O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti

 
 
 
 

 
16 
 
 
2 MAVZU  
Dunyo xalqlari va wzbeklarning an`anaviy 
mashg`ulotlari, xwjalik faoliyati 
2 soat 
2.1. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi 
Mashg`ulot shakli 
Ma`ruza – vizuallastirish 
 
Ma`ruza rejasi 
q. Etnografiyaning asosiy yo’nalishi va maktablari. 
2. Jahon xalqlari. O’zbek va Qoraqalpoqlarning dasturiy xo’jalik turlari 
va ularning xizmatlari.  
3. Dexkonchilik xo’jaligi va dexkonchilik madaniyati, uning turlari. 
4.  Chorvachilik.  Chorvachilikning  rivojlanish  bosqichlari.  Kushmanchi 
chorvachilik madaniyatining uziga xos xususiyatlari. 
5. Ziroatchilik xo’jaligi va agrotexnika. 
O’quv mashg`ulotining maqsadi 
-Mavzuning  maqsadi-  talabalarning  bilim  va  kunlikmalarii  uqutuvchi 
boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. 
-har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: 
-mavjud  ma`lumotlarni,  jumladan  tarixiy  malumatlarni  urganish, 
aniqlosh; 
-axborot manbalari va urinlaridan o’rinli foydalana olish; 
-elektron o’quvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan 
ishlashish; 
Tayanch tushuncha va iboralar 
Etnografiyaning asosiy yo’nalishi va maktablari. O’zbek va 
Qoraqalpoqlarning dasturiy xo’jalik turlari va ularning xizmatlari. 
Dexkonchilik xo’jaligi va dexkonchilik madaniyati, uning turlari. 
Chorvachilikning rivojlanish bosqichlari. Kushmanchi chorvachilik 
madaniyatining uziga xos xususiyatlari. Ziroatchilik xo’jaligi va 
agrotexnika. 
Pedagogik vazifalar: 
O’quv faoliyati natijalari: 
Etnografiyaning  asosiy  yo’nalishi  va 
maktablari haqida aytib o’tiladi; 
Etnografiyaning asosiy yo’nalishi va maktablari haqida aytib bera 
oladilar; 
Jahon xalqlari. O’zbek va 
Qoraqalpoqlarning dasturiy 
xo’jalik turlari va ularning 
xizmatlari haqida tushuntiriladi; 
Jahon xalqlari. O’zbek va Qoraqalpoqlarning dasturiy xo’jalik turlari 
va ularning xizmatlari haqida aytib bera oladilar; 
Dexkonchilik xo’jaligi va 
dexkonchilik madaniyati, uning 
turlari haqida ma`lumot beriladi; 
Dexkonchilik xo’jaligi va dexkonchilik madaniyati, uning turlari 
haqida ma`lumotlar bera oladilar; 
Chorvachilik. Chorvachilikning 
rivojlanish bosqichlari. 
Kushmanchi chorvachilik 
madaniyatining uziga xos 
xususiyatlari haqida aytib 
o’tadilar. 
Chorvachilik. Chorvachilikning rivojlanish bosqichlari. Kushmanchi 
chorvachilik madaniyatining uziga xos xususiyatlari aytib bera 
oladilar. 
Ziroatchilik xo’jaligi va 
agrotexnika haqida ma`lumot 
beriladi; 
Ziroatchilik xo’jaligi va agrotexnika haqida ma`lumot bera oladilar; 
O’qitish usullari 
Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster 
O’qitish vositalari 
Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar 
O’qitish shakllari 
Frontal, kollektiv ish 
O’qitish sharoiti 
Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash 
mumkin bo’lgan o’quv xona 
Monitoring va baholash 
Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 
 

 
17 
 
 
Ma`ruzaning texnologik xaritasi 
Faoliyatning mazmuni 
Ish jarayoni 
bosqichlari 
vaqti 
o’qituvchi 
talaba 
1 bosqich. 
Kirish 
(15 daqiqa) 
1.1.  O’quv  fanining  nomini  aytadi,  predmetning 
dastlabki  umu-miy  tasavvurini  beradi.  Uslubiy  va 
tashkiliy  tomonlari,  talabalar  bilimlarini  baxolash 
mezonlarini  va  fan  strukturasini  tanishtiradi.        
(1-ilova) 
1.2.  Mazkur  fanning  o’rgani-ladigan  mavzulari 
bo’yicha  nazariy  va  amaliy  mashg`ulotlar,  ularning 
uzviyligi  xaqida  qisqacha  ma`lumot  beradi.  Asosiy 
adabiyotlarning ro’yxati bilan tanishtiradi. (2-ilova) 
O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 
1.3.    Ma`ruza  darsining  maqsadi  va  o’quv  faoliyati 
natijalarini aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish 
uchun jonlantiruvchi savollar beradi. (3-ilova).   
 
