O'zbekiston respublikasi

partiyali ko'ppartiyaviy tizim‖). 
Bir partiyali tizimda yagona partiya davlat hokimiyatiga ham egalik qiladi. Yorqin misoli 
– sobiq SSSR Kommunistik partiyasi. 
Umummilliy saylovlarga mamlakatda amal qilayotgan partiyalarning faqat ikkita – 
yetakchisigina – ovozlarning 90% va undan ortig'ini to'plasa – ―mukammal ikki partiyaviy 
tizim‖to'g'risida fikr yuritish mumkin bo'ladi. Bunday tizim – AQSda mavjud. 

---

―Ikki yarim‖ partiyaviy tizimda ikki yirik partiya saylovchilar ovozlarining 75-80% ga 
ega bo'lib, ―uchinchi‖ partiya saylov natijalariga jiddiy ta'sir ko'rsata oladigan darajada ovoz 
to'plagan bo'ladi. Yirik partiyalar ―uchinchi‖ partiya bilan, yoki o'zaro bir-biri bilan ittifoqlar 
tuzishga majbur bo'ladilar. Bu tizim, masalan, GFR da amal qiladi. 
Ammo, vaziyat butunlay qarama-qarshi ham bo'lishi mumkin: mamlakatda amal 
qilayotgan partiyalar ichida birining mavqei shunchalik yuqori-ki, unga birorta boshqa partiya 
yetib olomaydi. Ba'zan u saylovda mag'lub bo'lishi mumkin. Chunki, qolgan partiyalar unga 
qarshi ittifoqda chiqadilar. Ammo, juda qisqa vaqt ichida bu partiya yo'qotgan mavqeini tiklab 
olish qobiliyatiga ega. Bunday tizimlar ―hukmron partiyali ko'p partiyaviy tizimi‖ deb ataladi. 
Bunday tizimlar hozirgi kunda bir qator g'arb demokratiyalarida uchraydi: Shvetsiya, Norvegiya, 
Daniya. Bu yerda hukmron sotsial-demokratik partiyalar o'z mavqelarini muxolifotning ko'p 
sonligini va uyushmaganligi tufayli ham uzoq vaqt davomida saqlab qola olayaptilar. Shu jihati 
bilan bu partiyalar bir partiyaviy tizimdagi yagona partiyadan farq qiladi.  
Ko'pgina mamlakatlarda mavjud ko'p partiyaviy tizimlarda bir qator partiyalar hokimiyat 
uchun kurashda deyarli bir xil imkoniyatlarga ega. Shuningdek, ular turli ittifoqlar, partiya 
bloklari tuzishlari mumkin. Bunday tizimlardagi partiyalarning sonlari turlicha bo'ladi: 3 tadan 
(Belgiya, Avstriya) 12 ta (Niderlandiya) va undan ortiq. 
Ko'ppartiyaviylik shakllanishiga bir qator omillar ta'sir etadi. Ko'p qatlamlar, sinflarga 
ega mamlakatlarda ko'ppartiyaviylik shakllanishi oson (Rossiya). G'arbiy Yevropa 
mamlakatlarida mafkuraviy va diniy, shuningdek, tarixiy va milliy omillar ko'ppartiyaviylik 
shakllanishiga ta'sir ko'rsatgan. 
Partiyalar soniga saylov tizimining turi ham ta'sir etadi. Xususan, M.Dyuverje uch 
sotsiologik qonunni bayon etgan: 
1) proporsional vakillik ko'ppartiyaviylikka olib keladi; 
2) majoritar tizim asosidagi ikki bosqichli saylovlar ittifoqlar bilan yumshatiluvchi 
ko'ppartiyaviylikka olib keladi; 
3) bir bosqichli majoritar tizimdagi saylovlar ikki partiyaviylikka olib keladi. 
Xo'sh, sanab o'tilgan partiyaviy tizimlardan qaysi biri mukammal? Albatta, bu savolga 
uzil — kesil javob berib bo'lmaydi. Bir partiyaviy tizim demokratiyaga mutlaqo yotligini nazarda 
tutib, ikki va ko'ppartiyaviy tizimlarning afzalliklari va kamchiliklari to'g'risida to'xtalib o'tamiz: 
Ikki partiyaviy tizimda g'olib chiqqan partiya hukumatni tuzadi va o'zi faoliyat ko'rsatgan 
muddatdagi barcha yutuqlar va kamchiliklar uchun yakka o'zi mas'uldir. Bunday hukumat 
barqaror bo'ladi, negaki, hukumat a'zolari bir partiya vakillari bo'lishi bilan birga, shu partiya 
parlamentdagi mandatlarning ham, ko'pchiligiga ega bo'lishi mumkin. Aholi ishonchini  
oqlamagan taqdirda ham norozilik siyosiy tartibga emas, hokimiyat partiyasiga qaratilgan 
bo'ladi. Ikki partiyaviy tizim partiyalar o'rtasidagi mafkuraviy ixtiloflarni yumshatishga xizmat 
qiladi, deb hisoblanadi. Bu esa siyosiy tizimni ancha barqarorlashtiradi. Faqat ikki partiyaviy 
tizimgina mas'uliyatli boshqaruv talabiga javob beradi. Partiyalardan biri hokimiyat tepasida 
turadi, ikkinchisi — muxolifotda. Saylovchilar saylovlardan partiyalarni nazorat etish uchun 
foydalanishadi. Ikki partiyaviy tizimlar, haqiqatan ham, barqarorligi va samaradorligini namoyon 
etdilar. 
Ko'p partiyaviy tizim ikki partiyaviy tizimdagi muhim bir kamchilikni to'ldiradi — u 
jamiyatdagi barcha manfaatlarning bayon etilishini ta'minlaydi va shu tariqa davlat hokimiyatiga, 
kim tomonidan bo'lmasin, ta'sirning monopollashishiga yul qo'ymaydi. Bu esa, ayniqsa, o'tish 
davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda demokratik islohotlarning yana bir kafolati bo'lib 
xizmat qiladi. Ammo, ko'ppartiyaviylikning bir qator kamchiliklari ham bor: har bir partiya faqat 
o'zi bayon etayotgan tabaqa manfaati bilan cheklanib, jamiyatdagi talablarni uyg'unlashtirishga 
intilmaydi. Shu tariqa, u jamiyatdagi manfaatlarni saralash funksiyasini yaxshi bajarmaydi. Ko'p 
partiyaviylik uchun siyosiy hukumat inqirozlari xos. Ko'ppartiyaviylikda — yetarlicha siyosiy 
madaniyatga ega bo'lmagan odam to'g'ri qarorga kelishi qiyin, negaki u xilma-xil partiyalarning 
dasturlaridagi barcha qirralarni chuqur anglab yetish, tushunishi, ularni farqlashi kerak bo'ladi. 
 

