O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Initsiatsiya davri voyagi yetgan wg`il bolalarni sunnat qilish marosimi bilan tugaydi. Sunnat marosimi Dik Rafsi ma`lumotlariga qaraganda, qabila a`zolarining maxsus maydoniga twplanishi bilan boshlanadi, u erga beliga twqilgan belbog` bog`langan bolani olib ketib erkaklar orasiga wtkazadilar. Ikki kun davomida erkak va ayollar ashula aytib raqsga tushadilar. Uchinchi kuni ertalab bolaning qarindoshlaridan uch kishi erga chwzilib yotadi, ularning ustiga bola yotqizilib, baliq suyagidan ishlangan maxsus pichoq bilan sunnat qilinadi va kelilgan joyga kul sepiladi. Kesib olingan qismi choy daraxti qobig`iga sovg`a qiladilar. Sunnat qilingan bola wrnidan turib, wt yoqilgan wchoq oldida tiz chwkadi va kesilgan joyini quritadi. Marosim tugagach, wspirin bir oz vaqt yolg`iz yashaydi, muayyan ovqat eydi, boshqalar bilan faqat imo-ishora bilan gaplashadi. U amaksining tarbiyasida yarim yil davomida jamoadan ajralgan holda yashaydi. Amakisi unga ov sirlarini, qabila qonunlarini, nayza va boshqa qurollardan foydalanish usullarini wrgatishi zarur. Shu muddat wtgach, bolani dengiz sohiliga borib chwmiltiradilar, turli sovg`alar in`om qiladilar, ayollar in`om qiladilar, ayllardan biri uning boshiga twr soladi. Demak, bola endi ovchilar qatoriga wtgan hisoblanadi. Wsha kecha yana bazm boshlanadi, ashula aytilib, muqaddas wyinlar ijro etiladi. Ashulachi oldiga wtkazilgan wspirincha yana sovg`alar beriladi. Eng birinchi sovg`a sifatida sunnatda kesilib quritilgan va chay daraxtiga wralgan falos qismi topshiriladi. Keyin nayza, bumerang, twr va boshqa in`omlar beriladi. Oxirida qaysi qiz unga kelin bwlib atalganligi e`lon qilinadi. Shuning bilan sunnat marosimi tugaydi, wspirin endi ovchi erkaklar guruhining twliq huquqli a`zosi hisoblanadi. Alalxusus, qizlarni ham ma`lum yoshga yetganlarida muayyan marosimlar wtkazib oylaviy hayotga tayyorlaganlar. Barcha dastur va marosimlarni wtkazishda va hurmatli, yoshi katta mwysafidlarga tayanganlar. Ular bu marosimlarda rahbarlik qilganlar. 55 Qabilalar orasidagi mojaro va kelishmovchiliklar ba`zan urush olib kelgan. Urushga odatda qabida hududini egallash, xotinlarni olib qochish, sehrgarlikda ayblash, urug`doshlarni wldirish va hokazolar sabab bwlgan. Xun olish avlodma-avlod wtib kelgan. Ammo qirqinbarot urushlar juda kam bwlgan. Odatda qabilalararo twqnashuvlar va yoki janjallar bir necha qurbonliklar yoki yaradorlar paydo bwlishi bilan twxtatilib, tinchlik muzokaralari boshlangan va maxsus marosimlar bilan tugagan. Qabilalar orasidagi munosabatlar kwpincha tinch-totuv xarakterga ega bwlgan. Qabilalar wrtasida tosh qurol-aslaha va buyumlar, noyob xomashyo (bwyoq, narkotik wsimlik, shaqmoqtish va hokazo) almashib turilgan. Har bir qabilaning wz almashuv mahsuloti, uning wrniga oladigan moli ham aniq bwlgan. Almashuv savdosi odatda maxsus marosim va bayramlar bilan nishonlangan. Avstraliyaliklarning ma`naviy madaniyati, diniy e`tiqodi ishlab chiqarish kuchlarining darajasi va ijtimoiy tuzumiga mos kelgan. Ularning tasavvurida butun tevarak-atrof g`ayritabiiy kuchlar, turli maxluq va arvohlar bilan twla. Avstraliyani odatda totemizm vatani deydilar. Eng ibtidoiy din shakllaridan biri hisoblangan totemizm falsafasi bilan uyg`inlashib ketgan kishilar, urug` yoki qabilalar wzlarini muayyan moddiy buyumlar, asosan, ayrim jonivorlar yoki wsimliklar bilan yaqin qavm-qardosh, deb biladilar