O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti

aniqlovchi omillardir. 
Xıjalik-madaniy tiplari. 
 Dunё  xalqlarining  etnografik  tadqiq  etishida  ularning  ızaro 
aloqalarida  xıjalik-madaniy  tiplarining  ҳam  ahamiyati  kattadir.  Bazida 
bir tilda gaplashadigan etnoslar bir-biridan uzoq yashamasalarda xıjaligi, 
maishiy  turmushlari,  madaniyatlari  butunlay  ıxshamaydi,  boshqa 
hollarda  esa  turli  tillarda  gaplashib  bir-biridan  minglab  kilometr 
masofada  yashovchi  etnoslar  (mı\ul  va  badaviylar)  ıxshash  xıjalik  va 
madaniyat  yaratishlari  mumkin.  Er  yuzini  ızlashtirib  unda  joylashishlari 
borasida  insoniyat  vakillari  tabiiy  iqlim  sharoitiga  mos  xıjalik-madaniy 
tiplar yaratganlar. . 
 
Mavzuni jonlantirish uchun savollar 
1. Jahon xalqlarining geografik joylashuvi? 
2. Jahon xalqlarining antropologik, lingvistik, klassifikatsiyasi? 
3. Jahon xalqlarining madaniy tiplari, tarixiy etnografik oblastlar? 
4. Avstraliya va Okeaniyaning tarixiy-etnografik oblastlarga bwlinishi?  
5. Osiyoga kiruvchi davlarni xaritadan kursating? 
 

 
35 
 
2-Slayd:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3-slayd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
DUNYO XALQLARINING 
ETNOGRAFIK 
KLASSIFIKATSIYALASH
 
 
GEOGRAFIK 
KLASSIFIKATSIYA 
klassifikatsiyada 
asholi 
yashaydigan 
etnik 
shududga,  qita  yoki  uning  qismlariga  aloshida 
etibor  qilinadi.  «Amerika  xalqlari»,  «Irta  Osiyo  va 
Qozo\iston  xalqlari»  va  shokazo.  Đnson  tomonidan 
shayot  uchun  ızlashtirilgan  erning  quruqlik  qismi 
«Oykumena»-deb
 atlaadi
  
 
 
LINGVISTIK  
KLASSIFIKATSIYA 
 
ANTROPOLOGIK 
KLASSIFIKATSIYA 
Til  sızsiz  eng  mushim  etnik  alomatlaridan  biridir. 
Uning  asosida  xalqlarning  tarixiy    aloqalari, 
qardoshligi,  kelib  chiqishi  yagonaligi  aniqlanadi. 
Tilshunoslikda 
2 
usul 
bilan 
tillar 
klassifikatsiyalanadi:  Morfologik  va  gnesologik 
etnografiyada  gnesologik  klassifikatsiya  keng 
qıllaniladi 
Dunyo  xalqlari  4  ta  irqqa  bılinadi.  Evropeoid, 
mongoloid,  negroid,  avstralo-veddoid.  Đrqlar 
insonning tashqi belgilari asosida ajratiladi. 
 
Jahon xalqlari klassifikatsiya  
tamoyillari 
Jahon 
xalqlarining 
geografik 
joylashuvi 
Jahon 
xalqlarining 
antropologik 
klassifika-
tsiyasi 
Jahon 
xalqlarining  
lingvistik, 
klassifika- 
tsiyasi 
Jahon 
xalqlarining 
х
wjaliги – 
madaniy tiplarи, 
tarixiy etnografik 
oblastlarи 

 
36 
 
 
4-slayd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3–ilova (1.3) 
JAHONNING    LINGVISTIK KLASSIFIKATsIYaSI 
(
Lingvistik xarakteristika.htm
) 
 
 
 
 
 
4- 
 
 
 
 
 
 
 
4 – ilova (2.1) 
Vizual materiallar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Jahon xalqlarining antropologik 
 klassifikatsiyasi 
NEGROID 
(AFRIKAN) 
 