---

11.4. O'zbekistonda partiyaviy tizim shakllanishi xususiyatlari 
 
O'zbekistonda bugungi kunda ko'ppartiyaviy tizim shakllanib bo'ldi. Ammo, bu jarayon 
hali tugallangani yo'q. Iqtisodiy islohotlar, mulkchilikning turli shakllari rivojlanib borishi bilan 
aholining ijtimoiy mobilligi ortib boradi va, demak, bugungi partiyalar va harakatlar tarkibi va 
mazmunida o'zgarishlar ro'y berishi muqarrar. Oliy Majlis tuzilishida belgilangan o'zgarishlar 
ham partiyalar va elektorat faollashishi, partiya dasturlarining konkretlashishi, partiya tayanuvchi 
ijtimoiy qatlamlarning saralanishiga olib keladi, deb ehtimol qilishga imkon beradi. Garchand, 
O'zbekistondagi olimlar, jamoatchilik vakillarining bir qismi mamlakatimizda ikki partiyaviy 
tizim amal qilishi tarafdorlari sifatida partiyalar sonining kamayishini bashorat qilsalar—da, 
fikrimizcha, yaqin yillar ichida O'zbekistonda ko'ppartiyaviy tizim saqlanib qoladi. 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining "Jamoat birlashmalari" nomli XIII bobining 
60 - moddasida siyosiy partiyalarga quyidagi ta'rif berilgan: "Siyosiy partiyalar turli tabaqa va 
guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o'zlarining demokratik yo'l bilan saylab qo'yilgan 
vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar. Siyosiy partiyalar o'z 
faoliyatlarining moliyaviy ta'minlanish manbalari haqida Oliy Majlisga yoki u vakil qilgan 
organlarga belgilangan tartibda oshkora hisobotlar berib turadilar". 
O'zbekistonda partiyalar faoliyati huquqiy jihatdan bir qancha hujjatlar bilan tartibga 
solinadi: 
1. O'zbekiston Konstitutsiyasining 34 - moddasida fuqarolarning erkin tarzda kasaba 
uyushmalariga, siyosiy partiya va ijtimoiy harakatlarga birikishlari mumkinligi belgilangan. 
2. O'zbekiston Konstitutsiyasining 60 - moddasida siyosiy partiyalarning o'zlari saylab 
qo'ygan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etishlari ta'minlanadi. 
3. "O'zbekiston Respublikasining Davlat Mustaqilligi asoslari" to'g'risidagi (1991 yil 31 
avgust) Qonun. 
4. "O'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovlari to'g'risida" (1991-yil 18 sentabr) 
Qonuni. 
5. "O'zbekiston Respublikasi Fuqaroligi to'g'risida" (1992 yil 2 iyul) Qonun. 
6. "Siyosiy partiyalar to'g'risida" (O'zbekiston Respublikasi) Qonuni. "Xalq so'zi" 1997-y. 
7-yanvar. 
7. "O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov" to'g'risidagi Qonun (1993-yil 28- 
sentabr) Qonuni v.h. 
8. O'zbekiston Respublikasining "Mahalliy hokimiyat idoralarini qayta tashkil qilish 
to'g'risida"gi Qonun. 1993-yil 2-sentabr. 
Hozirgi kunda O'zbekistonda mavjud partiyalar faoliyati, sustligini fuqarolar ham, 
mutaxassislar ham ta'kidlayapti. Buning bir qator obyektiv sabablari bor. Ma'ruzadan bilib 
olganimizdek, partiyalar fuqarolik jamiyati negizida fuqarolar, guruhlar, qatlamlar manfaatini 
davlatga bayon etuvchi tashkilot sifatida faoliyat ko'rsatadi. Ammo, O'zbekistonda fuqarolik 
jamiyati endi shakllanayapti, xususiy mulkchilik negizida yangi qatlamlar vujudga kelishi va 
manfaatlarning saralanishi hali uzoq davom etadigan jarayon. Shuning uchun ham, 
partiyalarimiz dasturlari va tayanch bazalari o'xshab ketadi, dasturlarda bayon etilgan maqsadlar 
bilan amaliy faoliyat o'rtasida farq mavjud. Partiyalar kasaba uyushmalari yoki davlat 
tashkilotlariga o'xshash vazifalarni bajarib kelayapti. Bu vaziyatda partiyalar apparatida ishlash 
uchun ko'proq politolog, sotsiolog, psixologlar jalb qilinib, fuqarolik jamiyatini shakllantirish, bu 
boradagi yuzaga kelayotgan manfaat va talablarni bayon etib, saralab, davlat hokimiyati 
organlariga yetkazish, aholi siyosiy madaniyatini oshirishga e'tiborni kuchaytirishlari maqsadga 
muvofiq bo'lib ko'rinadi. Partiyalarning bugungi O'zbekiston siyosiy tizimidagi o'rni demokratik 
jamiyat qurishda davlatga yaqindan yordam berishdan iborat. 
 