va shunga ishonadilar. Shuning uchun ham, ayrim urug`lar totemistik guruh hisoblanib, hayvonlar yoki wsimliklarning, ba`zan jonsiz buyumlarning nomi bilan atalganlar. Shu nomdagi hayvon yoki wsimlikka – bobo, dada yoki aka-uka qarindosh deb ishonilgani uchun ularni wldirish, iste`mol qilish qattiq man etilgan. Markaziy Avstraliyada afsonaviy ajdodlarning arvohlari muqaddas buyumlarga kwchirilgan. Bunday buyumlar odatda sehrli belgilar chizilgan taxtacha – churingidan iborat bwlib, uni maxsus joyga yashirganlar. Har bir totemistik guruh wzining churingiga yashiringan muqaddas joyga ega bwlgan. Wsha erda yilda bir marta maxsus marosim (intichiuma) wtkazilgan. Avstraliyaliklar orasida turli sehrgarlik, duogwylik, ziyon yetkazish magiyasi juda keng tarqalgan. Dushman qabilalar turli duolar bilan ziyon yetkaza bilish qobiliyatiga ega, degan tasavvurlar muhim rol wynagan. Tub aholi tushunchasida dushman uzoqdan ziyon yetkazmoqchi bwlgan kishiga uchi ywnilgan yog`och, wtkir suyak twg`rilab nafratli duo wqisa shu kishi yo kasal bwlar, yo wlar emish. Sehrgarlik bilan birovni sovutish yoki maftun qilish (sevgi magiyasi), yomg`ir yog`dirish (obi havo magiyasi), davolash (duoxonlik magiyasi) kasbini egallagan maxsus folbin va duoxonlar shug`illangan. Magik tasavvularga nisbatan Avstraliya qabilalarida animizm (jonga ishonish) kam tarqalgan. Ularda kosmogonik afsonalar ham rivojlangan. Jonning narigi dunyoda yashashiga ishonganlar. Avstraliyaliklarning diniyo e`tiqodida hukmron va qaram bwlish tushunchalari ywq. Ular wz totemlariga itoat qilib tiz chwkmagan. Bu elat na buyuk arvoh, na xudo twg`risida tasavvurni, na qurbonlik, na ibodatxona, na avliyoni bilganlar. Faqat turli sehrgarlik marosimi va odatlar, kohinlar wrniga folbin va duoxonlar, muqaddas avliyolar va machit wrniga buyumlarning saqlanish joylari ibtidoiy dunyoning asosiy ifodasi edi. Avstraliyada xalq og`zaki ijodi dastavval rivoyatlar, afsona va ertaklar, ashula va raqslarda namoyon bwlgan. Afsona va rivoyatlar, asosan, totemistik tasavvurlar bilan bog`liq bwlsa ham muqaddashlashtirilmagan, tinglovchilar ularning haqqoniyligiga ishonishmaydi, kulgi va hazil bilan qabul qilishadi. Afsona personajlari (kishi yoki hayvon) hech qanday qaramonlik kwrsatmaydi, odatdagicha kwchib yuradi, ov qiladi, yeydi, yotadi, ba`zan urushadi va bir-birini wldiradi. Musiqa kuylar odatda raqslarga jwr bwladi. Ularning raqslari kwpincha jamoa xarakterida (orro bori) bwlib, turli ma`noni tasvirlaydi, ayrimlari totem bilan bog`liq dramatik afsonalarni ifodalaydi. Barcha wzaro uchrashuvlar, tadbir va marosimlarda raqs ijro etilgan. Wziga xos tasviriy san`at ham turli ijtimoiy va diniy ehtiyojlarga bwysundirilgan. Unda ayrim primitiv, realistik tasvirlar bilan bir qatorda, har xil shartli belgilar – chiziq, nuqta, doira kabilar totemistik tasavvurlarni ifodalagan. Turli naqshlar va ornamentlar qurollarga, marosimlarga kishi badaniga, sirli belgilar esa churungi va boshqa diniy buyumlarga, qoya va toshlarga yasalgan Tasmaniyaliklar ham bezaklarni va badan bwyashni bilganlar. 56 Ancha oddi kishilarning bilimlari tevarak-atrofdagi tabiiy sharoitga moslashgan bwlib, ishlab chiqarish tajribasiga bwysindirilgan. Avstraliyaliklar wz guruhi kwchib yuradigan hududni juda yaxshi bilganlar, bepoyon dashtlarda suv, ywl va taom topish usullarini egallaganlar. Tabiblarning sehrli tajribasidan tashqari har bir avstraliyalik ayrim kasallik va yaralarni davolash ywllarini ham bilgan. Ular ibtidoiy tabobat qwlga kiritgan barcha bilimlardan foydalanganlar, maxsus tayyorlangan tarkibiy dorilarni ham, wsimlikdan qaynatilgan va kukun holidagi dorilarni ham ishlatganlar, qon oqishni twxtatish, singan joyni tuzatish kabi jarrohlik usullaridan xabardor bwlganlar. 