Tinglaydi va yozadi 
 
 
 
 
Mavzu nomini yozib 
oladilar 
 
 
 
Savollarga javob beradi 
2 bosqich. 
Asosiy 
jarayon 
(55 daqiqa) 
2.1.  Ma`ruza  rejasining  barcha  savollari  bo’yicha 
vizual materialni namoyish qiladi. (4- ilova) 
Mavzuning 
asosiy 
joylarini 
yozib 
olishlarini 
so’raydi. 
Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi.  
1. Etnografiya ilmining muammolari va maktablari? 
2. Daslavki etnografik maktablar? 
3. Dexkonchilik, zuraatchilik, chorvachilik va ularga 
boqli   marasimlar va dasturlar? 
Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi.  
2.2.  Mavzuning  tayanch  iboralari  kerakli  tushuncha 
va  iboralar  qo’shiladi.  Javoblarni  to’g`rilaydi  va 
xulosalaydi. (5-ilova) 
2.3. Talabalarga erkin fikr aytishga ruxsat beriladi va 
ularni rag`batlantiradi.  
Tinglaydi, o’rganadi, 
Yozadi, aniqlaydi,  
savollar beradi. 
Asosiy joylarini yozadi 
Savollarga javob beradi 
 
Xar bir tayanch 
tushuncha va iboralarni 
muxokama kiladi. 
Yozadi. 
Javob beradi 
3 bosqich. 
Yakuniy 
bosqich (10 
daqiqa) 
3.1.
 
  Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 
3.2.
 
  Talabalarning 
bilim 
va 
ko’nikmalarini 
baxolaydi. 
3.3.Navbatdagi  mashg`ulotda  ko’riladigan  masalani 
e`lon  qiladi,  va  mustaqil  tayyorgarlik  ko’rishlarini 
so’raydi.  
3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib:   
(1).“Daslavki  etnografik  maktablar”  mavzusida  esse 
yozib kelish; 
(2).Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; 
(3).Kelgusi mavzu e`lon qilinadi va unga tayyorlanib 
kelishni aytadi. 
(4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi. 
(6- ilova). 
(5).Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi. 
tinglaydi 
 
 
 
 
Mustaqil ishlash uchun 
topshiriqni yozib oladi 
 
 
 
Dokladlar mavzusiga 
tayyorlanadi. 
 
 
 
 

 
18 
 
1-Ilova (1.1) 
Vizual materiallar 
«Etnologiya» fani bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarini 
baholash mezonlari 
 
№
 
Fanning bo'limi mavzui, ma'ruza rejasi 
Ma`ruza yoki 
seminarga 
ajratilgan soat 
Belgilangan 
ball 
 
1-ORALIQ NAZORAT  
1 
Etnologiyaning  mohiyati  va  asosiy  tushunchalari,  tarixi  va  istiqbol 
ywnalishlari  
2 
3 
2 
Dunyo  xalqlari  va  wzbeklarning  an`anaviy  mashg`ulotlari,  xwjalik 
faoliyati 
2 
3 
3 
Jahon xalqlari klassifikatsiya tamoyillari  
2 
3 
4 
Avstraliya va Okeaniya xalqlari  
2 
3 
5 
Polineziya,  Yangi  Zelandiya,  Melaneziya,  Yangi  Gvineya, 
Mikroneziya xalqlari 
2 
3 
 
JAMI 
10 
15 
 
1-JORIY NAZORAT 
9 
Etnologiyaning  mohiyati  va  asosiy  tushunchalari,  tarixi  va  istiqbol 
ywnalishlari  
2 
3 
10 
Dunyo  xalqlari  va  wzbeklarning  an`anaviy  mashg`ulotlari,  xwjalik 
faoliyati 
2 
3 
11 
Jahon xalqlari klassifikatsiya tamoyillari  
2 
3 
12 
Avstraliya va Okeaniya xalqlari  
2 
4 
 
JAMI
 
8 
13 
 
3-joriy nazorat mustaqil ta`lim topshiriqlari bo`yicha qo`yiladi 
28 
14 
 
 
2-ilova(1.2) 
Foydalaniladigan darsliklar va wquv qwllanmlari rwxati: 
1.
 