EVROPOID 
(EVROAZIYa) 
 
AVSTROLOID 
(OKEANIYa) 
Til klassifikatsiyasi
. 
Til  sızsiz  eng  mushim  etnik  alomatlaridan 
biridir. 
Uning 
asosida 
xalqlarning 
tarixiy  
aloqalari,  qardoshligi,  kelib  chiqishi  yagonaligi 
aniqlanadi.Tilshunoslikda  2  ta  usul  bilan  tillar 
klassifikatsiyalanadi:  Morfologik  va  gеnekologik 
etnografiyada  gеnekologik  klassifikatsiya  keng 
qıllaniladi.  Er  yuzidagi  aholi  2  mingdan  ortiq 
tillarda  gaplashsada  olimlar  ularni  10  ta  til 
oilasiga  birlashtiradilar.  Hind-Evropa,  semit-
xamit,  ural-oltoy,  xitoy-tibet,  malayo-polineziya, 
dravid, munda, bantu, kavkaz, mon-kxmer. 
 
 
MONGOLOID 
(AZIYa-
AMERIKA) 

 
37 
 
 
5-Ilova (2.2) 
1-o’quv topshiriq. Bilimni tekshirish uchun test savollari: 
 
1.  Kupchilik  yozma  manbalarida  va  anizlar  uzbek  genealogiyasi  necha  urugdan  tuzilgan 
delinadi? 
A) 53                    
V) 77                 
S) 82                    
D) 92 
 
2. Xunarmantshilikning eng kadimgi necha turi bor erga “shahar” deb nom bergan? 
A) 12                    
V) 22                  
S) 25                     
D) 32 
 
3. Etnografiya ilimi tarix ilimining bir bulimi bulib kachon kaysi davlatda paydo bulgan? 
A.XIX-esrde Frantsiyada 
V. XVIII-esrde Frantsiyada 
S. XIX-esrde Angliyada 
D. XIX-esrde Rossiyada 
 
4. Etnografiya ilimining dastlabki manosiga kanday izox berilgan? 
A. Xalklarning xulk-atvorini urganish 
V. xujalik uzgachaligini urganish 
S. til birligini 
D. xalklarning antropologiyasi 
 
5. Tarixshi Abilgazining “Shajaraiy turk” asarinda turklarni Nux paygambarning kaysi ugldan 
tulgilgan deb yozilgan? 
A)  Xam               
V)  Sam          
*S) Efas         
D)  Gata      
Javobi: 1-D; 2-D; 3-A; 4-A; 5-S. 
 
5-Ilova (2.3) 
 
 
 
 
 
 
Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi 
Maqsad: talabalarda Jahon xalqlari klassifikatsiyasi
 
haqida tushunik berish, tarqatmali 
materiallar bilan ishlash. 
Mustaqil wrganish uchun mavzular 
Etnologiya fanida  manbalar va tadqiqot uslublari? 
Jahonning antropologik klassifikatsiyasi aniqlash? 
Jahonning lingvistik klassifikatsiyasin urganish? 

 
38 
 
Stsenariy:  ma’ruza  maboynida  talabalarga  Jahonning  antropologik  va  lingvistik 
klassifikatsiyasin  urganish    Bundan  keyin  talabalarga  etarli  ma`lumot  berilgandan  so`ng 
quydagi topshiriq beriladi.  
Topshiriq: Jahon xalqlari klassifikatsiyasi
 mavzusi bwyicha
 internet malumotlari bilan 
tanishish.  
Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida  
Baholash:     ball  
6-Ilova  
O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar 
1. Etnografiyada madaniyat tushunchasi. 
2. O’zbek va Qoraqalpog` xalqlarining moddiy  va manaviy madaniyati.  
3. Xalqimiz manaviy madaniyati va uning tariximizdi urganishdagi ahamiyati. 
 
