O'zbekiston respublikasi
V. Otlarning yasalishi va ot yasovchi qo'shimchalar
Download 245.85 Kb.
|
O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi-fayllar.org
|
V. Otlarning yasalishi va ot yasovchi qo'shimchalar
O'qituvchi yasovchi qo'shimchalar turi ma'nolar berishga o'quvchilar e'tiborini tortish uchun misollar keltiriladi. Masalan: -chi * ishchi (ishchi) -q * yotmoq (o'rin) -bon * bog'bon (shaxs) o'roq (qurol-narsa) -kor * paxtakor - o'qituvchi 2. Narsa-buyum bildiruvchi otlar - kitob, daftar 3. O'rin-joy bildiruvchi otlar - paxtazor, o'tloq 4. Mavhum otlar
- yaxshilik, borliq Unumli yasovchi qo'shimchalar qatori unumsiz yasovchi qo'shimchalarga ham to'xtalinadi. Bular: -indi * qirindi -n * 1) uy (uymoq)]im * uyum tara]q * taroq -in * 2) un]im * unum
bo'ya]q * bo'yoq
3) uch]iq * uchuq O'quvchilar ot yasovchi qo'shimchalarni bilib olganlaridan so'ng tub va yasama otlarni ongli farqlaydigan bo'ladilar.
O'quvchilar predmetning belgisi deb ko'pincha uning rang-tusini tushunadilar. Belgi ma'nosi ostida predmetning rang-tusidan tashqari uning mazasi (shirin qovun) xususiyati (shux bola) vaqtga munosabati (kechagi kino)ni o'rgatish jarayonida grammatik o'yin o'tkazish mumkin. Bunda o'quvchilarga matn o'qib beriladi. Ularga diqqat bilan tinglash va sifatlarni tez topish ta'kidlanadi. Yana rasmli tarqatma asosida gaplar tuzdirish mumkin. o'ringa munosabati (osmondagi samolyot) biror belgiga egaligi (a'lochi bola) xosligi (ilmiy ish) jismoniy holati (qari odam) o'lchovi (og'ir tosh) kabilar tushuntiriladi. Sifat otga bog'lanib keladi. Sifatlar gapda asosan aniqlovchi, kesim bo'lib kelishi misollar vositasida izohlanadi. Gapda ba'zan aniqlanmish (ot) qo'llanmay, uning vazifasini o'zi bajaradi. Ya'ni sifat otlashadi. M.: Yaxshi yetar murodga,
38
Yomon qolar uyatga. "Sifat yasovchi qo'shimchalar" mavzusini o'tishda morfemika bo'yicha o'tilganlar eslanadi. -li, -iy, -viy, -siz, -ik Yasama sifatlarning ko'pi otdan, fe'ldan va sifatlarning o'zidan yasaladi. Otdan sifat yasovchi qo'shimchalar: -li(kuchli), -siz(tuyasiz), -iy, viy(tarbiyaviy), -gi(bahorgi ish), -an(ishchan), ser-(sersuv), ba-(baquvvat), be-(beg'ubor), -simon(tuxumsimon) Fe'ldan sifat yasovchi qo'shimchalar: -choq, -chak(maktanchoq bola) -gir, -kir, -qir, -gir(sezgir) -ma (qaynatma sho'rva)
-q (iliq suv) -oq (qochoq, baqiroq)
"Son" mavzusini o'tishdan avval ot va sifatlarning muhim grammatik belgilarini eslanadi. Son ham sifatga o'xshab, otga bog'lanishini aytiladi. Sonning ma'nosi va grammatik belgilari haqida o'quvchilarga umumiy ma'lumot berilganda uning turlariga ham to'xtalib o'tiladi.
O'quvchilar olmoshning ot, sifat, son o'rnida kelishini aniq tasavvur qilishlari uchun mazkur terminning mohiyatini ochiladi. 1. O'qituvchimiz keldi. U bizga safar xotiralaridan so'zladi. - ot o'rnida. 2. Mahallamizda yaxshi odamlar ko'p. Bunday odamlardan hamma ibrat oladi. - sifat o'rnida. 3. Hozircha 2 tonna g'alla to'pladik. Yana shuncha yig'ishtirish kerak. -son o'rnida. Olmoshning gapdagi vazifasi ularning uchinchi shaxs birligini ko'rsatish olmoshi (u) bilan qorishtirmasliklari kerakligini uqtirish lozim. Bu ikki olmoshni bir biri solishtirib, ko'proq mashq o'tkazish foydalidir. Masalan:
U gapirdi (kishilik olmoshi) U kishi gapirdi (ko'rsatish olmoshi) Olmoshlarning turlarini o'rgatishda jadvallardan foydalanish ishning samarali bo'lishini ta'minlaydi.
