O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti
-MAVZU Avstraliya va Okeaniya xalqlari
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
4-MAVZU Avstraliya va Okeaniya xalqlari 2 soat 4.1. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi Mashg`ulot shakli Ma`ruza – vizuallastirish Ma`ruza rejasi 1. Avstraliya va Okeaniya xalqlarining tabiiy geografik sharoiti, etnogenezi va etnik tarixi muammolari. 2. Avstraliya va Okeaniyaning tarixi – madaniy rayonlarga bwlinishi. 3. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari tarixiy joylanishi va ularning mustamlakachilik davriga qadar hamda mustamlakachilik davridagi hayoti. 4. Avstraliya va Tasmaniya xalqlarining antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. O’quv mashg`ulotining maqsadi -Mavzuning maqsadi-talabalarning bilim va kunlikmalarii uqutuvchi boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. -har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: -mavjud ma`lumotlarni, jumladan tarixiy malumatlarni urganish, aniqlosh; -axborot manbalari va urinlaridan o’rinli foydalana olish; -elektron o’quvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan ishlashish; Tayanch tushuncha va iboralar Avstraliya va Okeaniya xalqlari va elatlarining tarixiy-geografik sharoiti, Avstraliya va Okeaniya davlatlari xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi, Avstraliya va Okeaniya xalqlarining turmush tarizi va xwjalik turlari, diniy tushunchalari, milliy urf odatlari va dasturlari. Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyati natijalari: Avstraliya va Okeaniya xalqlari va elatlarining tarixiy-geografik sharoiti haqida aytib o’tiladi; Avstraliya va Okeaniya xalqlari va elatlarining tarixiy-geografik sharoiti haqida aytib bera oladilar; Avstraliya va Okeaniya davlatlari xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi haqida tushuntiriladi; Avstraliya va Okeaniya davlatlari xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi haqida aytib bera oladilar; Avstraliya va Okeaniya xalqlarining turmush tarizi va xwjalik turlari haqida ma`lumot beriladi; Avstraliya va Okeaniya xalqlarining turmush tarizi va xwjalik turlari haqida ma`lumotlar bera oladilar; Avstraliya va Okeaniya xalqlarining diniy tushunchalari, milliy urf-odatlari va dasturlari haqida aytib o’tiladi; Avstraliya va Okeaniya xalqlarining diniy tushunchalari, milliy urf-odatlari va dasturlari haqida aytib bera oladilar; O’qitish usullari Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster O’qitish vositalari Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar O’qitish shakllari Frontal, kollektiv ish O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash mumkin bo’lgan o’quv xona Monitoring va baholash Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 43 Ma`ruzaning texnologik xaritasi Faoliyatning mazmuni Ish jarayoni bosqichlari vaqti o’qituvchi talaba 1 bosqich. Kirish (15 daqiqa) 1.1. O’quv fanining nomini ayta-di, predmetning dastlabki umu-miy tasavvurini beradi. Uslubiy va tashkiliy tomonlari, talabalar bilimlarini baxolash mezonlarini va fan strukturasini tanishtiradi. (1-ilova) 1.2. Mazkur fanning o’rgani-ladigan mavzulari bo’yicha nazariy va amaliy mashg`ulotlar, ularning uzviyligi xaqida qisqacha ma`lumot beradi. Asosiy adabiyotlarning