Foydalaniladigan adabiyotlar: 
1. Its R.F. Vvedenie v etnografiyu. L., 1974. Izd. vtoroe, 1994 
2. Tokarev S.A. Istoki etnograficheskoy nauki. M. Nauka, 1978 
3. Jabbarov.I. Uzbek xalqi etnografiyasi. T.1996 
4. Jabborov I. Jahon xalqlari etnologiyasi. T. «Yangi asr avlodi», 2005 
 
REJA: 
1. Jahon xalqlarining geografik joylashuvi. 
2. Jahon xalqlarining antropologik, lingvistik, klassifikatsiyasi 
3. Jahon xalqlarining xwjalik – madaniy tiplari, tarixiy etnografik oblastlar. 
Xalqlar-odatda  muayyan  hududda  joylashdilar.  Ammo  tili,  maishiy-madaniy  jihatdan 
yaqinligi bilan ajralib turgan ayrim elatlarning wzaro milliy aralashish jarayoni doimo sodir bwlib 
turgan,  etnik  jihatdan  chegaradosh  xalqlar  orasida  esa  bu  jarayon  ayniqsa,  kuchli  bwlgan.  Hozir 
jahon  aholisi  yoz  sotsial-iqtisodiy  va  siyosiy  tuzumiga  qarab,  turli  tipdagi  etnoslardan  –  millat, 
xalq, qabilaviy birikma yoki ayrim qabilalardan iboratdir. 
Ibtidoiy  jamoat  tuzumi-  emirilib,  dastlabki  tabaqalanish  paydo  bwlishi  bilan  ayrim 
qabilalarning umumiy manfaat asosidagi ittifoqi yoki birikmalari tashkil topadi. Maxsus birikmalar 
qabilalararo jwxalik va madaniy aloqalarni kuchaytirib, ularning aralashib ketishige olib keladi va 
ylgarigi  qavm-qarindoshlik  munosabatlari  wrniga  hududiy  munosabatlarni  yuzaga  keltiradi. 
Shimoliy Amerikadagi irokezlar ligasi. Meksikadagi atsteklar  yoki Janubiy Afrikadagi zulularning 
qabilaviy ittifoqlari bunga misol bwla oladi. 
Keyingi,  sinfiy  jamiyat  paydo  bwlishi  bilan  quldorlik  tuzumi  davri  boshqichida  (qadimgi 
Misr,  Gretsiya,  Rim  va  hokazo)  xalqlar  shakllana  boshlaydi.  Evropada  bu  jarayon  feodalizm 
davrigacha  (ruslar,  polyaklar,  frantsuzlar  va  hokazo)  chwziladi.  Hududiy,  madaniy  va  xwjalik 
birligi,  kelib  chiqishi  va  til  yaqinligi  asosida  turli  qabilalardan  tashkil  topgan  xalqlar  dastlabki 
davrlarda uncha mustahkam bwlmagan elatlardan iborat edi. 
Tovar,  pul  munosabatlarning  rivojlanishi  natijasida  xwjalik  tarqoqligiga  barham  berilib, 
iqtisodiy  va  madaniy  aloqalar  kuchaydi,  millatlar  paydo  bwla  boshladi.  Millatlar  odatda  wz 
iqtisodiy  birligining  barqarorligi,  umumiy  hududiy  va  tilining  birligi,  milliy  xarakter  va 
psixologiyasining umumiy belgilari bilan farq qiladilar. 
Agar  elat  va  xalqlarning  tashkil  topishi  ijtimoiy  xarakterga  ega  bwlsa,  irqlarning  paydo 
bwlishi  biologik  asosga  egadir.  Shuning  uchun  ham  etnoslar  bilan  irqlarning  joylanishi  bir-biriga 
kamdan-kam muvofiq keladi, aslida esa irqlar qit`alarning katta hududlarida joylashib, turli va har 

 
39 
 
xil  tildagi  etnoslarni  wz  ichiga  olishi  mumkin.  Masalan,  Afrikada  yashab  bir  necha  tilda 
swzlashadigan xalq va elatlar negroid irqiga oid bwlsa, Shimoliy Amerikada turli irqlardagi kishilar 
bir tilda swzlashadigan Amerika millatini tashkil qiladi. 
Xullas,  kwp  sonli  jahon  xalqlarini  tartibga  solib,  klassifikatsiyalash  ancha  murakkab 
masaladir.  Ba`zi  olimlar  xalqlarni  bir  vaqtda  ham  irqiy,  ham  til  yaqinligi  asosida 
sistemalashtirishga  intiladilar.  Ular  insaonlarini  uch-besh  irqqa  bwlib,  irqlarni  esa,  til  guruhlariga 
bwladilar.  Bunday  klassifikatsiya  metodologik  jihatdan  xatodir,  chunki  irqiy  belgilar  bilan 
lingvistik xususiyatlarni aralashtirish mutlaqo mumkin emas. Bunga zil holda sovet fanida xalqlarni 
etnosga  xos  belgi  –  madaniyat  va  til  bilan  klassifikatsiya  qilish  qabul  qilingan.  Undan  tashqari 
tarixiylik  printsipiga  asoslangan  marksistik  Etnologiya  xalqlarni  madaniy  yaqinligina  qarab 
«xwjalik-madaniy  tiplar»  yoki  «tarixiy-madaniya  viloyatlar»ga  bwlib  wrganadi.  Ba`zan  etnoslarni 
geografik printsipiga, dinga, tarixiy darajasiga qarab ham farqlaydilar. 
Antropologik  jihatdan  hozirgi  xalqlar  swnggi  ilmiy  klassifikatsiya  asosida  twrt  katta  irqqa 
bwlinadi:  negroid  (afrikan),  yevropoid  (evroosiyo),  mongoloid  (osiyo-amerika)  va  avstraloid 
(okeaniya)  katta  irqlari.  Negroidlarning  soni  wtgan  asr  swngidagi  ma`lumotlari  bwyicha  butun 
dunyoda  250  milliondan  ortiq  (negrlar,  negrilli,  bushmen  va  gottenotlar);  negroid  va  evropoid 
aralashishidan  paydo  bwlgan  352,6  millionli  irqlar  efiop  tipi,  sudanliklar,  mulatlar)  ham  shularga 
kiradi;  eng  katta  evropoid  (evroosiyo)  irqi  1  milliard  793,3  million  kishidan  iborat  bwlib,  unga 
aralash tiplar (metislar, mulatlar) ham kiradi; mongoloid (osiyo-amerika) katta irqiga oid aholi soni 
704  milliondan  ortiq;  aralash  tiplar  672,2  million,  Tinch  okean  mongoloidlari  664  million  kishi, 
Janubiy  osiyo  guruhi  542,4  million  va  yaponlar  tipi  11  million  kishidan  iborat;  avstraloid 
(okeaniya)  katta  irqi  (veddoidlar,  avstraliyaliklar,  aynlar,  melaneziyaliklar  va  papuaslar)  soni  9,4 
million kishini tashkil qiladi. Irqiy tafovut faqat tashqi jismoniy belgilari bilan aniqlanadi. Har bir 
katta irq ichida mayda guruh va tiplar mavjud. 
Etnoslarning  shakllanishida  va  ularni  farqlashda  til  asosiy  rol  wynaydi.  Til  birligiga  qarab 