Arutyunov S.A. Narodi i kul`turi: razvitie i vzaimodeystvie. - M.: Nauka, 1989.  
2.Asqarov  A.A.  Wzbek  xalqi  etnogenez  va  etnik  tarixining  ba`zi  bir  nazariy  va  ilmiy 
metodologik asoslari //Wzbekiston tarixi 2002.№4.  
3.Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii.-M.: Nauka, 1981. 
4.Bwriev  O.,  Shoymardonov  I.,  Nasriddinov  Q.  Wzbek  oilasi  tarixi.  -T.:  Wqituvchi,  1995.  -
128 b. 
5.Jabborov I.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. -T.: Wqituvchi, 1994. 
6.Jabborov I.M. Jahon etnografiyasi asoslari. -T.: Yangi asr avlodi, 2005. 
7.Jabborov I.M. Wzbeklarning turmush tarzi.-T.: Wqituvchi, 2003. 
8.Mastyugina  T.M.,  Perepelkin  L.S.  Etnografiya.  Narodi  Rossii:  istoriya  i  sovremennoe 
polojenie. M.: TsINO obshestva "Znanie" Rossii, 1997. - 320 s. 
9.Tishkov V.A. Ocherki teorii i politiki etnichnosti v Rossii. - M.: Russkiy mir, 1997. - 532 s. 
10.
 
Tokarev S.A. Istoriya zarubejnoy etnografii. - M.: Vissh. shkola, 1978. - 352 s. 
11.
 
Shoniyozov K. Wzbek xalqining shakllanish jarayoni-T., 2001. 
 

 
19 
 
2-ilova(1.2) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3–ilova (1.3) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Dunyo xalqlari va wzbeklarning an`anaviy 
mashg`ulotlari, xwjalik faoliyati
 
Dexkonchilik 
xo’jaligi va 
dexkonchilik 
madaniyati, 
uning turlari. 
Chorvachilik. 
Chorvachilikning 
rivojlanish 
bosqichlari.
 
Mavzuni jonlantirish uchun savollar 
 
1. 
   Etnografiyaning asosiy yo’nalishi va maktablari.  
Jahon  xalqlari.  O’zbek  va  Qoraqalpoqlarning 
dasturiy xo’jalik turlari va ularning xizmatlari? 
2. 
Dexkonchilik 
xwjaligi 
va 
dexkonchilik 
madaniyati, 
uning 
turlari. 
Chorvachilik. 
Kushmanchi chorvachilik madaniyatining uziga xos 
xususiyatlari? 
3.  Dehqonchilik  va  Chorvachilik  marosimlariga 
bog`li an`analar? 
 
Kushmanchi 
chorvachilik 
madaniyatining 
uziga xos 
xususiyatlari 
Ziroatchilik 
xo’jaligi va 
agrotexnika
. 

 
20 
 
4 – ilova (2.1) 
Vizual materiallar 
1-Slayd:
 Dastlabki etnologik jamiyatlar va maktablar asoschilari 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
EDUARD 
TEYLOR
 
GERBERT 
SPENSER
htm 
 
KLOD  LEVI.
htm
 
 
ADOLF 
BASTION
 
 
DASTLABKI 
ETNOGRAFIYA 
MAKTABLARI 
ASOSCHILARI
 
 
CHARL 
LETURNO
 
 
TEODOR 
BAYS
 
 
LUYS GENRI 
MORGAN 
 

 
21 
 
2-Slayd: 
Entsiklopedist olimlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
ENTSIKLOPEDIST OLIMLAR
 
ABU NASR 
FOROBIY
 
ABU SA`D 
ABDUL KARIM
 
AL-FARGONIY
 
ABU ALI IBN 
SINO
 
ABU RAYXON 
BERUNIY
 
MUXAMMAD 
AL-XORAZMIY
 
IBN 
MUXAMMAD 
SA`MONIY
 

 
22 
 
3-slayd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                            4-ilova 4.2 
                             
2-qo’shimcha ma’lumot 
 
Uzbekstonda  shahar  va  qishloq  milloddan  avvalgi  I-
ming yilliklar  boshlarida paydo bulgan Zardushtiylarning 
muxaddas  kitobi  «Avesto»  da  qadimgi  sug`d  ezuvlari  va 
fors  manbalarida,  makedoniyalik  Iskandarning  davriga 
tegishli  ma`lumotlarda    bu  erlarda  yirik    qal`alar, 
qishloqlar, qasirlar bulganligidan xabar beradi. 
 
