O„zbekiston respublikasi


Download 4.73 Mb.
Pdf ko'rish
bet151/183
Sana03.12.2023
Hajmi4.73 Mb.
#1801666
1   ...   147   148   149   150   151   152   153   154   ...   183
Bog'liq
IQTISODIY TALIMOTLAR TARIXI

Xalqaro savdo 
 
Smitning Xalqlar boyligi g‗oyasining asosiy maqsadlaridan biri 
hozirda merkantalizm, deb atalgan g‗oyalar majmuyining yolg‗on 
tomonini ko‗rsatib berish edi – bu kitobning taxminan 25 foizi 
merkantalizm ta‘limoti va amaliyotini tekshirishga bag‗ishlangan edi. 
Ba‘zi merkantalistlar eksport importdan yuqori bo‗lgan tashqi savdoning 
davlat tomonidan tartibga solinishi mamlakat savdoning qulay balansiga 
ega bo‗lishi uchun zarur va shuning uchun boshqa mamlakatlar kabi 
qimmatbaho metallarni ko‗paytirish eksportni importdan oshiradi, deb 
hisoblardi. Qizig‗i shundaki, biz hali ham ―qulay savdo balansi‖ 
terminidan bir mamlakat boshqasiga ayirboshlash uchun olganidan 
ko‗proq tovar bergan holatini, to‗lovlar oltin yoki IOU orqali amalga 
oshirilgandagi farqni ifodalashda foydalanmoqdamiz. Qulay savdo 
balansi faqatgina xalq boyligi xoldinglarning qimmatbaho boyliklariga 
va IOUga bog‗liq, deb xato o‗ylovchidlar uchun qulay. 


288 
Smit Xalqaro savdo bo‗yicha fikrlar berib, ikki davlatni qiyoslab 
tushuntirishga harakat qiladi, masalan, agar Angliya Fransiyaga 
qaraganda pastroq narxda tovar ishlab chiqara olsa va agar Fransiya 
boshqa tovarlarni, masalan, vinoni Angliyadan ko‗ra pastroq narxda 
ishlab chiqarsa, mana shu tovarlarni ayirboshlash har ikki tomonga ham 
foyda bo‗ladi. Buni iqtisod tilida xalqaro savdoning aniq ustun tomoni, 
deb E‘tirof etiladi. U xalqaro savdoga nisbatan to‗g‗ri siyosat ichki 
savdoga bo‗lgan munosabat bilan bir xil bo‗lishi kerak, erkin – 
boshqariladigan bozorlarda ixtiyoriy ayirboshlashga yo‗l qo‗yish to‗g‗ri, 
deb topgan. Bu boradagi fikrlar ham Smit va boshqa iqtisodchlar 
tomonidan turlicha baholangan.
Smitning tahlillarida qanday bozorlar vaqt davomida izchil 
rivojlanishi, erkin xalqaro savdo uchun biri boshqa dalilni topishi 
keltirilgan. Smit hech qachon bu dalilini to‗liq rivojlantirmagan 
bo‗lsada, keyinchalik iqtisodchilar Xalqlar boyligi asaridan u haqida 
xulosa chiqarishga muvaffaq bo‗ldilar. A.Smit xalqlar boyligining 
asosiy omili, deb mehnat samaradorligi va mehnat samaradorligining 
mehnat taqsimotiga bog‗liqligini ko‗rsatdi. Mehnat taqsimoti ortganda 
va ixtisoslashganda uning samaradorligi keskin oshadi. Smit shaxsiy 
qobiliyati va samaradorlik o‗rtasidagi farqlarni mehnat taqsimotiga 
emas, balki uning sababiga katta ta‘sir ko‗rsatadi, deb hisoblaydi. Smit 
biz hammamiz tug‗ilgandan bir xil qobiliyatlimiz, faqatgina biz turli 
faoliyatlarda 
ixtisoslashishni 
boshlaganimizdan 
keyin 
boshqa 
ixtisoslashmaganlarga nisbatan mohir bo‗lamiz, deya takidlaydi. Biz 
bajarish orqali o‗rganamiz, o‗zimizning maxsus vazifamizni yanada 
samaraliroq bajarib, asta-sekinlik bilan tovarimizni arzonroq ishlab 
chiqara olamiz. 
Zamonaviy iqtisod tilida shunday narsa bor, ishchi kuchi va 
mutaxassislar ko‗payib borgani sari investitsiya unumi (xarajatlar 
kamayishi) oshadi. Tashqi savdo uchun Smit tasdig‗ining bir qismi shu 
investitsiya unumi tushunchasiga keng miqyosda asoslanadi. Uning 
tushunishi bo‗yicha, agar ikki tug‗ma iste‘dodli shaxs teng bo‗lsa va 
ularning talanti o‗zgarmay qolsa, bu shuni ko‗rsatadiki, ular o‗zlarining 
mahsulotlarini ixtisoslashtirsa va sotuvga qo‗ysa, ularning ikkisi uchun 
ham buning yaxshi jihati yo‗q (shaxslarning millati bu fikrlarga ta‘sir 
etmaydi – masalan, biri ingliz va boshqasi fransuz bo‗lsin). Agar shu 
ikkisi ham mehnat mutaxassisligi orqali ko‗proq mahoratli bo‗lib borsa, 
ikkalasining ham mahsulot ishlab chiqarish xarajati pasayadi va ikkalasi 
ham ixtisoslashish va savdo orqali foyda oladi. Smitning bunday 


