O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Kavkaz xalqlari etnogenezida Ozarbayjon (ozariy)larning kelib chiqish sabablari ancha murakkab. Wtgan asrning 80-yillarida (asosan, wz respublikasida, qwshni Gruziya, Armaniston va Dog`istonda) 6,3 mln.ga yaqin ozarbayjon yashagan bwlsa, Shimoliy Egorda 5,6 mln. ozarbayjon borligi qayod etilgan. Miloddan avvalgi ikkinchi ming yilliklarda hozirgi Ozarbayjonning janubiy hududlari qadimgi eroniy tillarda gapiradigan aholiga ega Midiya davlatiga kirgan. Shimoliy qismi esa qadimgi kavkaz tillarida gapiruvchi turli qabilalardan iborat Albaniya davlati qaramog`ida bwlgan. Wsha davlatlarda mazkur hududlarga bosib kirgan eroniy va turkiy tillarda gaplashuvchi kiimeriylar, skiflar, gunnlar, bulg`orlar, xazarlar, wg`wzlar, pachanaklar mahalliy qabilalar bilan aralashib ketganlar. Midiya inqirozga uchragandan keyin uning xarobalarida Atropaten davlati paydo bwladi. Dog`iston ham qadimiy kavkaz tilida gapiradigan tub aholiga ega, etnik jihatdan eng kwp millatli hududga kiradi. Bu erda yaqin davlartlargacha 30 ga yaqin turli xalqlar yashagan. Usha katta bwlmagan hududda bunday kwp sonli elatlarning paydo bwlishining asosiy sababi Dog`istonning geografik jihatdan ajralgan holda baland tog`lar orasida joylashganligidir. Shu bois wziga xos turmush tarzi, tili va madaniyati saqlangan. Kavkazda eng qadimiy davrdan boshlab yuksak madaniyat paydo bwlgan. Bu erda dehqonchilik miloddan avvalgi III ming yillikda boshlanib, sun`iy sug`orishga II ming yillikda wtilgan. Dastlab u Kavkazortida, keyin Shimoliy Kavkazda tarqalgan, suli, bug`doy, arpa, keyinchalik sholi va makka ekilgan. Ekinlar hududlarga qarab farq qilgan. Masalan, abxaz-adigay xalqlari suli, Shimoliy Kavkaz va Sharqiy Gruziyada bug`doy, Janubiy Ozarbayjonda sholi kwproq ekilgan. Bwg`doychilik va uzumchilik ham qadimiy davrlarda paydo bwlgan. Dehqonchilik bilan bir qatorda chorvachilik rivojlanib borgan. Chorvachilik ayniqsa baland tog` yaylovlarini egallagandan keyin juda keng tarqalgan. Dehqonchilik texnikasi ancha sodda, asosan, temir tishli yog`och omoch, mola va wroqdan iborat bwlgan. Ba`zi tog`liklar sun`iy ravishda savat bilan tuproq tashib ekin ekkanlar. Gruziya va Ozarbayjonda pillachilik va asalarichilik ham azaldan muhim xwjalik sohasi hisoblangan. 101 Odatda Kavkaz xalqlarining madaniyati uchta wziga xos hududga bwlib ta`riflanadi. Masalan, Shimoliy Kavkaz xalqlari (adigeylar, osetinlar, bolqarlar va qorachayliklar) umumiy madaniy birligi bilan bir oz ajralib turadi. Dog`iston xalqlari, chechen-ingushiya wziga xos madaniy hududni tashkil qiladi. Kavkazortida Ozarbayjon, Armaniston, Sharqiy va G`arbiy Gruziya maxsus madaniy hududlar sifatida ajratilgan. Wtgan asrda shahar va qishloqlar butunlay boshqa qiyofaga ega bwlgan. Endi ilgarigi turli- tuman uylar wrniga tosh va g`ishtdan tiklangan hashamatli binolar, obodonlashgan qishloqlar paydo bwldi. Umumiy Kavkaz xalqlaridagi qurilish usuli bir necha xonali, oldi oyvonli ikki qavatli chiroyli bezatilgan uylar