ro’yxati bilan tanishtiradi. (2-ilova) O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 1.3. Ma`ruza darsining maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish uchun jonlantiruvchi savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydi va yozadi Mavzu nomini yozib oladilar Savollarga javob beradi 2 bosqich. Asosiy jarayon (55 daqiqa) 2.1.Ma`ruza rejasining barcha savollari bo’yicha vizual materialni namoyish qiladi. (4- ilova) Mavzuning asosiy joylarini yozib olishlarini so’raydi. Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi. 1.Avstraliya va Okeaniya xalqlarining tabiiy geografik sharoiti, etnogenezi va etnik tarixi muammolari. 2. Avstraliya va Okeaniyaning tarixi – madaniy rayonlarga bwlinishi. 3. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari tarixiy joylanishi va ularning mustamlakachilik davriga qadar hamda mustamlakachilik davridagi hayoti. 4. Avstraliya va Tasmaniya xalqlarining antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.2.Mavzuning tayanch iboralari kerakli tushuncha va iboralar qo’shiladi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. (5-ilova) 2.3. Talabalarga erkin fikr aytishga ruxsat beriladi va ularni rag`batlantiradi. Tinglaydi, o’rganadi, Yozadi, aniqlaydi, savollar beradi. Asosiy joylarini yozadi Savollarga javob beradi Xar bir tayanch tushuncha va iboralarni muxokama kiladi. Yozadi. Javob beradi 3 bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.5. Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 3.6. Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baxolaydi. 3.3.Navbatdagi mashg`ulotda ko’riladigan masalani e`lon qiladi, va mustaqil tayyorgarlik ko’rishlarini so’raydi. 3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib: (1).“ Avstraliya xalqlari etnologiyasi” mavzusida esse yozib kelish; (2).Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; (3).Kelgusi mavzu e`lon kili-nadi va unga tayyorlanib kelishni aytadi. (4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi. (6- ilova). (5). Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi. tinglaydi Mustaqil ishlash uchun topshiriqni yozib oladi Dokladlar mavzusiga tayyorlanadi. 44 1-Ilova (1.1) Vizual materiallar «Etnologiya» fani bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarini baholash mezonlari № Fanning bo'limi mavzui, ma'ruza rejasi Ma`ruza yoki seminarga ajratilgan soat Belgilangan ball 1-ORALIQ NAZORAT 1 Etnologiyaning mohiyati va asosiy tushunchalari, tarixi va istiqbol ywnalishlari 2 3 2 Dunyo xalqlari va wzbeklarning an`anaviy mashg`ulotlari, xwjalik faoliyati 2 3 3 Jahon xalqlari klassifikatsiya tamoyillari 2 3 4 Avstraliya va Okeaniya xalqlari 2 3 5 Polineziya, Yangi Zelandiya, Melaneziya, Yangi Gvineya, Mikroneziya xalqlari 2 3 JAMI 10 15 2-ilova(1.2) Foydalaniladigan darsliklar va wquv qwllanmlari rwxati: Arutyunov S.A. Narodi i kul`turi: razvitie i vzaimodeystvie. - M.: Nauka, 1989. Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii.-M.: Nauka, 1981. Bwriev O., Shoymardonov I., Nasriddinov Q. Wzbek oilasi tarixi. -T.: Wqituvchi, 1995. -128 b. Jabborov I.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. -T.: Wqituvchi, 1994. Jabborov I.M. Jahon etnografiyasi asoslari. -T.: Yangi asr avlodi, 2005. Jabborov I.M. Wzbeklarning turmush tarzi.