289 
qarashidan bepul savdoning rivojlanishi uchun muhim bo‗lgan shunday 
tushuncha paydo bo‗ldiki, birmuncha vaqt davomida har qanday millat 
mehnat taqsimoti va ixtisoslashish orqali ma‘lum mahsulot ishlab 
chiqarishda xalqaro savdodan mutlaq foyda olishi mumkin.
Xalqaro savdo borasidagi o‗z tahlillarida juda ham siyosiy 
yo‗nalgan Smit xususan savdo hajmida cheklangan biznes siyosatlarini 
millatning boyligi bo‗lgan katta mahsulot harakatini to‗g‗ri aniqlashning 
o‗rniga millat tutib turgan qolipdan iborat millat boyligini xato 
baholaydi, deya xulosa qilib tanqid qiladi. Smit olg‗a surgan 
hukumatning xalqaro savdo borasidagi to‗g‗ri siyosati mahalliy savdoda 
mavjud ko‗ngilli almashinuvlarning erkin boshqariladigan bozordan 
o‗rin olishi bilan o‗xshash. U qo‗shilmaslik siyosati barcha 
mamlakatlarda yuqori ko‗rsatkichlarga yetaklishiga ishonadi. 
Shu davrdagi ustuvor g‗oyalarni baholashda zamonaviy iqtisod 
klassik iqtisodchilar va merkantalistlar o‗rtasida erkin bozor va hukumat 
nazorati qarama-qarshiliklarining mutanosib bog‗liqligi borasidagi 
qarashlariga sezilarli ta‘sir ko‗rsatadigan yana bir farqni kashf etdi. Bu 
tafovutlar na Smit, na klassik iqtisod g‗oyalarida to‗liq izohlanganiga 
qaramay iqtisodiy harakatlar natijasi haqidagi klassik qarashlarga asos 
bo‗lgan va bugungi kunda ham shunday bo‗lib qolmoqda. Ular bir fakt 
bilan bog‗liq, ya‘ni agar kimdir barcha zaxiraga ega bo‗lsa, bizning 
yerimiz yangilanadi, keyin esa ikki shaxs yoki millat o‗rtasidagi 
almashinuv jarayoni biri yutib, biri yutqazishini talab etadi.
Zamonaviy iqtisodchilar tilida iqtisodiy ayirboshlash - ―Zero-Sum 
game‖ – ―O va yig‗indi o‗yini‖ termini, ya‘ni bunda Britaniya Fransiya 
bilan savdo qilganda, agar bittasi ayirboshlash orqali daromadga ega 
bo‗lsa, boshqasi yo‗qotadi, yutqazadi. Bu usulga qarama-qarshi bo‗lgan 
iqtisodiy ayirboshlashning istiqbolli ta‘sirida o‗yin yo‗q, bunda ikki 
tomon ham ayirboshlash tufayli foydaga erishadi. Yani bu g‗oya barcha 
davlatlar xalqaro savdodan foyda ola oladi, degan fikrni isbotlaydi, 
ayirboshlashdan so‗ng dunyoda tovarlar oldingidan ko‗ra ko‗proq ekani 
ko‗rsatiladi. 
Ko‗p tijoratchilarning fikriga qarshi o‗laroq, bu Smit va boshqa 
yozuvchilarning nazarida – mamlakat ichida yakka tartibdami yoki turli 
xil mamlakatlar orasida yuz bergandami, agarda o‗z xohishicha 
ayirboshlashga qarshi kuchli dalillar bo‗lsa, barcha tomonlar savdo-sotiq 
orqali foyda olishlari mumkin. 
Smit qiziqish bildirmagan xorijiy savdo-sotiq nuqtayi nazariyasi 
shubhasiz qisman to‗g‗ri, chunki uning kuchli jihati nazariyasi emas, 


290 
iqtisodiy siyosati edi, lekin bu muhokamada olib boriladigani – qaysi bir 
narxda ayirboshlash ro‗y berishi, shuning uchun aniqlanadigani 
savdogar o‗rtasida savdo-sotiqdagi foyda qanday qilib bo‗lib berilishidir. 
Biz David Rikardo va Jon Styuart Millarni imtihon qilganimizdan so‗ng 
shu masalaga murojaat qilamiz
72


Download 4.73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   147   148   149   150   151   152   153   154   ...   183




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling