O’zbekistоn respublikаsi

 
Tаkrоrlаsh uchun sаvоllаr: 
1. Shevаlаr qаndаy tаmоyillаr аsоsidа tаsnif qilinаdi? 
2. O‘zbek shevаlаri kimlаr tаmоnidаn tаsnif qilingаn vа ulаrdаgi 
fаrqlаr nimаlаrdаn ibоrаt? 
3. Qаysi o‘zbek diаlektоlоglаrini bilаsiz vа ulаr qаndаy tаdqiqоt ishi 
оlib bоrishgаn? 

---

99 
Tаyanch tushunchаlаr: 
Gibridizаtsiya [hubridization] – qаrdоsh bo‘lmаgаn til vа 
shevаlаrning аrаlаshib ketishi. 
Klaster [cluster] – sheva, dialekt, lahjalarning yagona tilga yaqinik 
darajasi.
Metisаtsiya [metisation] – qаrdоsh tillаr vа shevаlаr chаtishuvi. 
Shevаlаrni tаsnif qilish [classification of dialect] – shevаlаrdаgi 
o‘хshаsh vа nоo‘хshаsh хususiyatlаrni hisоbgа оlib, ulаrning guruhlаrini 
belgilаsh. 
 Til sistematikasi [linguistic systematization] – tilning to‘rt a’zoli 
shkalasi(til-lahja-dialekt-sheva). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Amaliy mashg‘ulotlar uchun materiallar 
(An’anadagi transkripsiyada yozib olingan matnlar) 
Qarluq-chigil-uyg‘ur lahjasi 
 
Toshkent shevasi
Мəн oзъм ескъ б
ɔ:вɔммəн. Ҳɔзър oн уч сoтъх йеръм бɔ:. Йəрмъ 
т
ɔк, йəрмъгə мевəлъй дəрəхлə еккəммəн. ɔлмə-пɔлмə, нɔк-пɔк 
дъгəндəй – хəммəсъ б
ɔ:. Әзгънə сɔвзъ-пъйɔз, кəртъшкəйəм 
еккəммəн, йегулувгə йəрəшə. Б
ɔллə дəлəдə ъшлəшəдъ. Қəръп 
қ
ɔлдъм, қəдъм мəнəм дəлəдə ъшлəп келдъм. Xɔзъ(р) тɔмɔрқəгə 
еккəн нəрсəлə:гə, т
ɔккə қəрəп турəмəн. Джъм туръболəдъ дъйъсмъ, 