-T.: Wqituvchi, 2003. Mastyugina T.M., Perepelkin L.S. Etnografiya. Narodi Rossii: istoriya i sovremennoe polojenie. M.: TsINO obshestva "Znanie" Rossii, 1997. - 320 s. Tishkov V.A. Ocherki teorii i politiki etnichnosti v Rossii. - M.: Russkiy mir, 1997. - 532 s. Tokarev S.A. Istoriya zarubejnoy etnografii. - M.: Vissh. shkola, 1978. - 352 s. Shoniyozov K. Wzbek xalqining shakllanish jarayoni-T., 2001. 45 2–ilova (1.3) 1 2–ilova (1.4) MAVZUNING TAYaNISh IBORALARI Avstraliya evropaliklar tomonidan beshinchi va oxirgi qita sifatida XVII asrning birinchi yarmida kashf etilgan. Avstraliya er yuzining janubiy qismida joylashgan. Gollandiyalik dengizchi Abel Tasman 1642 yilda qitaning shimoliy va shimoli-G’arbiy qirg’olarini tekshirdi. Keyinchalik Avstraliyadagi katta orol uning nomi bilan yani Tasmaniya deb atala boshlandi. Geologik nuqtai nazardan Avstraliya qadimgi qitadir. Kaynozoy asridagi unchalik kuchli bılmagan tektonik siljishlari qitada tog’larning kam va baland bılmasligiga sabab bılgan. Mezozoy asridan bılinib ketgan qitadagi sut emizuvchilar arxaik tarzdagi shayvonlari bilan: xaltali kengurular bilan farqlanadi. Evropaliklar kelguniga qadar dingo iti va kalamushlar qitaning kam sonli sut emizuvchilari qatorida bılgan. Tinch okeanining markaziy va janubiy \arbiy qismlarida joylashgan orol va arxipelaglar Okeaniya deb ataladi. Unga umumiy maydoni 1,3 mln km. kv. bılgan 7 mingta orol kiradi. Okeaniya evropaliklarga XVI asrda, yani F. Magelanning dunё aylana birinchi saёshatlaridan malum bılgan. Kıplab rus sayёsh va dengizchilari sham Okeaniyani ırganishga ulkan shissa qıshganlar. V.M. Golovnin, S.O Makarov, N.N. Mikluxo-Maklaylar shular jumlasidandir. Bugungi kunda Avstraliyada 18 mln, Okeaniya orolida esa 9 mln asholi yashaydi. Etnograflarning qitaning tub asholisiga nisbatan qiziqishlari undagi xıjalikning ananaviy terib-termachlash va ovchilikka oidligini saqlab qolishidandir. Asholi maishiy turmush, madaniyat va diniy tasavvurlarining eng qoloq, arxaik kırinishini saqlab qolgan. Qitaning umuminsoniyat tsivilizatsiyasidan uzilib qolishi ushbu xususiyatlarni saqlab qolishiga imkoniyat yaratgan. Mavzuni jonlantirish uchun savollar 1.Avstraliya va Okeaniya xalqlarining tabiiy geografik sharoiti, etnogenezi va etnik tarixi muammolari. 2. Avstraliya va Okeaniyaning tarixi – madaniy rayonlarga bwlinishi. 3. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari tarixiy joylanishi va ularning mustamlakachilik davriga qadar hamda mustamlakachilik davridagi hayoti. 4. Avstraliya va Tasmaniya xalqlarining antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. 46 4 – ilova (2.1) 2-Slayd: Avstraliya va Okeaniyaning` tarixiy-etnografik oblastlarg`a bwlinishi Avstraliya va Okeaniyaning tarixiy-etnografik oblastlari (7,7 mln kv.km er maydoniga ega) AVSTRALIYa va TASMANIYa YaNGI ZELANDIYa POLINEZIYa MELENIZIYa va YaNGI GVENIYa 47 3-slayd AVSTRALIYa va OKeANIYa htm XALIQLARININ` TIL KLASSIFIKATsIYaSI Slayd-4 AVSTRALIYa va OKEANIYa XALQLARINING TIL KLASSIFIKATsIYaSI Janubiy- sharqiy Afrika till Markaziy va janubiy- g`arbiy Avstraliya tili Yangi janubiy Uel`s tili Shmoliy va markaziy Kvinsloid tili Arixemleid tili AVSTRALIYa va OKEANIYa XALIQLARINING ANTROPOLOGIK KLASSIFIKATsIYaSI Shmoliy va shmoliy-g`arbiy xududdagi juda kup boshqa tillar NEGROID va EVROPOID NEGRO- AVSTRALOID (Ekvatorial) AVSTRALOID MONGOLOID 48 5–ilova (5.2.) 5 –slayd 5–ilova (5.3) 6 -slayd Avstraliya va Tasmaniya xalqlari. Avstraliya urug`-qabilalarining ijtimoiy birliklari urug` bılib shar bir urug` jamoasi 30 dan 60 ga qadar erkak, ayol va bolalardan tashkil topgan. Shar 10-15 lokal gurush ızaro ijtimoiy- xıjalik munosabatlarida bılib bir til yoki «kommunalekt»da gaplashganlar. Shu sababdan qitada 500 ga yaqin tillar bılib ularda 500-600 kishidan iborat etnik jamoalar sızlashganlar. Avstraliya asholisining xıjaligi asosan terib-termachlash bılib ozuqa zashirasini kamligi, ularni doimo kıchib yurishga majbur etgan. Shar bir kishiga ırtacha 26 kv. km. maydon tı\ri kelgan. Ov- qurollari bumerang, nulla-nulla (kıpincha ayollarda) nayza, vumera(nayza otuvchi moslama). Bir joydan ikkinchi joyga kıchib yuruvchi jamoa erkaklari yıl-yılakay ov qilishsa, ayollari ularning ortidan yurib terib-termachlashda davom etganlar. Ayollar barcha narsalarni dilli (shoxchalardan tıqilgan) nomli xaltalarida ızlari bilan olib yurganlar. Erkaklarning kichik qopchalarida chaqmoqtosh, tosh qurollar yasashda ishlatiladigan ashyolar va shokazolar bılgan. Ananaviy kiyimlari Ananaviy kiyimlari ensiz belbog`cha bılib, Avstraliyaning kıplab shududlarida umuman kiyimlar kiyilmagan. Uy-joylari shayot tarzlari darajasida bılib chayla va panalardan iborat bılgan. Kıpchilik joyda ochiq shavoda kichik gulxan atrofida tunalgan. Kıp shollarda oziq-ovqat tanqisligi sezilmasada, qand va yog` ozuqa ratsionida etishmagan. Ularning jamoalarida ayol kishi 9 yoshidan to umrining oxirigacha turmushda bılgan. 49 5–ilova (5.4) 7 -slayd 6–ilova (6.2) 1- o’quv topshiriq. Bilimni tekshirish uchun savol: PAPUASLAR KIM BULGAN? JABOV: Dinlari. Đnitsiatsiya marosimi ug`il bolalarni balog`at yoshiga etguniga qadar (20 yoshgacha) ıtkazilgan. Avstraliya aborigenlari ızlari yashayotgan hududdagi flora va faunani yaxshi bilganlar. Izlarini tabiat bilan bir bilgan Avstraliyaliklar ısimlik va hayvonot dunyosiga ham odamlarga xos munosabatda bılganlar. Avstraliya totemizm dini vatanidir. Papuaslar: Papuaslar eng qadimgi qabilardan biri bulib, jamoalari 3 asosiy turga bılinadi: 1. Qon-qarindoshlik: 2. Geterogen jamoa (getera-ıynash): 3. Qıshnichilik jamoalariga. Papuaslarning diniy tasavvurlari xilma-xil bılib, bazi qabilalarda totemizm, seshrgarlikka ishonch sham keng yoyilgan. 50 6-Ilova (6.3) 1-o’quv topshiriq . Bilimni tekshirish uchun test savollari: 1. Mill. avv neshanchi asrda O’rta osiyoning shimoliy bulimi erlariga Mugilstondan garbga karap xunlarning ulkan okimi kuchip utadi? A) II-I asr B) III-IV asr S) IV-V asr D) V-VI asr 2. Xind dostanining kaysi birida bizning ulkada yashagan saklar tilga olingan A) Panchatatra B) Ramayana S) Maxabxarata D) A,B duris 3. Avstraliya antropologiyasi kaysi rassaga yotadi. A) Evropoid B) Negroid S) Mongoloid D) Indoevropa 4. Afrika kit`asining er xajmi. A) 33 mln kv. km B) 32 mln kv. km S) 34 mln kv. km D) 33,2. mln kv. km 5. Xristian dini Xitoyda kachon tarkolgan. A) 8-9 a B) 7-8 a S) 10-a D) 6-a Javobi: 1-A; 2-S; 3-S; 4-A; 5-B. 6-Ilova Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi Maqsad: talabalarda Avstraliya va Okeaniya xalqlarining milliy urp-adatlari va dasturlari haqida, tarqanma