ayrim  xalq  va  elatlar  aniqlanibgina  qolmay,  kwpincha  til  asosida  nom  ham  beriladi.  Lingvistik 
xarakteristika  tarixiy-qiyosiy  wrganish  orqali  aniqlanadi.  Odatda  kelib  chiqishi  bir  bwlgan 
xalqlardan til yaqinligi bwladi. Shu asosda eng katta til oilalari va guruhlari qwyidagicha bwlinadi: 
hin-evropa  oilasida  1  mlrd.  861  million  kishi  gapiradi,  shulardan  eng  katta  guruhlari  –  germanlar 
(403,9  million),  romanlar  (482  million),  hindiylar  (595,6  million),  slavyanlar  (271  million), 
eroniylar  (65  million)  semit-xamit  (afroosiyo)  oilasida  147,9  million  kishi  semit  xalqlari;  dravid 
oilasi  154,1  million  kishidan  iborat;  Ural  oilasiga  23,4  million,  oltoy  oilasiga  96,9  million,  xitoy-
tibet  oilasiga  864,7  million,  Nigero-kordofa  oilasiga  212,6  million,  avstroneziya  oilasiga  191,3 
million,  avstroosiyo  oilasiga  64,5  million  kishi  kiradi.  Tillar  morfologik  (swz  tuzilishi)  va 
geneologik  (kelib  chiqishi)  yaqinligi  asosida  farqlanadilar.  Geneologik  klassifikatsiya  Etnologiya 
fani  uchun  muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  xalqlarning  kelib  chiqishi  (etnogenezi)ni  wrganishda 
katta yordam beradi. 
Jahonda ikki tilli etnoslar ham kam emas, masalan, bir irqdagi Belgiya va Shvetsariya aholisi 
ikki yoki uch tilda swzlashadilar. Bizning mamlakatimizda millati rus bwlmagan aholining yarmida 
kwpi  wz  ona  tilidan  tashqari  rus  tilini  ham  biladi.  Ilgari  mustamlaka  bwlgan  Osiyo  va  Afrika 
mamlakatlarining  deyarli  hammasida  ikki  til  –  mahalliy  va  rasmiy  davlat  tillari  mavjud. 
Hindistonda  rasmiy  hindi  tili  bilan  birga  yuzlab  boshqa  tillar  ham  bor.  Pokistonda  –  urdu, 
Indoneziyada  –  baxsa  –  indoneziya,  Filippinda  –  tagalog,  Afrika  mamlakatlarining  ayrimlarida 
rasmiy ingliz yoki frantsuz tillari bilan bir qatorda mahalliy tillarda ham swzlashiladi. 
Jahonda  faqat  bir  millatdan  tashkil  topgan  davlatlar  juda  kam  chunki  siyosiy  va  etnik 
chegaralar  ham  doimo  twg`ri  kelavermaydi.  Faqat  Evropa  va  Lotin  Amerikasida  davlatlarning 
tashkil  topgan  davri  milliy  shakllanish  davri  bilan  twg`ri  kelganligi  tufayli  muayyan,  yagona 
millatlar  siyosiy  chegara  doirasida  yuzaga  kelgan.  Ammo  bu  kabi  mamlakatlarda  ham  migratsiya 
va  boshqa  turli  sabablarga  kwra  ozmi-kwpmi  boshqa  millat  vakillari  ham  yashaydi.  Masalan, 
Yaponiyada  mayda  millatlardan  aynlar,  kereyslar,  Markaziy  va  Janubiy  Amerikada  ispan  va 

