning o‘zgarishi 
narxning o‘zgarishiga teskari bo‘lganligidan, sotuvchilar talab elastikligi yuqori 
bo‘lgan mahsulotlarning narxini pasaytirish orqaligina sotuvlar hajmini va 
daromadini oshirishlari mumkin. 
Talab noelastik bo‘lgan holatda esa, narxni oshirish talab hajmini keskin 
qisqarishiga olib kelmaydi. Chunki, ko‘pincha iste’molchilar uchun birlamchi ehtiyoj 
sanaladigan ne’matlarga talab noelastik hisoblanadi. Bunday sharoitda sotuvchilar 
daromadni oshirish uchun narxni ko‘tarishlari mumkin.
Ko‘pchilik mamlakatlarda davlat talab elastikligi past (noelastik) bo‘lgan tovar 
va xizmatlar narxini cheklab turadi. Aks holda elastiklik qonuniyatlaridan unumli 
foydalanib, sotuvchilar daromadlarini oshirish maqsadida noelastik talabga ega 
tovarlar narxini oshirib yuborishlari mumkin. 
Misol. Faraz qilaylik, bug‘doyga bo‘lgan talab funksiyasi quyidagi ko‘rinishda 
berilgan bo‘lsin: 
P
Q
D



250
4000
, 
Bu yerda P - bir pud bug‘doy narxi; 
D
Q  - talab hajmi, mln. pud. 
Sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi bug‘doy hajmi (Q) aniqlansin. 
Yechish: Masalani yechish uchun teskari talab funksiyasini aniqlaymiz: 
250
1
16 Q
P


. 
Sotuvchining daromad funksiyasini tuzamiz: 
250
16
250
1
16
2
Q
Q
Q
Q
Q
P
TR








 



. 
Daromad funksiyasidan Q bo‘yicha hosila olib, natijani nolga tenglashtirib 
yechamiz:
0
250
2
16





Q
Q
TR
.
2000
2
:
4000


e
Q
mln. pud. 
Demak, sotuvchi daromadini maksimallashtiruvchi sotiladigan bug‘doy hajmi
2000

e
Q
mln. pudga teng ekan. Bir pud bug‘doy narxi: 
8
8
16



P
pul birligiga 
teng. Umumiy daromad
16000
8
2000



TR
pul birligi. 

---

75 
Faraz qilaylik, sotuvchi sotiladigan bug‘doy hajmini 250 mln. pudga oshirdi. 
Uning daromadi qanday bo‘lishini hisoblaymiz. Sotiladigan bug‘doy hajmi 2250 mln. 
pud. U holda bir pud bug‘doy narxi 
7
250
2250
16



P
pul birligiga teng. 
Umumiy daromad 
15750
7
2250



TR
pul birligiga teng. 
Ko‘rinib turibdiki, sotuvchi sotiladigan bug‘doy hajmini optimal hajmdan 
oshirsa, uning daromadi maksimal daromaddan past bo‘ladi. 
Xuddiy shunday, sotuvchi optimal hajmdan kamroq hajmda bug‘doy sotsa 
ham, uning umumiy daromadi kamayadi.