materiallar bilan ishlash. Stsenariy: ma’ruza maboynida talabalarga Avstraliya va Okeaniya xalqlari va elatlarining tarixiy-geografik sharoiti, Avstraliya va Okeaniya davlatlari xalqlarining etnogenezi va etnik tarixi, Osiyo xalqlarining turmush tarizi va xwjalik turlari, xalqlarining diniy tushunchalari, milliy urf odatlari va dasturlari, tarix o`zligimizni anglashning asosi ekanligini tushindirish. Bundan keyin talabalarga etarli ma`lumot berilgandan so`ng quydagi topshiriq beriladi. Topshiriq: Avstraliya va Okeaniya xalqlarining etnologiyasi. Internet malumotlarin yigish Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida Baholash: ball Mustaqil wrganish uchun mavzular: Avstraliya xalqlarining milliy urp-adatlari va dasturlari? Okeaniya xalqlarining etnik tarixi? 51 REJA: 1.Avstraliya va Okeaniya xalqlarining tabiiy geografik sharoiti, etnogenezi va etnik tarixi muammolari. 2. Avstraliya va Okeaniyaning tarixi – madaniy rayonlarga bwlinishi. 3. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari tarixiy joylanishi va ularning mustamlakachilik davriga qadar hamda mustamlakachilik davridagi hayoti. 4. Avstraliya va Tasmaniya xalqlarining antropologik va lingvistik klassifikatsiyasi. Birinchi qit`a hisoblanadigan- Avstraliya Tinch okeanining janubida joylashgan wziga xos wlkalar. Uning iqlimi ham, etnik tuzilishi ham er kurrasining boshqa qismidan ancha farq qiladi. Twrt tomoni bepoyon okean suvlari bilan yuvilib turgan Avstraliya qit`asi 7,7 mlm, kvadrat kilometr hududga ega bwlib, taxminan AQSh hududiga teng keladi. Qir`aning beshdan ikki qismi tropik iqlimi, qolgani subtropik va mwtadil issiq iqlimlidir. Ichki Avstraliya nihoyatda qirg`oq, yag`ingarchilik kam, iqlimi wzgaruvchan, dashtu biyobondan iborat. Uncha katta bwlmagan daryolar uning sharqida mavjud, xolos. Pastqam tog` tizmalari, asosan, janubi-sharqiy qismida joylashgan. Bir necha yuz katta-kichik kwllar mavjud bwlib, ular yozgi jaziramada qurib qurib shwrxokka aylanadi. Avstraliyaning wsimlik va hayvonot dunyosi ham iqlimi singari xilma-xil. U erdagi wsimliklarning aksariyati (85 foizi) faqat wziga xos bwlib, boshqa biron erda uchramaydi. Ayniqsa, janubi-sharqida balandligi yuz metrgacha yetadigan evkalipt daraxtlari (150 turdan ortiq) qit`aga gwzal manzara kasb etib turadi. Abadiy yashil daraxtlar: palma, fikus va chirmovuq kabi wsimliklarga boy tropik wrmonlar qit`aning shimol va shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Wlkaning g`arbiy va ichki qismiga kirib borgan sari barcha wsimlik dunyosi nihoyatda qashshoqlashgandek kwrinadi. Hozirgi Avstraliya millati qurama, turli elatlardan tashkil topgan. Qit`ada 15,7 mln.dan ortiq (1985-y.) aholi yashaydi, ammo u nihoyat notekis joylashgan. Aholining asosiy qismi Avstraliyaning sharqiy va janubi-qismlarida, sug`oriladigan qulay iqlimli va wsimlik dunyosiga boy bwlgan janubi-g`arbiy hududlarda yashaydi. Avstraliya aholisining kwpchiligi Evropalik, ayniqsa, Angliya va Irlandiyadan (78 foizi) kelganlarning avlodlari kwpchilikni tashkil qiladi. Tub aholisi (aborigenlar) suvsiz chwl va sahrolarda kun kechirmoqda. Ularning soni 103 mingga yaqindir (metislar bilan qwshib hisoblaganda 140 mingdan ortadi). Umuman olganda, Avstraliya va Okeaniyada keyingi ma`lumotlarga qaraganda 25 mln.dan ortiq aholi