---

100 
ъшлəп оргəнгəн (оргəңңəн) 
ɔдəмгə. Йɔздə дəлə бɔғъдə 
қ
ɔрəвулчълъйəм қълəмəн, бɔллəгə йɔрдəм босън дъп. Ъшқъп, 
қъмъллəп тургəңңə нъме йессън. Қъмъллəсəң қър 
ɔшəсəн 
дъйъшкəн. Келъң, съзгə б
ɔ:дɔрчълъйдəн гəпъръ берəқɔлъй. 
Б
ɔ:нъйəм джə: ъшъ коп бoлəдъ. Еттə кохлəм тɔк ɔчълəдъ, шорəсъ 
осъп кетмəстəн. П
ɔйəлə съңгəн, бəғəзлə чушъп кеткəм босə, ъшкɔм, 
б
ɔшқəттəн ъшлəнəдъ. Бу шундɔ: болəдъ - съңгəн пɔйəнъ ɔп тəшəп, 
оннъгə йеңгъ п
ɔйə қойълəдъ, кегън пɔйəлə егъп ъшкɔм қълънəдъ. 
П
ɔйəгə йɔмбɔшлəтъп бəғəз бɔйлəнəдъ. Бəғəззъ ъстəй мънəм 
б
ɔйлъйвуз. Тɔллъ ъңгъчкə нɔвдəсънъ ъстəй дъйвуз. Кегън тɔккъ 
ъшк
ɔмгə котəрɔвуз. Нɔвдəлəрънъ тəрəп, чъптəмънəм бəғəзгə бɔйлəп 
қой
ɔвуз. Йɔздə тɔк осъп, ъшкɔммъ орəп кеткəндə хɔмтɔв (< хɔмтɔк) 
қъл
ɔвуз. Бомəсə, нɔвдə пъшмъй қɔлəдъ, узъмəм бемəзə болəдъ. 
Х
ɔмтɔв қъгəндə, кун йəхшъ чушəдъ. Нɔвдəйəм пъшəдъ, узъмəм 
шърəлъ болəдъ. Кун йəхшъ чушъшьйчун бə:йлəнъ йулъп тəшəшшъ 
х
ɔмтɔв дъйвуз. Узъм пъшкəндə, ъшкɔммъ устъгə бɔғғъ оттəсъгə 
x
ɔвəзə қълɔвуз. Xɔвəзəдə отъръп қушшъ қоръйвуз. Йɔздə тут 
пъшъғъдəм б
ɔшлəп қɔрəйəлɔ:, чуғурчу: келəдъ. Қоръп турмəсəң, 
узъммъ шълъп кетəдъ. Тəртəрəй чəлсəң қ
ɔчəдъ. Әнув кɔттə 
й
ɔңңɔ:гəйəм қоңңърɔ: қъп қойəмəн, қуш қоръшкə. Қоңңърɔ:нъ 
пəқърдəн қълəмəн. Пəқърръ ъчъгə бъттə темърръ 
ɔсълтъръп бɔйлəп, 
пəқърръ й
ɔңңɔ:нъ уччъгə ɔсъп қойəмəн. Ъчъдəгъ темъргə кəнɔп 
б
ɔйлəп хɔвəзəгə тɔртъп келəмəн. Хɔвəзəдəн туръп кəнɔппъ тɔртъп 
қ
ɔcəм, дəрəңң-дуруңң қъп кетəдъ, қуш бɔлəсъ йолəп корсънчъ. 
Х
ɔвəзəдə йɔтəмəн, қушшъ ɔвɔзъ кесə, йɔткəн джɔйъмдə кəнɔппъ 
т
ɔртъп қойəмəн, қоңңърɔ: джəрəңлəп кетəдъ, қуш бɔққə йолəмъйдъ. 
Кечəсъйəм х
ɔвəзəдə йɔтəмəн. Йɔззъ ъссъқ дъм кечəлəръйəм оттə 
(<у ерда) ғър-ғър ш
ɔмɔл. Хɔвəзəдə йɔтъшшъйəм гəштъ бɔ:. Бу йъл 
й
ɔздə бър келъйлə. Хɔвəзəгə джɔй қъбърəмəн, ошəндə бълəсъс 
х
ɔвəзəнъ гəштънъ. Еттəмəн ъккъ вɔш шəкəрəңгуллъ (тож. шакар 
ангур) сувгə с
ɔп, муздəй қъп беръй, кəрсъллəтъп йеп коръң, ошəндə 
бълəсъс б
ɔғғъ, узъммъ хɔсъйəтънъ. Узъм джəнъвɔрəм мъң бър 
дəрткə д
ɔвɔ. Е, рɔстəнəм бъннъмə дъвɔтувдъм. Хъ, бɔ:дɔрчълъйгə 

---

101 
кес
ɔв (< келсак), куздə узъмлə узъп ɔлъңңəндəн кегън тɔккъ 
комъш керəй. Комъшдəн 
ɔлдън узъммъ зəңгъ нɔвдəлəрънъ 
ъшк
ɔмдəн чушъръп ҳɔсълсъз нɔвдəлə кесъп тəшлəнəдъ. Кегън 
қонд
ɔ: қълънəдъ. Узъммъ нɔвдəлəрънъ йъғъп, бɔйлəп қўйъшшъ 
қонд
ɔ: дъйвуз. Қондɔ: қъгəндə, узъммъ нɔвдəлəръ йɔтқъзълъп, узун 
қъп н
ɔвдəмънəм бɔйлəп қойълəдъ. Кегън устъдəн бəрдъ йɔпсəйəм 
болəдъ, турп
ɔ: йɔпсəйəм болəдъ. Мəн бəрдъгə комəмəн. Әнув 
кəлəвəттъ устъдəгъ т
ɔк əймɔқъ. Унъ коммъймəн, оргəңңəн, 
қъштəйəм турвурəдъ. Әнувнъйəм əйм
ɔқъ қъмɔ:чъмəн. Джъйдəнъ 
устъга чъқəрв
ɔрəмəн. Ошəнъ устъдə сɔп йɔтвурсън, хɔвлъгəйəм 
с
ɔйə берəдъ. Келгусъ йъл мəмбъ қърмъскəнъ пəрхъш қъмɔ:чъмəн, 
пəрхъш қъп копəйтърəмəн. Мундəнəм бъттə соръ қъп қойъй, йəхшъ 
турəдъгəн узъм, мəғъзъйəм к
ɔттəқорғɔннъкъдəн қɔлъшмъйдъ. 
Қəлəмчəсъдəн съзгəйəм бъттə екъп беръй, бəхəнəмънəм узъмлъй 
боп қ
ɔлəсъс, узъмлъй ойгə нъмə йессън, о:лъм.