O'quvchilar fe'l haqidagi dastlabki ma'lumotni boshlang'ich sinflarda olganlar. 5-6-sinflarda esa bu ma'lumotlar kengaytiriladi. O'quvchilar uchun fe'lda 3 zamon borligi yangilik emas, balki ana shu zamonlarning o'z ichida bo'lishi yangilikdir. 1) -di
O'tgan 2) -gan
Kelasi 1) –moqchi zamon: 3) –ib]men
zamon: 2) -a (r)*kelarman. 4) –moqda 5) ravishdosh]edi
Hozirgi zamon: 1) –yap 2) –yotib 3) -yotir - moqda edi, - ar edim, - guvchi
39 Fe'llarning bo'lishli-bo'lishsiz bo'lishi, shaxs-son bilan tuslanishi misollar asosida izohlanadi. Fe'lning ko'rinishlarini sifatdosh, ravishdosh, harakat nomini o'rgatish ham ko'zda tutilgan ham kuzda tutilgan. Bunda quyidagi misollar tahlil qilinadi. 1. O'qimoq-yuksalmoq. Men o'qish uchun keldim. 2. Akam o'qigan kitobni men ham ko'rdim. 3. Davron sevinib gapira ketdi. Fe'lning bu 3 to'rini o'tishda o'quvchilarga quyidagi holatlar alohida ta'kidlab tushuntiriladi: a) sifatdoshning fe'llik va sifatlik belgilari; b) ravishdoshning fe'llik va ravishlik belgilari; v) harakat nomining fe'llik va otlik belgilari. Ravishdosh yasovchi qo'shimchalar: -(i)b * kulib -a,-ya * bora Ayrim o'rinlarda harakat nomlari aniq predmetlar nomini ham bildirib, omonimlar hosil qiladi: M.:
quymoq harakat nomi ovqat nomi
ilmoq harakat nomi ilgak - ot o'qish harakat nomi o'qish kitobi
ko'rinish harakat nomi manzara Fe'l shakllarini mustahkamlash darslarida badiiy asarlardan parchalar berib, fe'llarni toptirish, ularni ustunchalar shaklida yozdirish ham yaxshi natija beradi. O'timli va o'timsiz fe'llar: Fe'lning bu grammatik xususiyatini tushuntirishdan oldin kelishiklar haqida o'tilganlar eslanadi. O'timli va o'timsiz fe'llar ishtirok etgan gaplar yozilib, ular bir-biriga qiyoslanadi. 1. O'timliga: Maktab bog'iga gul ko'chatlar o'tkazdik.
Tinchlik urushni yengadi. 2. O'timsizga: Olim kecha Toshkentdan keldi.
Biz mustaqil diyorda yashamoqdamiz. O'qituvchi bu gaplardan o'timli va o'timsiz fellarni ajratish yo'llarini izohlaydi. O'timli fe'lga doim tushum kelishigidagi ot bog'lanadi. O'timli fe'l oldidan har vaqt tushum kelishigi savolini qo'yib, uni fe'l bilan birga aytish mumkin. Masalan: Shoira (nimani?) yozdi. O'timsiz fe'l bu xususiyatlarga ega emas. Ba'zi fe'llarning o'timli ekanligini uning o'zak-negizidan bilinib turadi: yoz, ko'r, ol, sez Lekin kul, kel, uxla kabi o'timsiz fe'llar maxsus nisbat yasovchi qo'shimchalar yordamida o'timli fe'lga aylanishi va tushum kelishigidagi otni talab qilishi mumkin: keltir (nimani?) Ba'zan bu holatning aksi ham bo'ladi. Ayrim o'timli fe'llar majhullik nisbati yasovchi qo'shimchani olsa, o'timsiz felga aylanadi.
M. yuvdim (nimani?)-yuvindi kiydi (nimani?)-kiyindi.
Download 245.85 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|