mavjud. Shu jumladan, Yangi Zelandiyada 3,2 mln.aholi yashaydi. Okeaniyada joylashgan minglab orollar janubga yaqinlashgan sari yiriklashib va ancha quyuqlashib boradi. Avstraliyaning sharqida va shimoli-harqida, aksincha, juda mayda orollar Tinch okeani bag`riga kirgan sayin kamayib boradi. Eng yirik orollar` Yangi Gvineya, Yangi Zelandiya, Yangi Kaledoniyadir. Mayda orollar esa asosan, vulqonlardan va marjonlardan paydo bwlgan va ularning qit`aga hech aloqasi ywq. Okeaniyaning barcha orollari deyarli tropik oralig`ida joylashgan bwlib, iqlim ekvatorial, tabiati adabiy shil tropik wsimliklar bilan qoplangan, hayvonot dunyosi g`arbga tomon boyroq, sharqda esa ancha kam. Okeaniya asosan, uch qismga bwlingan: janubi-g`arbiy qismdagi «qora orollar» deb nom olgan Melaneziya; uning sharqiy va shimoli-g`arbidagi bepoyon Tinch okenida tarqoq joylashgan Polineziya (tarjimasi «kwpsonli orollar»); Osiyo sohillariga yaqin mayda orollardan iborat Mikroneziyadir. Agar tub aholisining sharoiti va madaniy saviyasi sotsial-iqtisodiy jihatdan umumiy xarakterga ega bwlsa, Okeaniya xalqlari nisbatan yuqori darajada va nihoyatda rang- barang shaklda rivojlangan. Tillarning joylashuvi antropologik turlarga twg`ri kelmaydi. Ularning xwjalik tiplariga qarab madaniy yoki sotsial rivojlanish darajasini aniqlash qiyin. Chunki, Osiyo yoki Evropadagi ishlab chiqarish qurollari, moddiy buyumlar bu erga mutlaqo twg`ri kelmaydi. Masalan, tub melaneziyaliklar wq-yoyni, termirchilikni yoki kulolchilikni bilmaganlar, ammo wziga xos yuksak madaniyat yaratganlar. Aytaylik, ijtimoiy munosabatlarda melaneziyaliklarda 52 savdo-sotiq rivoj topgan bwlsa ham, natural xwjalikka ega bwlgan polineziyaliklar ularga nisbatan ancha yuqori madaniyatga ega bwlganlar. Umuman, beshinchi qit`ani wrganish insoniyat tarixining ilk davrlari – ibtidoiy jamiyatdan sinfiy jamiyatning ilk shaklarigacha, dastlabki davlat va qabilaviy birliklargacha aniqlab olish imkonini yaratib bergan edi. Dunyodagi eng kichik qit`a yoki eng katta orol hisoblangan Avstraliya eng qadimiy geologik davrlarda qurg`oqlikdan ajralib qolib XIX asrgacha jonli qadimiy muzey shaklida saqlangan. Uning flora va ayniqsa, faunasining arxaikligi va wziga xosligi doimo tadqiqotchilarni hozirgacha hayajonga soladi. Avstraliya va Tasmaniya xalqlari: Beshinchi qit`a aholisining kelib chiqishi fanda eng qiziqarli va nihoyatda murakkab muammodir. Chunki, bu erning tub aholisi juda arxaik ibtidoiy tirdagi sodda, wziga xos madaniyatini bizning davrimizgacha saqlab qolgan. Avstraliyaliklarning kelib chiqishi twg`risidagi fikrni rus olimi Ivan Simonov wzining dastlabki tadqiqotlarida bundan 180 yil ilgari bayon etgan edi. XIX asrning 20-yillarida Sidneyga rus kemalarida kelgan ekspeditsiya a`zosi I.Simonov avstraliyaliklarni kwrganda, ular janubiy hindistonliklarning avlodlari, degan taxminni aytgan. Atropologiya fani Avstraliya tub aholisi Janubiy Osiyoning qadimiy xalqlari bilan tarixiy bog`liq ekanligini tasdiqlagan. XIX asr wrtalarida ayrim sayyoh olimlar (E.Eyr, J.Prichard) avstraliyaliklarni tasodifan qit`aga adashib yoki qwllikdan qoshib kelgan afrikaliklarning avlodi degan bwlsa, ba`zi birlari malayya arxipelagi va Yangi Gvineya orqali keogan okeaniyaliklar avlodi, degan fikrlarni aytishgan. 