tiklashdan iborat. Elektrlashtirilgan, vodoprovod wtkazilgan zamonaviy qishloqlarni jamoat inshootlari, klub va magazin, dorixona va shifoxona, maktab va oshxonalar bezab turibdi. Faqat G`arbiy Gruziya va Abaxaziyada an`naviy ustunga wrnatilgan uylar saqlangan. Hamma erda meva va manzarali daraxtlar, chiroyli gullar wtkazilgan. Kavkazorti xalqlarining kiyimlari Shimoliy Kavkaz xalqlarinikidan farq qilgan. Ularda, ayniqsa, arman va ozarbayjonlarda Old Osiyo xalqlarining kiyimlariga wxshash belgilari ancha kuchli. Bu erda ham cherkeska milliy kiyimga aylangan. Hozir adigey kiyim (cherkeska) va ayollarning milliy kiyimlari asosan, havaskor twgaragida saqlangan. Kavkazda asosan, ikki din – nasroniylik va islom hukmronlik qilgan. Nasroniy dini bu erga milodning birinchi asrlarida Vizantiyadan tarqala boshlagan. Uni dastlab armanlar va gruzinlar qabul qilganlar. Islom dini esa VIII asrlardan arab istilosi davridan boshlab kirib keladi va saljuqiylarning bosib kirishi bilan mustahkamlanadi. U Ozarbayjon, Dog`iston va Abxaz xalqlari orasida keng tarqalgan. Ozarbayjonlar asosan, shia mazhabiga, qolganlari esa sunna mazhabiga wtganlar. Ammo kavkazliklarning hayotida ibtidoiy diniy e`tiqodlar – wtga va temirga, tabiat kuchlariga va wsimlik dunyosiga sig`inih kuchli bwlgan. Kavkaz xalqlarining fol`klori ham rang-barang va juda boy. Asrlar davomida ijod qilib kelingan epik rivoyatlar, qahramonlik doston va ertaklari, masallari uzoq tarixiy voqealarni, maishiy turmush madaniyatining turli tomonlarini har xil sujet va janrlar orqali jonli tasvirlaydiyu Gruzinlarning Amirani haqqidagi qahramonlik eposi shahzoda Abesalom va chwpon qiz Eteri orasidagi tragedik muhabbat dostoni, armanlarning «Sosun bahodirlari» yoki «David Sosunskiy» nomli ozodlik uchun kurashni kuylovchi eposi sevimli fol`klor asarlaridir. Xal orzularini ifodalovchi ashula va raqslar kishini mavtun qiladi. 102 8 MAVZU AFRIKA XALQINING ETNOLOGIYaSI 2 soat 6.1. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi Mashg`ulot shakli Ma`ruza – vizuallastirish Ma`ruza rejasi 1. Afrika mintaqasi axolisi etnogenezi va etnik tarixi. Mintaqa xalqlarini shakllanish jarayoni. 2. Antik davrda Afrika va Osiyoning etnografik xaritasi. Wrta asrlarda va yangi xamda eng yangi davrda etnik jarayonlar. 3. Maxalliy axolining milliy-etnik moddiy va ma`naviy madaniyati 4. Afro-osiyo axolisining demografik axvoli. Antropologik va tiliga oid tasnifi. 5. Xwjaligi va moddiy madaniyati. Chorvachilik va dexkonchilik. Baliqchilik va bogdorchilik. 6. An`anaviy turar-joylar va milliy taomlardagi wziga xoslik. Jamoaviy va oilaviy turmush-tarzi va bayramlari. O’quv mashg`ulotining maqsadi -Mavzuning maqsadi- talabalarning bilim va kunlikmalarii uqutuvchi boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. -har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: -mavjud ma`lumotlarni, jumladan tarixiy malumatlarni urganish, aniqlosh; -axborot manbalari va urinlaridan o’rinli foydalana olish; -elektron o’quvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan ishlashish; Tayanch tushuncha va iboralar Osiyo va Afrika mintaqasi axolisi etnogenezi va etnik tarixi. Mintaqa xalqlarini shakllanish jarayoni. Antik davrda Afrika va Osiyoning etnografik xaritasi. Wrta asrlarda va yangi xamda eng yangi davrda etnik jarayonlar. Milliy konsolidatsiya. Axolining zamonaviy tarkibi. Maxalliy axolining milliy-etnik moddiy va ma`naviy madaniyati Afro-osiyo axolisining demografik axvoli. Antropologik va tiliga oid tasnifi.Xwjaligi va moddiy madaniyati. Xwjaliklarning mintaqaviy taraqqiyoti. Chorvachilik va dexkonchilik. Baliqchilik va bogdorchilik. An`anaviy turar-joylar va milliy taomlardagi wziga xoslik. Jamoaviy va oilaviy turmush-tarzi va bayramlari. Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyati natijalari: Amerika xalqining etnogenezi va etnik tarixi haqida aytib o’tiladi; Amerika xalqining etnogenezi va etnik tarixi haqida aytib bera oladilar; Amerikaliklarning ma`naviy va moddiy madaniyati haqida tushuntiriladi; Amerika xalqining ma`naviy va moddiy madaniyati haqida aytib bera oladilar; Amerika xalqining milliy urf- odatlari va dasturlari haqida ma`lumot beriladi; Amerika xalqining milliy urf-odatlari va dasturlari haqida ma`lumotlar bera oladilar; O’qitish usullari Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster O’qitish vositalari Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar O’qitish shakllari Frontal, kollektiv ish O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash mumkin bo’lgan o’quv xona Monitoring va baholash Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 103 Ma`ruzaning texnologik xaritasi Faoliyatning mazmuni Ish jarayoni bosqichlari vaqti o’qituvchi talaba 1 bosqich. Kirish (15 daqiqa) 1.1. O’quv fanining nomini ayta-di, predmetning dastlabki umu-miy tasavvurini beradi. Uslubiy va tashkiliy tomonlari, tayanch iboralari bilan tanishtiradi. (1-ilova) 1.2. Mazkur fanning o’rgani-ladigan mavzulari bo’yicha nazariy va amaliy mashg`ulotlar, ularning uzviyligi xaqida qisqacha ma`lumot beradi. Asosiy adabiyotlarning ro’yxati bilan tanishtiradi. (2-ilova) O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 1.3. Ma`ruza darsining maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish uchun jonlantiruvchi savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydi va yozadi Mavzu nomini yozib oladilar Savollarga javob beradi 2 bosqich. Asosiy jarayon (55 daqiqa) 2.1.Ma`ruza rejasining barcha savollari bo’yicha vizual materialni namoyish qiladi (4-ilova 4.1, 4.2, 4.3, 4.4). Mavzuning asosiy joylarini yozib olishlarini so’raydi. Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi. 1. Afrika mintaqasi axolisi etnogenezi va etnik tarixi. Mintaqa xalqlarini shakllanish jarayoni. 2. Antik davrda Afrika va Osiyoning etnografik xaritasi. Wrta asrlarda va yangi xamda eng yangi davrda etnik jarayonlar. 3. Maxalliy axolining milliy-etnik moddiy va ma`naviy madaniyati 4. Afro-osiyo axolisining demografik axvoli. Antropologik va tiliga oid tasnifi. 5. Xwjaligi va moddiy madaniyati. Chorvachilik va dexkonchilik. Baliqchilik va bogdorchilik. 6. An`anaviy turar-joylar va milliy taomlardagi wziga xoslik. Jamoaviy va oilaviy turmush-tarzi va bayramlari. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.2.Mavzuning tayanch iboralari kerakli tushuncha va iboralar qo’shiladi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.3. Mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash uchun test yoki qushimcha savollar beriladi. (5-ilova 5.1, 5.2) Tinglaydi, o’rganadi, Yozadi, aniqlaydi, savollar beradi. Asosiy joylarini yozadi Savollarga javob beradi Xar bir tayanch tushuncha va iboralarni muxokama kiladi. Yozadi. Javob beradi 3 bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 3.2.Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baxolaydi. 3.3.Navbatdagi mashg`ulotda ko’riladigan masalani e`lon qiladi, va mustaqil tayyorgarlik ko’rishlarini so’raydi. 3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib: (6-ilova) (1).“Afrika xalqlari etnologiyasi” mavzusida esse yozib kelish; (2).Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; (3).Kelgusi mavzu e`lon kili-nadi va unga tayyorlanib kelishni aytadi. (4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi. (6- ilova). (5). Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi. tinglaydi Mustaqil ishlash uchun topshiriqni yozib oladi Dokladlar mavzusiga tayyorlanadi. 104 1-Ilova 2-ilova Adabiyotlar Osnovi etnografii. Pod. red. S.A.Tokareva. M., 1968. Etnologiya. Pod. red. Yu.V.Bromleya i G.E.Markova. M.: Visshaya shkola, 1982. A.P.Sadoxin. Etnologiya. M., 2001. Ocherki istorii etnografii. M.: Nauka, 1957-1968 g. Vip. 1-5. Narodi mira. M.-L., 1954-1966, T.1-13. Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii. M., 1981. 3–ilova Mavzuni jonlantirish uchun savollar 1. Afrikaliklarning kelib chiqishi. 2. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. 3. Ilk xalqlarining shakllanishi jarayoni. Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. 4. Xalqlarning etnogenezi. 5. Hozirgi Afrikaning etnik kiyofasi TAYaNCh TUShINChASI Osiyo va Afrika mintaqasi axolisi etnogenezi va etnik tarixi. Mintaqa xalqlarini shakllanish jarayoni. Antik davrda Afrika va Osiyoning etnografik xaritasi. Wrta asrlarda va yangi xamda eng yangi davrda etnik jarayonlar. Milliy konsolidatsiya. Axolining zamonaviy tarkibi. Maxalliy axolining milliy-etnik moddiy va ma`naviy madaniyati Afro-osiyo axolisining demografik axvoli. Antropologik va tiliga oid tasnifi.Xwjaligi va moddiy madaniyati. Xwjaliklarning mintaqaviy taraqqiyoti. Chorvachilik va dexkonchilik. Baliqchilik va bogdorchilik. An`anaviy turar-joylar va milliy taomlardagi wziga xoslik. Jamoaviy va oilaviy turmush-tarzi va bayramlari. 105 4-ilova (4.1) Fanning tarkibiy-mantiqiy tuzilishi 4-ilova (4.2) 1-slaid. Afrikaning lingvistik klassifikatsiyasi twg`risida malumot: Lingvistik klassifikatsiya. Afrika aholisining til klassifikatsiyasi ham rang-barangdir. Misol uchun Germaniyalik olim Meynxof 20-30 yillarda faqat bantularda 184 til va lashjalarni ırgangan. Belgiyalik Van Byulk esa 50 yillar Zairda 518 mustaqil til bılganini takidlaydi. Bugungi etnografiyaga oid darsliklarda lingvistika Grinberg klassifikatsiyasi bıyicha beriladi. 