 
40 
 
portugal  tilida  swzlashuvchi  asosiy  millatlar  (meksikalik,  chililik,  perulik,  braziliyalik  va 
hokazo)dan  tashqari  immigrantlar  va  hindilar  ham  mavjud.  Ayrim  davlatlarda  esa  wnlab,  yuzlab 
turli etnoslar yashaydi (Rossiya, Hindiston, Eron, Afg`oniston, Nigeriya va hokazo). 
Evropaning  etnik  qiyovasi  nihoyatda  murakkab.  Bu  erda  asrlar  davomida  xilma-xil  qabila, 
elat  va  xalqlar  paydo  bwlib,  mahalliy  etnoslar  bilan  aralashib  ketgan.  Mazkur  jarayon  uzluksiz 
davom  etib  kelgan  va  natijada  dastlabki  tub  aholi  twg`risida  aniq  ma`lumotlar  bizgacha  etib 
kelmagan.  Ularning  lingvistik  tarixi  ham  chalkash.  U  erdagi  hozirgi  millatlar  wz  milliy  davlatlari 
chegarasi doirasida asosan, wtgan asr wrtalarida shakllangan. 
Evropada  yashovchi deyarli yarim milliard aholining kwpchiligi (wndan twqqiz qismi) hind-
evropa til oilasining uchta yirik til turkumi – roman, german va slavyanlardan iborat. Qolgan katta 
qismi  grek,  kelt  va  alban  til  turkumlariga  oid  va  qisman  ural  til  oilasiga  kirgan  finno-ugor  til 
turkumining  vakillaridir.  Roman  til  turkumiga  janub  va  g`arbda  yasovchi  italyanlar,  frantsuzlar, 
vallonlar, ispanlar, portugallar, ruminlar iradi. Sharqiy va janubi-sharqiy Evropada slavyan tillarida 
swzlashuvchi  chexlar,  slovaklar,  polyaklar,  lujichanlar,  bolgarlar,  chernogorliklar,  xorvatlar, 
«musulmonlar»,  makedoniyaliklar  va  bosniyaliklar  yashaydi.  German  tilida  swzlashadigan 
avstraliyaliklar,  nemislar,  gollandlar,  flamandlar,  shvedlar,  norveglar,  daniyaliklar,  ispanlar, 
inglizlar,  lyuksemburgliklar,  elzasliklar  va  qisman  Shvetsariyaliklar  Markaziy  va  Shimoliy 
Evropada  yashovchilar.  Hozir  faqat  Irlandiyada,  qisman  Shotlandiyada,  Angliya  va  Frantsiyaning 
Breton  yarim  orolida  qadimgi  davrdan  keng  tarqalgan  kelt  tilida  swzlashadigan  elatlarning  avlodi 
yashaydi.  Eng  qadimgi  vaqtlardan  Pireney  yarim  orolining  shimolida  va  qisman  Frantsiyada 
yashayotgan  basklar  hech  bir  til  oilasiga  kirmaydigan  maxsus  tilda  swzlashadilar.  Vengerlar  yoki 
madyarlar,  finlar,  soamlar  va  loparlar  finnougor  til  oilasiga  oid.  Bolqon  yarim  orolida  va  janubda 
yashovchi  turklar,  tatarlar  va  gagauzlar  esa  turkiy  tillarda  swzlashuvchi  etnik  guruhlardir.  Faqat 