 
 
 
MODDIY 
MADANIYaTIMIZ 
NAMUNALARI
 
MA`NAVIY 
MADANIYaTIMIZ 
NAMUNALARI
 
MEHNAT 
QUROLLA
 
UY-JOYLAR, 
G`ORLAR
 
ASKARIY QUROL-
JAROQLAR
 
ARXIV HUJJATLARI
 
AVESTO
 
ETNOGRAFIYADA MADANIYAT 
TURLARI
 
XO’JALIK 
BUYIMLARI, 
DEVORLARDAGI 
TASVIRLAR
 
QAL`ALAR-
SHAHARLAR
 
EZUV-SIZUV
 
TANGA PULLAR
 
AROMEY 
EZUVLARI
 

 
23 
 
4-Slayd:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
5-Slayd: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ETNOLOGIK TUShUNChA 
VA IBORALARNING IZOHLI 
LUG`ATI 
ETNIK  
BIRLIK 
Kishilarning qabila, elat, 
millat v.b.birliklaridan iborat 
bwlgan, tarixan tarkib 
topgan alohida barqaror 
ijtimoiy guruhi 
ETNIK 
 GURUH 
ETNIK  
TARIX 
Turmush va madaniyatning 
ayrim elementlarini saqlagan 
xalq yoki millatning alohida 
qismi 
Ma`lum bir xalqning ilk 
ajdodlaridan boshlanib, elat 
shakillanishi, uning taraqqiy 
etish bosqichlari va elatning 
emirilishi davrini wz ichiga 
oladi
. 
ETNOLOGIK TUShUNChA 
VA IBORALARNING IZOHLI 
LUG`ATI 
XWJALIK  
MADANIY TIPLARI 
Jahon xalqlarinin ibtidoiy jamiyat 
davridagi ijtimoiy-iqtisodiy 
taraqqiyoti, turlicha tabiiy 
sharoitda joylashishi va moslashishi 
ularning hayotida turli tipdagi 
xwjalik madaniyatlarini vujudga 
keltirishi 
MAROSIM (ar) 
ETNONIM (yunon) 
Diniy yoki an`anaviy urf-odatlar 
munosabatlari Bilan 
wtkaziladigan  ma`raka, yig`in, 
tantanalar Bilan uyushtiriladigan 
rasmiy yig`in 
Xalqlarning nomlarini 
anglatuvchi atama 

 
24 
 
 
 
5-Ilova (2.2) 
 
1- o’quv topshiriq
. Bilimni tekshirish uchun test savollari: 
 
1. Etnografiya ilimi tarix ilimining bir bulimi bulib kachon kaysi davlatda paydo bulgan? 
A.XIX-esrde Frantsiyada 
B. XVIII-esrde Frantsiyada 
S. XIX-esrde Angliyada 
D. XIX-esrde Rossiyada 
 
2. Etnografiya ilimining dastlabki manosiga kanday izox berilgan? 
A. Xalklarning xulk-atvorini urganish 
B. xujalik uzgachaligini urganish 
S. til birligini 
D. xalklarning antropologiyasi 
 
3.  A.L.Kun  mashxur  V.V.Grigorev`ning  kursatmasi  bilan  nechanchi  yili    etnografig  va 
statistik mal`umatlar toplash uchun T.G.Gning kul ostiga yuborildi?  
A) 1866 y                    
B)1867          
S) 1868          
D) 1869 
 
4. Kaysi tarixchining aytishiga karaganda kola (bronza)  davrida Amudariening xozirgi uzagi 
foyda  bolishi  oraligida  Xorazmda  shimol,  janub,  shark,  etnik  madaniy  elementlarining 
aralashuvi  jarayoni  yuz beradi? 
A) S.V.Kiselev       
B) A.V.Zbureva       
S) S.P.Tolstov       
D) A.N.Ivanov 
 
Javobi: 1-A; 2-A; 3-S; 4-S. 
 
2-o’quv topshiriq.
 Xaritadan foydalanish orqali bu mamlakatlarn kursatish 
va ma`lumotlar berish 
      Javobi: 
Sholi va tariq 
- Sharqiy Osiyo 
Bug`doy 
-Hindiston, 
Evropa, 
Amerika, 
Avstraliya 
Makka 
-Deyarli butun jahonda 
Arpa 
-Sharqiy Evropa 
Jwxori 
-Afrika va qisman G`arbiy Osiyoda  
Guruch 
-Italiya,  Pireney  yarim  oroli,  Hind  va 
Tinch okeani bwylab Evropaga kelgan  
 
 

 
25 
 
 
 
 
 
 
 
Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi 
Maqsad:  talabalarda  Etnografiyaning  paydo  bulishi  va  uning  asosiy  maktablari  haqida, 
tarqanma materiallar bilan ishlash. 
Stsenariy:  ma’ruza  maboynida  talabalarga  Etnografiyaning  asosiy  yo’nalishi  va 
maktablari.  O’zbek  va  Qoraqalpoqlarning  dasturiy  xo’jalik  turlari  va  ularning  xizmatlari. 
Dexkonchilik  xo’jaligi  va  dexkonchilik  madaniyati,  uning  turlari.  Chorvachilikning 
rivojlanish  bosqichlari.  Kushmanchi  chorvachilik  madaniyatining  uziga  xos  xususiyatlari. 
Ziroatchilik  xo’jaligi  va  agrotexnika
 
tarix  o`zligimizni  anglashning  asosi  ekanligini 
tushindirish.  Bundan  keyin  talabalarga  etarli  ma`lumot  berilgandan  so`ng  quydagi  topshiriq 
beriladi.  
Topshiriq:  Jahonning  etnolog  olimlari  asarlari  bilan  internet  orqali  tanishish  va 
malumot tuplash.  
Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida  
Baholash:     ball  
 
6-Ilova  
O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar 
1. Uzbek xalqiga tegishli deqhonchilikka oid marosimlar? 
2. Dunya xalqlarining xujaligi va ularning uziga xosligi? 
3. Etnologik malumotlar beruvchi qadimgi va wrta asrlarga oid malumotlar?
 
    
ÐÅÆÀ`
ÐÅÆÀ`
ÐÅÆÀ`
ÐÅÆÀ` 
q. Etnografiyaning asosiy yo’nalishi va maktablari. 
2.  Jahon  xalqlari.  O’zbek  va  Qoraqalpoqlarning  dasturiy  xo’jalik  turlari  va  ularning 
xizmatlari.  
3. Dexkonchilik xo’jaligi va dexkonchilik madaniyati, uning turlari. 
4.  Chorvachilik.  Chorvachilikning  rivojlanish  bosqichlari.  Kushmanchi  chorvachilik 
madaniyatining uziga xos xususiyatlari. 
5. Ziroatchilik xo’jaligi va agrotexnika. 
 
Wzbek  xalqining  etnik  tarixiga-  hozirgi  Wzbekiston  Respublikasi  hududida  etnografik 
izlanishlar natijasida wzbek xalqining etnik tarixiga oid materiallar asosida ilmiy asarlar  yozilgan. 
Bu  asarlarda  XIX  asr  oxiri  XX  asr  boshlarida  respublikamiz  hududida  yashagan  aholining  etnik 
tarkibi,  ularning  joylashuvi,  urug`,qabilalarga  bwlinishi,  kelib  chiqish  tarixi  va  bir  qancha  boshqa 
masalalar tahlil qilinadi. 
Uzbek xalqi istiqlolga erishgach, gazeta-jurnallarda va ayrim ilmiy ishlarda wzbek xalqining 
kelib chiqishi (etnogenezi) haqida har xil fikrmulohazalar yoritilmoqda. Mualliflarning kwpchiliga 
wzbek  xalqi  paydo  bwlishini  qadimlashtirib,  uning  etnogenezini  saklar,  xunlar  yoki  turk 
xoqonlaridan  boshlaydilar.  Ba`zilari  esa  wzbek  xalqi  faqat  turkiy  etnoslardan  tashkil  topgan  deb 
Mustaqil wrganish uchun mavzular 
1.Etnografiyaning paydo bulishi va uning asosiy maktablari. 
2.Buyuk entsiklopedist olimlar xizmatlari. 
 