57 5 MAVZU Polineziya, Yangi Zelandiya, Melaneziya, Yangi Gvineya, Mikroneziya xalqlari 2 soat 5.1. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi Mashg`ulot shakli Ma`ruza – vizuallastirish Ma`ruza rejasi 1. Polineziyalaiklarning kelib chiqishi. 2. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. 3. Ilk davlatchilik shakllanishining jarayoni. Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. 4. Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Xalqlarning etnogenezi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. O’quv mashg`ulotining maqsadi -Mavzuning maqsadi- talabalarning bilim va kunlikmalarii uqutuvchi boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. -har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: -mavjud ma`lumotlarni, jumladan tarixiy malumatlarni urganish, aniqlosh; -axborot manbalari va urinlaridan o’rinli foydalana olish; -elektron o’quvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan ishlashish; Tayanch tushuncha va iboralar Polineziyalaiklarning kelib chiqishi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi, Ilk davlatchilik shakllanishining jarayoni. Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Xalqlarning etnogenezi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyati natijalari: Polineziyalaiklarning kelib chiqishi, etnologiyasi va etnik tarixi haqida aytib o’tiladi; Polineziyalaiklarning kelib chiqishi, etnologiyasi va etnik tarixi haqida aytib bera oladilar; Ilk davlatchilik shakllanishi-ning jarayoni, ma`naviy madaniyat, qadimgi diniy tushunchalar haqida tushuntiriladi; Ilk davlatchilik shakllanishi-ning jarayoni, ma`naviy madaniyat, qadimgi diniy tushunchalar haqida aytib bera oladilar; Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni haqida ma`lumot beriladi; Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni haqida ma`lumotlar bera oladilar; O’qitish usullari Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster O’qitish vositalari Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar O’qitish shakllari Frontal, kollektiv ish O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash mumkin bo’lgan o’quv xona Monitoring va baholash Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 58 Ma`ruzaning texnologik xaritasi Faoliyatning mazmuni Ish jarayoni bosqichlari vaqti o’qituvchi talaba 1 bosqich. Kirish (15 daqiqa) 1.1. O’quv fanining nomini ayta-di, predmetning dastlabki umu-miy tasavvurini beradi. Uslubiy va tashkiliy tomonlari, talabalar bilimlarini baxolash mezonlarini va fan strukturasini tanishtiradi. (1-ilova) 1.2. Mazkur fanning o’rganiladigan mavzulari bo’yicha nazariy va amaliy mashg`ulotlar, ularning uzviyligi xaqida qisqacha ma`lumot beradi. Asosiy adabiyotlarning ro’yxati bilan tanishtiradi. (2-ilova) O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 1.3. Ma`ruza darsining maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish uchun jonlantiruvchi savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydi va yozadi Mavzu nomini yozib oladilar Savollarga javob beradi 2 bosqich. Asosiy jarayon (55 daqiqa) 2.1.Ma`ruza rejasining barcha savollari bo’yicha vizual materialni namoyish qiladi. (4- ilova) Mavzuning asosiy joylarini yozib olishlarini so’raydi. Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi. 1. Polineziyalaiklarning kelib chiqishi? 2. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi? 3. Ilk davlatchilik shakllanishining jarayoni? Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. 4. Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Xalqlarning etnogenezi, antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi? Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.2.Mavzuning tayanch iboralari kerakli tushuncha va iboralar qo’shiladi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. (5-ilova) 2.3. Talabalarga erkin fikr aytishga ruxsat beriladi va ularni rag`batlantiradi. Tinglaydi, o’rganadi, Yozadi, aniqlaydi, savollar beradi. Asosiy joylarini yozadi Savollarga javob beradi Xar bir tayanch tushuncha va iboralarni muxokama kiladi. Yozadi. Javob beradi 3 bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.7. Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 3.8. Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baxolaydi. 3.3.Navbatdagi mashg`ulotda ko’riladigan masalani e`lon qiladi, va mustaqil tayyorgarlik ko’rishlarini so’raydi. 3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib: (1).“ Melaneziya va Yangi Gvineya orollari tub aholisining etnogenezi va etnik tarixi» mavzusida esse yozib kelish; (2).Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; (3).Kelgusi mavzu e`lon kili-nadi va unga tayyorlanib kelishni aytadi. (4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi. (6- ilova). (5). Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi. tinglaydi Mustaqil ishlash uchun topshiriqni yozib oladi Dokladlar mavzusiga tayyorlanadi. 59 1-Ilova (1.1) «Etnologiya» fani bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarini baholash mezonlari № Fanning bo'limi mavzui, ma'ruza rejasi Ma`ruza yoki seminarga ajratilgan soat Belgilangan ball 1-ORALIQ NAZORAT 1 Etnologiyaning mohiyati va asosiy tushunchalari, tarixi va istiqbol ywnalishlari 2 3 2 Dunyo xalqlari va wzbeklarning an`anaviy mashg`ulotlari, xwjalik faoliyati 2 3 3 Jahon xalqlari klassifikatsiya tamoyillari 2 3 4 Avstraliya va Okeaniya xalqlari 2 3 5 Polineziya, Yangi Zelandiya, Melaneziya, Yangi Gvineya, Mikroneziya xalqlari 2 3 JAMI 10 15 1-JORIY NAZORAT 9 Etnologiyaning mohiyati va asosiy tushunchalari, tarixi va istiqbol ywnalishlari 2 3 10 Dunyo xalqlari va wzbeklarning an`anaviy mashg`ulotlari, xwjalik faoliyati 2 3 11 Jahon xalqlari klassifikatsiya tamoyillari 2 3 12 Avstraliya va Okeaniya xalqlari 2 4 JAMI 8 13 3-joriy nazorat mustaqil ta`lim topshiriqlari bo`yicha qo`yiladi 28 14 2-ilova(1.2) Foydalaniladigan darsliklar va wquv qwllanmlari rwxati: Arutyunov S.A. Narodi i kul`turi: razvitie i vzaimodeystvie. - M.: Nauka, 1989. Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii.-M.: Nauka, 1981. Bwriev O., Shoymardonov I., Nasriddinov Q. Wzbek oilasi tarixi. -T.: Wqituvchi, 1995. -128 b. Jabborov I.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. -T.: Wqituvchi, 1994. Jabborov I.M. Jahon etnografiyasi asoslari. -T.: Yangi asr avlodi, 2005. Jabborov I.M. Wzbeklarning turmush tarzi.