Malta orolida arab tili saqlanib qolgan. Bir milliondan ortiq evropalik yahudiylar asosan, nemis tili 
shevasida yoki wzlari yashayotgan mamlakatda keng tarqalgan tillarda swzlashadilar. 
Yaponiya,  Koreya,  Banglashesh  va  kwpgina  arab  mamlakatlari  milliy  birlik  jihatdan  ajralib 
turadi  (asosiy  xalq  95  foizini  tashkil  qiladi).  Birma,  Vetnam,  Iroq,  Kampuchiya,  Suriya,  Turkiya, 
Xitoy,  Shri-Lanka  aholisining  75  foizi  yagona  xalqdan  iborat.  Afg`oniston,  Eron,  Hindiston, 
Pokiston,  Indoneziya,  Fizippinlar  murakkab  kwp  millatli  mamlakatlarga  kiradi.  Ayrim  xalq  va 
elatlar (kurdlar, balujiylar, panjoblar, bengallar) bir necha davlat hududida joylashgan. Ba`zi etnik 
guruhlar  hozirgacha  ham  xalq  bwlib  shaklanmagan,  hatto  ularda  urug`-qabilachilik  munosabatlari 
saqlanib qolgan. 
Osiyoliklarning tillari ham etnik tuzilishi singari nihoyatda xilma-xil va murakkab. Masalan, 
faqat  Hindistonning  wzida  1652  xil  til  va  turli  shevlar  mavjud.  Eng  qadimgi  til  oilalariga  oid 
dravid, munda, xitoy-tibet, tay, avstroosiyo, avstroneziya, semit-xamit va hind-evropa xalqlari ham 
Osiyo  qit`asida  yashaydi.  Oltoy  til  oilasi  hozirgi  Mwg`uliston  va  Shimoliy  Xitoyda  paydo  bwlib, 
keyin  boshqa  erlarga  tarqalgan.  Xitoy-tibet  (tay  va  tibet-birma  guruhlari),  astroosiyo  (vetnam, 
monkxmer,  munda,  myao-yao  turkumlari),  dravid,  astrogeneziya  (indoneziya,  filippin,  malayya, 
melaneziya guruhlari) tilida swzlashadigan xalqlar qadimdan kwpchilikni tashkil qilib bir hududda 
yashab kelmoqdalar. 
Evropa  qit`asidan  uch  hissa  katta  hududga  ega  bwlgan  Afrikaning  etnik  qiyofasi  tabiati 
singari  boy  va  rang-barangdir.  Evropa  olimlari  uni  ilgari  «qora  qit`a»  deb  atab,  etnik  tuzulishi 
wzaro bog`liq bwlmagan turli qabilalardan iborat, deb notwg`ri ta`riflaganlar.  
Hozirgi Afrikada 200-250 ta xalq yashaydi. Ular mustamlakachilar tomonidan sun`iy ravishda 
bwlib  olingan  davlatlar  orasida  joylashgan.  Masalan,  mandingo  xalqi  Segenal,  Mali,  Fil  Suyagi 
Qirg`og`i,  Shambiya,  Sere-Leone,  Liberiya,  Gvineya  hududlarida  yashaydi.  Yoki  fulbe  xalqini 
olsak  u  ham  Segenal,  Nigeriya,  Gvineya,  Mali,  Kamerun,  Yuqori  Volta,  Benin,  Mavritaniya, 
Gambiya kabi mamlakatlarda yashaydi. Akan, mosi. Eve kabi etnik guruhlarning taqdiri ham huddi 
shunday. Shuning uchun ham qit`ada bir millatdan tashkil topgan bitta ham davlat ywq. 