 
26 
 
biladilar,  ular  boshqa  (turkiy  bwlmagan)  etnoslar  bilan  aralashish  natijasida  ham  tashkil 
topganligini  inobatga  olmaydilar.  Qalam  sohiblari  qatorida  shundaylari  ham  borki,  ular  wzbek 
xalqining  kelib  chiqishini  Nuh  payg`ambarning  wg`li    Yofasdan,  Yofasning  wg`li  Tur  yoki 
Turkdan boshlaydilar. 
Ma`lumki,  uzoq  wtmishda  xioniylar  va  ular  tarkibidagi  barcha  qabilalar  Shimoliy  Xitoyda, 
Sibirda,  milodiy  I—II  asrlarda  esa  bepoyon  Qozog`iston    chwllarida  yashaganlar.  Ularning  ayrim 
guruxlari  shu  asrlarda  Movarounnahr  va  Xorazm  hududlariga  ham  kelib  joylashganlar.  Turk 
xoqonligi  Mwg`uliston  va  Ettisuv  hududlarida  (VI  asr  wrtalarida)  tashkil  topgan.  VI  asr  oxiri  — 
VII asr boshlarida Turk xoqonlari Movarounnaxrda, g`arbda Orol va Kaspiy dengizlari atroflaridagi 
katta xududda wz xukmronliklarini wrnatdilar. 
Turk  xoqonliklari  davrida  ham  ikki  azim  daryo  (Amu  va  Sirdaryo)  oralig`iga,  Xorazm 
wlkasiga va ularga tutashgan mintaqalarga turkiy xalklar, qabilalar kelib wrnashgan edilar. Demak, 
Movarounnahr  va  Xorazm  aholisi  xioniylar  va  turk  xoqonliklari  davrlarida  kelgan  etnoslardan 
tashkil topgan va ulardan wzbek xalqi kelib chiqqan degan fikr tug`iladi. Shunday bwlishi mumkin 
edi,  qachonki  xioniylar  yoki  turk  xoqonliklari  Movarounnaxr  va  Xorazmni  egallaganda  bu 
xududlarda  ular  kelmasidan  oldin  ham  aholi  yashamagan  yoki  ularning  zarbasidan  bu  erlarda 
yashab  kelgan  xalqlar  batamom  qirib  yuborilgan  bwlsa.  Tarixdan  bizga  yaxshi  ma`lumki,  unisi 
ham, bunisi ham bwlmagan. 
Xioniy  qabilalari  kirib  kelgan  kezlarda  Movarounnahr  va  Xorazm  hududida  xorazmliklar, 
swg`diylar,  kushonlar,  qang`arlar  va  bir  qancha  boshqa  xalqlar  yashagan.  Bu  hududlarni  Turk 
xoqonligi  egallaganda  (VI  asrning  ikkinchi  yarmi)  esa  xorazmliklar  va  swg`diylar  qatorida 
kidariylar, xioniylar, eftaliylar va boshqa xalqlar ham bwlgan. 
Movarounnahrning  siyosiy  boshqaruvi  avval  xioniylar  qwlida  bwlib,  V  asrning  birinchi 
yarmilarida eftaliylar qwliga wtadi. Shu asr davomida eftaliylar Sug`diyonani, Toxaristonning katta 
qismini, Sharqiy Turkistonni egallaydilar. Markaziy Osiyoda yirik eftaliylar davlati vujudga keladi. 
Ammo,  uning  hukmronligi  uzoqqa  bormaydi.  VI  asrning  60yillarida  turk  xoqonligi  zarbasidan 