SAVOLLAR 
1.  Partiyalar tashkil topishining qanday bosqichlarini bilasiz? 

---

2.  O'zbekistondagi siyosiy partiyalarning dasturlarini tahlil qilish asosida ularni 
turkumlovchi o'z jadvalingizni tuzing. 
 

---

12-BOB. MANFAAT GURUHLARI VA IJTIMOIY-SIYOSIY 
HARAKATLAR 
 
12.1. Manfaat guruhlari: tushunchasi, funksiyalari. 
 
Demokratik siyosiy tizimlarning alohida xususiyati – ularda xalqning siyosiy 
jarayonlarda ishtiroki mexanizmlari faol qo'llanishidir. Xalq saylovlarida ovoz berish 
referendumlarda o'z idorasini bayon etish bilan birga, kundalik hayotda o'z manfaatlarini, 
talablarini, takliflarini hokimiyatga yetkazish, ularni hal qilish, hokimiyatni nazorat etish kabi 
vazifalarni amalga oshirish, ya'ni tom ma'noda siyosat subyekti tarzida faoliyat ko'rsatish 
imkoniga ega bo'ladi. Demokratik jamiyatda siyosiy partiyalar bilan bir qatorda, turli xil jamoat 
birlashmalari va ijtimoiy — siyosiy harakatlar faoliyat ko'rsatadi. 
Jamoat, birlashmalarini bir o'rinda manfaat guruhlari, boshqa bir o'rinda bosim guruhlari, 
deb nomlash qabul qilingan. Xo'sh, manfaat guruhlari, deganda nimani tushunamiz? 
Manfaat guruhlari — siyosat subyektlarining o'ziga xos turidir. Ular rasmiy hokimiyat 
tashkilotlaridan farq qiladi, ammo ushbu tuzilmalar ichida ham vujudga kelishi mumkin. Ayni 
vaqtda, ular partiyalar bilan ham bir narsa emas (ular siyosiy hokimiyatni egallashga 
intilmaydilar). 
G'arb demokratik konsepsiyalarida "manfaat"ni birinchi bor shaxs bilan emas, guruh 
bilan bog'lagan siyosatshunoslar Jeyms Medison, Artur F.Bentli, Devid Trumenlardir.  
1908-yilda nashr etilgan "Boshqaruv jarayoni" asarida A.F.Bentli XIX asr oxiri XX asr boshi 
ingliz faylasuflarining "guruh — jamiyatning asosiy birligi" haqidagi g'oyalarini rivojlantirib, 
jamiyatni turli xil manfaat guruhlari majmuasi tarzida o'rganishni taklif etdi. Unga ko'ra, siyosiy 
tahlil obyektini — siyosiy maqsadlarga erishish uchun ixtiyoriy ravishda guruhlarga birlashgan 
odamlar faoliyati tashkil etishi kerak. Shu tariqa, siyosatga "guruh" tushunchasi konseptual 
tarzda kirib keldi, ya'ni guruh, deganda jamiyatdagi mavhum jismoniy shaxslar birligi emas, 
manfaat va maqsadlar birligi bilan ajralib turuvchi fuqarolar ittifoqi nazarda tutila boshlandi. 
Fuqarolar va ijtimoiy tabaqalarning turli — tuman manfaatlarini ifoda etish va bu haqda 
hokimiyat tuzilmalarini xabardor qilish, jamiyat siyosiy tizimida manfaatli guruhlar siyosiy