-T.: Wqituvchi, 2003. Mastyugina T.M., Perepelkin L.S. Etnografiya. Narodi Rossii: istoriya i sovremennoe polojenie. M.: TsINO obshestva "Znanie" Rossii, 1997. - 320 s. Tishkov V.A. Ocherki teorii i politiki etnichnosti v Rossii. - M.: Russkiy mir, 1997. - 532 s. Tokarev S.A. Istoriya zarubejnoy etnografii. - M.: Vissh. shkola, 1978. - 352 s. Shoniyozov K. Wzbek xalqining shakllanish jarayoni-T., 2001. 60 Vizual materiallar 3–ilova (1.2) 1-slayd MAVZUNING TAYaNISh IBORALARI Melaneziya xalqlari . Unda 200 dan ortiq etnoslar yashaydi. Tillari avstroneziya tillarida-600 ming, papuas tillarida-70 ming kishi sızlashadi. Melaneziya xalqlari kam sonlidir. Eng yirigi-tolailar-100 mingga yaqin. Bu erda bir necha yuz kishidan iborat etnoslar sham mavjud. Đrqiy jishatdan Melaneziya xalqlari avtsroloid irqining melaneziya tipiga oid. Ular qoramtir rang, qalin lab, keng burun, nisbatan jingalak sochlari, ırtacha keng yuzlari bilan ajralib turadilar. Melaneziyaliklar xıjaligi qıl deshqonchiligiga asoslangan ziroatchilik bılib; yams, taro, kokos palmasi, non daraxti, banan etishtirilgan. Shuningdek dengiz baliqchiligi bilan sham shu\ullanishgan. Baliq ovlashda tır, savat, nayza, qarmoqlardan foydalaniladi. Bazida ısimlik zashridan sham foydalanishadi. Evropaliklar kelguniga qadar chıchqa, it va tovuqlarni boqishgan. Mikroneziya xalqlari. Ular 15 ga yaqin. Barchasi avstroneziya tillarida gaplashgan. G`arbiy Avstroneziya tillarida-chamarro-73 ming va 15 ming belaular gaplashganlar. Okeaniya gurushini-tungarular 64 ming, truk 35 ming, marshalliklar 25 ming, ponapa 20 ming-tashkil qilgan.Mikroneziyaning g`arbiy va Sharqiy qismi asholisi irqiy, til va shatto madaniy jishatdan farqlanadi. Asholining ananaviy xıjaligi deshqonchilik va baliqchilik bılgan. Chamorrolar Okeaniyada yagona-sholi etishtiruvchi xalqdir. Uy shayvonlaridan it va tovuqni bilaganlar. G`arbiy Mikroneziya kulolchiligi bılsa Sharqiy Mikroneziyada yotiq dastgoshlarda tıqimachilik bilan shug`ullanishgan. 61 3–ilova (1.3) Melaneziya xalqlari xwjaligi turlari haqida malumot 2-slayd Hunarmandchilik. Isimlik tolalaridan bıyra, turli xaltalar tıqishgan. Faqat Santa-Kruz orolida tıqimachilik bilan tanish bılganlar. Daraxt pıstidan-tapa tıqiganlar, ayollar qisman kulolchilik bilan shug`ullanganlar. Metallni bilishmagan, meshnat va ov qurollari tosh, chig`anoq, toshbaqa pısti, suyaklardan, shayvon tishlaridan, yog`och va bambukdan qilingan. Toshbolta, palitsa, nayza, kamon, xanjar asosiy qurollar shisoblangan. Asholi asosan qishloqlarda yashab, ular katta bılmagan. Uylar tıg`ri tırtburchakli. Papuaslarnikiga ıxshash uyning tomi devorlarini bosib osilib turgan. Palma, banan, pandaus yaproqlari bilan tomlari yopilgan. Devori bambuk, bıyra, ıt-ılanlar, taxtadan qilingan. Transport vositalari. Asosan qayiqlar bılib, Yangi Gebridda shozirgacha daraxtdan ıyib yasalgan qayiqlardan foydalaniladi. Shuningdek katta taxtalardan qurilgan balansirli qayiqlar sham bor. Bazida elkandan sham foydalanishgan. Kiyimlari. Juda oddiy bılgan yoki umuman bılmagan. Borlari sham belbo\cha va kichik yubkalar bılgan. Melaneziyada sham taqinchoqlar asosan erkaklar bezagi shisoblangan. Mavzuni jonlantirish uchun savollar 1. Polineziyalaiklarning kelib chiqishi? 2. Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi? 3. Ilk davlatchilik shakllanishining jarayoni? Ma`naviy madaniyat. Qadimgi diniy tushunchalar. 4. Melaneziya va Yangi Gvineya orollarida tub aholining joylanishi, etnogenezi va tarixiy jarayoni, Antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Х alqlarning etnogenezi, аntropologik va lingvistik klassifikatsiyasi? |