eftaliy davlati emirladi. Movarounnaxrning asosiy xalqi wtmishda eroniy tilli bwlganligini uqtirish 
edi.  Ammo  tarixiy  manbalarni  sinchiklab  wrgangan  kishi  masalaga  buywsinda,  bir  tomonlama 
yondashish xato ekanligini tushunib olishi qiyin emas. 
Eftaliylar  mag`lubiyatga  uchragandan  keyin,  ularning  asosiy  kismi  Movarounnahr  va  unga 
yaqin  mintaqalarda  yashagan    edilar.    Ularning  faqat  ayrim  guruhlari  (asosan,  yarim  kwchmanchi 
guruhlari) Afg`oniston va Hindiston hududiga kwchib wtgan edilar.  Eftaliylarning ayrim guruhlari 
tarixchi  geograf  Gardiziyning  yozishicha,  Xurosonda  ham  yashagan.  Mova    Movarounnahrda 
qolgan  eftaliylar  shu  hududda  yashayotgan  qang`arlar  bilan  qwshilib,  tub  erli  turkiyzabon  etnik 
qatlamga  singib  ketgan  va  ularning  avlodlari  wz  etnik  nomlarini  hatto  bizgacha  saqlab  qolganlar. 
Uzbek  va  turkman  xalqlarining  tarkibida  XX  asr  boshlarigacha  abdal  etnonimi  mavjudligi  buning 
dalili bwla oladi. Abdal etnik guruxi boshqird xalqida ham mavjud bwlgan. 
Ma`lumki,  VI-asr  urtalarida    bir  necha  qabilalar  birlashishi  natijasida  turk  xoqonligi  tashkil 
topadi va qisqa vaqt ichida turk xoqonligi kuchayib, Markaziy Osiyonning katta qismini, jumladan, 
Movarounnahrni egallaydi. VI asrning 80-yillarida turk xoqonlari Eron Sosoniylari ustidan g`alaba 
qozonib,  Xuroson  viloyatining  bir  qancha  hududlarini  zabt  etadilar.  Ammo  bu  vaqtinchalik  edi. 
Eron bilan turk xoqonliklari orasidagi asosiy chegara Amudaryo bwlib qolgan edi. G`arbda esa turk 
xoqon. lari Volga va Qora dengiz sohillariga qwshin tortib borib, 576 yili Kerch` shahrini, 581 yili 
esa Xersonni va boshqa bir qancha shaharlarni qwlga kiritib, wz hukmronligini wrnatgan. 
Turk  xoqonliklari  davrida  (VI—VIII)  Wrta  Osiyoning  Markaziy  mintaqalariga  (Toshkent, 
Zarafshon,  Qashqadaryo,  Surxondaryo  vohalari,  Farg`ona  vodiysi)  va  Xorazm  zaminiga  turkiy 
qabilalar kwplab kelishgan va ularning aksariy kwpchiligi shu hududlarda turg`unlashib qolgandi. 
VI—VIII  asrlarda  Movarounnahr  va  Xorazm  aholisini  etnik  tarkibini  quyidagicha  tasavvur 
qilish mumkin:  
a) qadimdan dehqonchilik, hunurmandchilik va, tijorat bilan shug`ullanib kelayotgan forseron 
tilli swg`diylar, xorazmiylar va boshqalar;  
b)  dehqonchilik,  hunarmandchilik  va  savdosotiq  bilan  kun  kechirib'kelayotgan  turkiyzabon 