1. Afrosiyo til oilasi 2. Niger-kordo til oilasi 3. Nil-sahаrа 4. Koysan tillari AFRIKANING ETNIK TARIFI (Qora qita) XUDUDI: 30,3 mln.km 2 XALQI: 518 mln. (1983-yilgi malumot) HOZIRDA 300- 500 ta XALQ VA ELATLAR MAVJUD 106 4 – ilova (4.3) 2-Slayd: AFRIKA XUDUDLARI VA UNING JOYLAShIShI HAQIDA MALUMOT . AFRIKA (QORA QITA) ShMOLIY AFRIKA MISR, SUDAN, katta MAG`RIB, (TUNIS, JAZOIR, MAROKASh, LIVIYa, MAVRITANIYa, G`ARBIY SAXARA) G`ARBIY VA MARKAZIY JANUBIY AFRIKA NIGERIYa, ZOIR, SINEGAL, MALI, MAVRITANIYa, VENIN, NIGER, YuQORI VOLTA, FIL SUYaGI sohili, TOGO, ChAD, GOBON, KONGO, KAMERUN, SERRA- LEONE, ANGOLA MOZAMBIK, ZIMBABE, JAR, NAMBIYa, VOTSVANA, SVAZILEND, LESOTO, MADAGASKAR, KOMOR, REIUNON, MAVRIKIY, SEYShEL ShARQIY AFRIKA EFIOFIYaDAN tashqari, SOMALI, LIBITI, KENIYa, UGANDA, TANZANIYa, RUANDA, BURUNDI, ZAMBIYa, MALAVI 107 4-ilova (4.4) 3-slaid . 5-Ilova 2-o’quv topshiriq. Plug (omoch) deshqonchiligi haqida aytib bering? AFRIKANING ILK QABILALARI Bushmenlar Gottentotlar Pigmeylar fulbe, tuareg, danakil, bakkara, masai, nuer Javobi: Ananaviy Shimoliy-Sharqiy Afrikada keng tarqalgan. Sudan, Efiopiyada misrcha omoch keng tarqalgan bılsada, xabashlar ızlarining omochlari-marishani yaratganlar. Afrika х alqlarining moddiy madaniyatlari. Shunarmandchilik. Temir ishlab chiqarish asosan Sharqiy Afrika shozirgi Zambiyada bılgan. Jezdan quymalar qilish markazlari Đfo va Beninda (Nigeriya) edi. Đnglizlar 1897 yil Beninni bosib olganda 200 ta jez bareleflarni olib ketganlar va ular Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Tıqimachilik - asosan deshqonchilik xıjaligidagi asholida rivojlangan bılib G`arbiy Sudan savannasida paxta qadimdan asosiy ashyo bılgan. Eng moshir tıqimachilar - xausalar oq xoshiyali qizil, kık xoshiyali, qora, shavorang qora bilan matolarini faqat ız shududiga emas butun Shimoliy Afrikaga etkazib bergan. Tıqimachilik markazi - Kano shahri edi. 108 5-Ilova (5.2) 3- o’quv topshiriq. Deshqonchilik xıjaligi haqida aytib bering? 6-Ilova Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi Maqsad: talabalarda amerika xalqining etnogenezi va etnik tarixi haqida, tarqanma materiallar bilan ishlash.. Stsenariy: ma’ruza maboynida talabalarga Afrikaa xalqining etnogenezi va etnik tarixi, ma`naviy va moddiy madaniyati, milliy urf-odatlari va dasturlari, tarix o`zligimizni anglashning asosi ekanligini tushindirish. Bundan keyin talabalarga etarli ma`lumot berilgandan so`ng quydagi topshiriq beriladi. Topshiriq: Afrika xalqining etnogenezi va etnik tarixi bilan internet malumotlari bilan tanishish. Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida Baholash: ball REJA: 1. Afrika mintaqasi axolisi etnogenezi va etnik tarixi. Mintaqa xalqlarini shakllanish jarayoni. 2. Antik davrda Afrika va Osiyoning etnografik xaritasi. Wrta asrlarda va yangi xamda eng yangi davrda etnik jarayonlar. 