 
41 
 
Afrika  qit`asidagi  bir  milliondan  ortiq  bwlgan  83  ta  xalq  qit`a  aholisining  86  foizini  tashkil 
qiladi. Jumladan, ular asosan, - misrliklar (37 million), xaslar (15 million), jazoirliklar (14 million), 
amxaraliklar (1 million), marokashlar (12 million), ibo va fudbe (12 million),  yoruba  (11 million) 
va  boshqa  xalqlardir.  Shunisi  xarakterliki,  qit`ada  yashavchi  etnoslarning  hammasi  tub  aholi, 
asosan, hozirgi hududda paydo bwlib shakllangan elatlardan iborat. Albatta uzoq tarixiy davr ichida 
ayrim  etnoslarning  migratsion  siljishlar  natijasida  doimo  aralashib  jarayoni  rwy  berib  turgan. 
Ammo  bu  jarayon,  asosan,  shu  qit`a  doirasida  wtgan.  Faqat  shimoli-sharqiy  tomonda,  Osiyoning 
g`arbi-janubiy qismida qarindosh etnoslarning kwchishlari bwlib turgan. 
Lingvistik jihatdan- Afrika aholisi twrt tillik til oilasiga kiradi: semit-xamit (yoki afrosiyo), 
niger-kordofa,  nil-saxara  va  koysan  xalqlari.  Qit`aning  shimolida  va  shimoli-sharqida  yashovchi 
semit-xamit  xalqlari  aholining  uchdan  bir  qismini  tashkil  qiladi.  Semitlardan  eng  kwpi  Afrika 
aholisining  (83  million)  bashdan  bir  qismini  tashkil  etadigan  arab  xalqlaridan  iborat.  Enyingi 
amxara va kushit, tigraj va chab guruhlariga kiradigan xalqlar semit-xamit til oilasining vakillaridir. 
Amerika tub aholisining tillari wziga xos xususiyatlarga ega va grammatik tuzulishi jihatdan 
boshqa  qit`a  xalqlarining  tillaridan  farq  qiladi.  Kwpchilik  olimla  qabul  qilgan  klassifikatsiyaga 
binoan  tub  aholida  20  ga  yaqin  til  oilalari  mavjud  bwlgan.  Shulardan  eng  yiriklari  Shimoliy 
Amerikadagi eskimosaleut, algonkishvakash, na-dene, siu-xoka. Markaziy va Janubiy Amerikadagi 
yuto-tano-atstek,  Mayya-soke,  chibcha,  kechua,  aymara,  karib,  aravak,  tupi-guarani,  chon  til 
oilalaridir. Mazkur tillardan tashqari har xil mayda til turkumlari va shevalari ham bwlgan. Mayya, 
kechua, aymara, atstek kabi tillarda swzlashadigan xalqlar qadimlan yuksak madaniyat yaratgan va 
hatto wz yozuviga ham ega bwlgan. 
Bushinchi qit`a – Avstraliya va bepoyon Tinch okeani orollari (Okeaniya) aholisi ikki qism: 
aborigan  (tub  aholi)  va  kelgindi  evropalik,  osiyolik  va  amerikaliklardan  iborat.  Hozir  tashqaridan 
kelib  joylashgan  aholi  butun  aholining  beshdan  twrt  qismini  tashkil  qiladi  va  asosan,  ingliz  tilida 
swzlashadilar. 
Avstraliya va Okeaniyaning ba`zi xalqlari Evropa mustamlakasi arafasida (XVIII-XIX asrlar) 
wzlarining  xwjalik  faoliyati  va  ijtimoiy  tuzilishda  juda  qadimiy  ibtidoiy  formalarni  saqlab 
kelganlar.  Polineziyaliklar  va  qisman  melaneziyaliklar    avstraliyaliklarga  nisbatan  ancha  yuqori 
pog`onada  turganlar  va  hatto  sinfiy  jamiyatga  wtganlar.  Mustamlaka  natijasida  bu  erda  yashovchi 
tub  aholining  moddiy  va  ma`naviy  hayotida,  ijtimoiy  va  madaniy  turmushida  jiddiy  wzgarishlar 
rwy bergan, ularning kwpchilik qismi wziga xos etnik xususiyatlarini  ywqotib  yuborganlar, ayrim 
elatlar (masalan, tasmaniyaliklar) esa butunlay qirilib ketgan. 
Til  jihatdan  beshinchi  qit`a  aholisi  maxsus  avstroneziya  til  oilasini  tashkil  qiladi  va  tarixiy, 
madaniy  va  irqiy  jihatdan  odatda  uch  turkumga  –  polineziyaliklar,  melaneziyaliklar  va 
mikroneziyaliklarga  bwlinadi.  Avstraliyaning  tub  aholisini  wziga  xos  avstraliya  (yoki  aborigen) 
tillari  tashkil  qiladi.  Swnggi  lingvistik  klassifikatsiyalarga  binoan  Okeaniya  tub  joy  aholisi  ikki 
yirik guruh – papuas va avstrogeneziya til guruhlariga bwlinadi. Tabiiy sharoiti og`ir bwlgan Yangi 
Gveneyadagi  papuaslar  kelgindi  aholi  bilan  kam  aralashgani  uchun  til  va  madaniy  xususiyatlarini 
ancha mustaqil saqlab qolganlar. 
 
 
 

 
42