 
27 
 
aholi. Bu aholi yuqorida qayd qilganimizdek, wtroqlashib qolgan qang`arlar, xioniylar, eftaliylar va 
turk xoqonliklari davriga kelib turg`unlashib qolgan bir necha boshqa qabilalar;  
v)  yarim  wtroq  va  yarim  kwchmanchi  bwlib  yashayotgan  turkiy  tilli  va  forseron  tilli  etnik 
guruhlar.  Bu  guruhlar  asosan  voha  atroflarida,  tog`  oldi  qirlarida  yashab  dehqonchilik  bilan  bir 
vaqtda chorvachilik bilan shug`ullanib kelganlar;  
g) kwchmanchi, turkiyzabon qabilalar. Bular chwllarda va tog`oldi rayonlarda yashab asosan 
chorvachilik bilan shug`ullanib kelganlar. 
Yuqorida  keltirilgan  Movarounnahr  va  Xorazm  aholisi  tarkibidan  kwrinib  turibdiki,  bu 
hududlarda  qadimqadimdan  buyon  ikki  til  turkumidagi  (forseron  va  turkiy)  xalqlar  yonmayon  va 
aralash yashab kelganlar. Bular asrlar davomida birgaliqda shaharlar barpo qilganlar, kanallar qazib 
suv  chiqarganlar,  dehqonchilik  qilganlar,  boy  madaniyat  yaratib  avlodlariga  qoldirganlar.  Shuni 
ham  uqtirib  wtish  joizki,  bu  ikki  til  vakillari  asrlar  davomida  birga  yashab  kelishlari  natijasida 
forseron  tilli  aholining  ma`lum  qismi  turkiylashadi,  wz  navbatida  turkiy  tilli  aholining  ayrim 
guruhlari  eronfors  tilini  qabul  qilib,  swg`diylarga,  xorazmiylarga  va  boshqalarga  aralashib 
ketganlar. Demak, etnoslarning wzaro yaqinlashishi, aralashishi va qorishib borish jarayoni har ikki 
til vakillari orasida wtgan. 
VIII asr boshlarida arablar Movarounnahr va Xorazm hududlariga bostirib kirgan vaqtlarda bu 
hududlardan faqat ayrim kwchmanchi qabilalar chekinib ketgan bwlishi mumkin. Turg`un va yarim 
wtroq  turkiyzabon  aholi,  swg`diylar  va  Xorazmning  tub  erli  aholisi  uz  hududlarida  qolib  arablar, 
keyinchalik (IX) Somoniylar hukmronligi ostida yashaganlar. 
Ettisuvda,  Buyuk  Ipak  ywlidagi  shahar  va  qwrg`onlarda  dehqonchilik,  hunarmandchilik  va 
tijorat  bilan  shug`ullanib  kelgan  turg`un  turkiyzabon  aholi  qisman  swg`diylar  va  har  erdan  kelib 
wrnashib qolgan (kwpincha, Xitoydan, Mwg`ulistondan) xalkdar yashaganlar. 
Turkesh  xoqonligi  davrida  Ettisuv  aholisi  bilan  Movarounnahr  aholisi  wrtasidagi  etnik, 
iqtisodiy va madaniy aloqalarda ma`lum wzgarishlar bwlgan. Ayrim jabhalarda (tijorat, madaniyat 
va  ma`naviyatda)  wzaro  yaqinlashish  birmuncha  rivojlangan.  Movarounnahrda  qat`iylashib 
borayotgan  islom  dini  Sirdaryoning  wrta  oqimlaridagi  shahar  va  qishloqlarga  va  ayrim  etnik 
guruhlarga  ham  etib  borgan.  Lekin  turkesh  xoqonlari  bilan  arab  noiblari  wrtasidagi  munosabatlar 
keskinlashib, Movarounnahr bilan bwlgan aloqalar deyarli uzilib qolgan. 
766  yili  qarluq  qabila  ittifoqi  turkeshlar  ustidan  g`alaba  qozonib  Ettisuv,  Isfijob  (hozirgi 
Chimkent)  viloyati,  Shosh  (Toshkent  vohasi),  Sharqiy  Turkistonning  g`arbiy  qismi,  Farg`onani 
egallab  bu  erlarda  wz  hukmronliklarini  wrnatadilar.  IX  asrning  ikkinchi  yarmi  —  X  asrda 
Movarounnahrda Somoniylar xukmronlik qilar edi. 
Wzbek  ajdodlarining  alohida  etnik  birlik  (elat)  bwlib  shakllanish  jarayoni  qarluq  va 
somoniylar hududida wtadi. 
Shu  wrinda  ta`kidlab  wtish  joizki,  manbalarda  qarluq  davlati  hukmronlarining  «qora», 
«qoraxon» unvonlari kwp marotaba takrorlanganligi bois sharqshunos olim V. V. Grigor`ev mazkur 
davlatni  shartli  ravishda  «qoraxoniylar»  davlati  deb,  davlat  hukmronlari  nasablarini  «qoraxoniylar 
sulolasi» deb kwrsatgan  edi. Shundan swng bu iboralar bir qator boshqa tadqiqotchilar tomonidan 
ham takrorlandi va bu tarix sahifalarida wrnashib qoldi. 
Haqiqatda  esa  «qora»  atamasi  hukmronlik  qilib  kelgan  xoqonlarning  nasabini  anglatmagan. 
Bu  atama  ularning  unvoni  bwlib,  «buyuklikni»,  «ulug`likni»  bildirgan.  Qarluq  hukmronlari 
wzlarini  «buyuk  xoqon»,  «ulug`  xoqon»  yoki  «qoraxon»  unvoni  bilan  ulug`lab  kelganlar.  Biz 
mazkur ishda keyingi iborani qabul qilib IX—XII asrlarda faol kwrsatib kelgan qarluqlar davlatini 
Qoraxonlar (ulug` xonlar) davlati deb atashni ma`qul kwrdik. 
Yuqorida  Markaziy  Osiyo  aholisining  etnik  tarixiga  qisqa  nazar  tashlab,  tadqiqot  uchun 
mwljallangan  mavzu  —  «Wzbek  xalqining  shakllanish  jarayoni»  chegarasiga  etdik.  Mazkur 
mavzuni chuqur wrganishda tarixiy manbalar,  arxeologik, antropologik,  numizmatik, lingvistik va 
etnografik materiallardan keng foydalanilgan.