O'zbekiston respublikasi

Sintaksisni punktuasiyaga bog'lab o'rgatish 

Ma'lumki,  punktuasiya  tinish  belgilarini qo'yish  haqidagi  qoidalar  yig'indisi  bo'lib,  u  fikrni 

yozuv  orqali  ifodalashga  va  boshqalarning  fikrini  to'g'ri  anglashga  yordam  beradi.  O'quvchilarga 

punktuasiya o'rgatish eng murakkab soha sanaladi. Bu ish maktabda sintaksis kursini o'qitish bilan 

birgalikda  olib  boriladi.  Sintaksisga  oid  temalarning  deyarlik  hammasi  punktuasiyaga  bog'lab 

o'tiladi. 

M. gaplarning maqsadiga ko'ra turlari. 

---

 

45 

Yoki: 

Ona-bog'bon niholini toptirar kamol. 

Ona, bog'bon niholini toptirar kamol. 

Ona, bog'bon, niholini toptirar kamol. 

O'tkaziladigan yozma mashqlar davomida gap ichidagi va gap oxiridagi tinish belgilarining 

gap ohangiga mos kelishi zarurligini o'qituvchi tomonidan izohlab boriladi. 

Ko'proq tinish belgilari tushirib qoldirilgan matnlarni ko'chirib yozish vazifa qilib beriladi. 

Gapning  tuzilish  jihatdan  turlar-sodda  va  qo'shma  gaplar  ham  punktuasiyaga  bog'lanadi. 

Matndagi  gaplarni  ham  mazmuniga,  ham  ohangiga,  ham  tinish  belgilariga  qarab  turlarga  ajratish 

mashq qilinadi. 

To'liksiz gaplarda ifodalanishi zarur bo'lgan bo'lak uslub bilan nutqda qo'llanmaydi. Shuning 

uchun  to'liksiz  gaplar  ustida  ishlaganda  o'quvchilar  e'tiborini  ko'proq  amaliy  mashqlarga  tortish 

zarur. 

M.: - Musobakada kim g'olib chikdi ? 

 - Olim. 

 Uyushiq bo'laklarni to'g'ri tushuntirish davomida o'quvchilarning punktuasion malakasi ham 

rivojlana  boradi.  Uyushiq  bo'laklar  ustida  ishlaganda  o'quvchilarning  ohangga  ravon  qilib,  sanash 

ohangi  bilan  o'qishlarini  kuzatish  kerak.  Chunki  bunday  gaplarning  tinish  belgilari  ko'p  jihatdan 

intonasiyaga bog'lanadi. 

Ayniqsa  uyushgan  aniqlovchi  va  uyushmagan  aniqlovchi  ham  punktuasiyaga  bog'lab 

tushuntiriladi. 

M.: U katta ko'k darvoza oldida to'xtadi. 

Umumlashtiruvchi  so'zlar  ishtirok  etgan  uyushiq  bo'lakli  gaplar  va  ularda  ishlatiladigan 

tinish belgilarga alohida to'xtalinadi. 

M.: Olma, o'rik, shaftoli-hamma mevalar gulladi. 

Gapning  ajratilgan  2-darajali  bo'laklari  haqida  gapirganda  ham  punktuasiyaga  murojaat 

qilinadi. 

M.: Tevarak-atrofdagi olamni-tabiat va jamiyatni ko'p fanlar o'rgatadi. 

O'quvchi  har  bir  gapni,  ayniqsa,  gapning  ajratilgan  bo'laklarini  tegishli  ohang  bilan  ayta 

olish, undagi tinish belgilarini to'g'ri izohlay bilishi kerak. 

U, Alisher, yoshligidanoq ilmga beriladi. 

Undalmalarning  gapdagi  o'rni,  ohangi  va  tinish  belgilariga  alohida  to'xtalinadi. 

Undalmaning gapdagi 3 ko'rinishi qiyosiy mashqlar yordamida taqqoslanadi. 

 

 M.: Ota, bu singlim,-dedi Yo'lchi. 

 

 ............................ 

 

 . . . . . . . . . . . . . . 

Undalma  gapning  egasiga  o'xshab  ketadi.  Shuning  uchun  o'quvchilar  ko'pincha  ularni 

farqlolmay qoladilar. 

"Kirish so'zlar" mavzusi ham punktuasyaga albatta, bog'lanadi. 

 

 M.: Menimcha, hamma gap o'qitishda va mehnatda. 

Qo'shma  gaplar  haqida  o'quvchilarda  tushuncha  hosil  qilishda  uning  mazmuniga, ohangiga 

e'tibor  qilish  bilan  birga  tinish  belgilariga  ham  ahamiyat  berish  zarurligi  uqtiriladi.  Bog'langan 

qo'shma gaplardagi tinish belgilar, ayniqsa, yuklamalar vositasida bog'lanishiga alohida to'xtalinadi. 

 

 M.: Tuman tarqaldi-yu, quyosh nur sochdi. 

Bog'lovchisiz  qo'shma  gaplarda  qo'llanadigan  har  xil  tinish  belgilar  yuzasidan  ko'proq 

mashqlar qilish o'quvchilarning savodxonligini yaxshilaydi. 

Bog'lovchisiz  qo'shma  gaplar  ko'proq  ohang  bilan  aloqador  bo'ladi.  Shuning  uchun  bu 

mavzuni o'tishda intonasiya bilan punktuasiyaning munosabatini qiyoslash kerak. 

---

 

46 

M.:  

Suv keldi, nur keldi. (sanash) 

Suv keldi-nur keldi. (payt yoki o'xshatish) 

Nuqtali  vergul  bilan  ajratilgan  bog'lovchisiz  qo'shma  gaplarda  birinchi  gapdan  so'ng  ovoz 

pasayadi, sodda gaplar orasida bir oz to'xtalish bo'ladi. 

M.: Ko'kda quyosh olov purkaydi, go'yo jimir-jimir tangachalar yog'iladi; oyoq ostida asfalt 

cho'g'day yonadi. 

Ko'chirma  va  o'zlashtirma  gaplar  hamda  ularning  tinish  belgilari  haqidagi  ma'lumot 

o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqini boyitadi. 

Ko'chirma  gaplarni  mustahkam  o'zlashtirish  mashqlari  tinish  belgilari  bilan  chambarchas 

bog'liqdir. 

Ko'chirma  gapni  o'zlashtirma  gapga  aylantirish,  muallif  gapini  ko'chirma  gapning  turli 

o'rinlarida  keltirish  va  tinish  belgilarida  yuz  bergan  o'zlashtirishlarni  kuzatishga  oid  mashqlar 

o'tkazish tavsiya etiladi. 

 Demak,  tinish  belgilarning  o'ziga  xos  xususiyatini,  ya'ni  vergulning-gapdagi  uyushiq 

bo'laklarni  bir-biridan  ajratish  uchun;  kirish  so'z  va  kirish  gaplarni,  undalma,  undov  so'zlarni 

ajratish,  gapning  ajratilgan  bo'lagini  ko'rsatish,  qo'shma  gap  qismlarini  bir-biridan  ajratish  uchun 

qo'yilishi yozma mashqlar bajartirish jarayonida mustahkam tushuntira beriladi.