3. Maxalliy axolining milliy-etnik moddiy va ma`naviy madaniyati 4. Afro-osiyo axolisining demografik axvoli. Antropologik va tiliga oid tasnifi. 5. Xwjaligi va moddiy madaniyati. Chorvachilik va dexkonchilik. Baliqchilik va bogdorchilik. 6. An`anaviy turar-joylar va milliy taomlardagi wziga xoslik. Jamoaviy va oilaviy turmush-tarzi va bayramlari. Mustaqil o’rganish uchun mavzular: Afrika xalqlarining etnologiasi Javobi: Afrikaning asosiy asholisi deshqonchilik bilan shug`ullanadi. Afrika kıpgina qishloq xıjalik ekinlari vatani bılsada Osiyodan banan, taro, anor, shakarqamish, piyoz ıtgan. XVII asrda portugaliyaliklar manioka, batat, ananas, makkani, XVII asrdan araxis, avokado, qovun daraxti, keyinchalik kakao, tamaki, tomat, Shindistondan mango keltirilgan. Motiga deshqonchiligi. Xausalarda, savannaning qurg`oqchil erlarida, G`arbiy Afrikada keng tarqalgan 109 Afrikani- ba`zan ilmiy va siyosiy adabiyotlarda «Qora qit`a» deb ataydilar. Aslida turli irq elatlar joylashgan bu qit`a wzining tabiati va iqlimi bilan hai xilma-xil, wsimlik va hayvonot dunyosi bilan ham rang-barangdir. Afrika er kurrasidagi qit`alardan kattaligi jihatdan Osiyodan keyin ikkinchi wrinda turadi. Uning hududi 30,3 mln.km 2 bwlib Evropadan uch hissa katta. Afrikaning aholisi 1983-yilgi ma`lumotlarga qaraganda 518 mln. kishidan ortiq (1955-yil 220 mln.). Bu erda eng katta kwp millionli millatlar (misrliklar, jazoirliklar, marokashlar, amxara va hk.), katta xalq va elatlar (xausa, fulbe kabilar) bilan birga mayda terimchilik va ovchilik bilan kun kechiruvchi daydi ibtidoiy qabilalar ham yashaydi. Hozirgi Afrikada taxminan 300-500 ta xalq va elatlar mavjud. Shulardan 111 tasi bir mln. kishidan ortiq aholiga ega bwlib butun qit`a aholisining 87,1 foizini tashkil qiladi, 11 tasi 1- mln.dan ortiq aholiga ega. Afrika qit`asini twrt tomondan Tinch va atlantik okeanlari hamda Wrta er dengizi suvlari turadi. Uni Evropadan Gibraltar bwg`ozi (eni 14 km.), Osiyodan Suets kanali ajratib turadi. Qit`ani ekvator teng wrtasidan kesib wtib uning janubiy va eng shimoliy qismlari subtropik iqlimli, serunum, kishi yashashga qulay joylardir. Asli Afrikaning rel`efi katta yassi tog` shaklida bwlib, chekkalarida baland tog`lar mavjud. Uning shimolida Atlas, sharqida Abissin va Sharqiy Afrika tog`i tizmalari joylashgan. Qit`aning 30% hududi balan tog`lar va onda-sonda uchraydigan wziga xos buta wsimliklaridan iborat savanna, qolgan qismi changalzorlar, tropik wrmonlar va bepoyon sahrolar egallaydi. Afrikaning eng katta daryosi Nil, Niger, Kongo, Zambezi sohillariga yaqin joylashgan baland tog` tizmalaridan boshlanib qit`aning ichki qismiga katta-kichik irmoqlarini yoygan Kwllar asosan, sharqiy qismida joylashgan bwlib, eng yiriklari Viktoriya, Tanganika, Nyasa, Mveru va markazdagi Chad kwlidir. Boshqa kwllar yozg borib jizirama issiqda qurib qoladi. Kabir sahrolar shimolida Saxara, janubda Kalaxari va Namibdir. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|