1870-yillarda beshinshi qit`a bilan tanishgan rus tadqiqotchisi va sayyoqi N.N.Mikloxu-Maklay wzining jiddiy kuzatishlari asosida avstraliyaliklar mustaqil irq degan xulosaga keldi. Mazkur fikrni antropologik tadqiqotlar ham qisman tadiqlaydi. Avstraliyaliklar wziga xos antropologik tipni tashkil qiladi. Tasmaniyaliklarning kelib chiqishi hali twlib aniqlanmagan. Ular sochining jingalakligi, badanining twq jigarangligi, past bwyligi bilan avstraliyaliklardan farq qilganlar. Tasmaniyaliklardan farq qilganlar. Mastaniyaliklar antropologik tuzilishi bilan melaneziyaliklarga, ayniqsa, Yangi Kaeg`ledoniyadagi tub aholiga wxshab ketadi. Aslida, olimlarning fikricha, tasmaniyaliklar qadim davrlarda Avstraliyadan siqib chiqarilgan tub aholining avlodlaridir. Beshinchi qit`aga aholining kwchib kelish davri yuqori paleolitga twg`ri keladi. Taxminan 18- 19 ming yillar muqaddam Avstraliya qit`asi Osiyo bilan qwshilgan bwlib eng qadimiy avstraliyaliklar Janubi-sharqiy Osiyodan quruqlik orqali kwchib kelganlar. Keyinchalik 12-13 ming yillar ilgari okean suvlarining kwtarilishi natijasida beshinchi qit`a payda bwlgan. Evropa mustamlakasi arafasida (XVIII-XIX asrlar) Avstraliya va okeaniya xalqlari wzlarining xwjalik faoliyati va ijtimoiy tuzumida, tili va irqiy tuzilishida qadimiy ibtidoiy shakllarni shunchalik chuqur saqlab qolganlar, boshqa qit`alarda ularga wxshash belgilar deyarli uchramaydi. Mustamlakachilar kelgunga qadar avstraliyaliklar butun qit`a bwylab tarqoq holda kwchib yurganlar. Ularning soni taxminan 250-300 ming bwlib, 500 ga yaqin urug`-qabilalarga birikkan. Uzoq vaqt davomida boshqa dunyo bilan aloqada bwlmaganliklari tufayli avstraliyaliklarning tillari, yuqorida qayd qilinganidek, hech bir boshqa tillarga wxshamaydi va yaqinligi ham ywq. Har bir qabila wz tili yoki shevasiga ega bwlib, irqiy va madaniy jihatdan wxshashlik mavjud bwlsa-da, bir-birlarining tillarini tushunolmaganlar. Ba`zi tillar bir necha shevalardan iborat bwlib, maxsus turkumni hosil qilgan. Tub aholi tillarni lingvist A.Kerella olti yirik turkumga bwladi. 1) Janubi- sharqiy Avstraliya tillari; 2) Yangi janubiy Uels tili; 3) Shimoliy va Markaziy Kvinsland tili; 4) Markaziy va janubi-g`arbiy Avstraliya tili; 5) Arixemlend tili; 6) Shimoliy va shimoliy-g`arbiy hududdagi juda kwp boshqa tillar. Barcha tillar wz tuzilishi, aniqligi va swz boyligi bilan alohida xususiyatga ega. A.Kepellaning bu klassifikatsiyasi hali takomillashmagan va kwpchilik olimlar tomonidan qabul qilinmagan. Pater V.Shmidt Avstraliya tillarini wzaro bir-biriga yaqin bwlgan ikki-janubiy va shimoliy guruhlarga bwladi. Avstraliyaliklarda yana «signallar tili» ham mavjud bwlib, narsalarni aniq belgilar yurdamida ifodalangan. Misol uchun, wz joylarini tashlab ketayotganlarida oyoqlari bilan qumga chiqib chizganlar va chiziqning ichiga xivich tiqib qwyganlar. Chiziqning ywnalishi va uning uzunligi shu guruhning qaysi tomonga va qancha masofaga ketganligini bildirgan. Bul belgi wz guruhlarining 53 kechikib qolgan a`zolari va mehmonlar uchun ham qilingan. Shuningdek, xavf yoki motam signalari keng tarqalgan. Baland evkalipt daraxtlariga tirmashib chiqishda jahonda avstraliyaliklarga teng keladigani ywq. Ular daraxtlarda yashovchi parrandalarni tutish, qush tuxumi yoki yavvoyi arii asalini olish uchun nihotyada zwr mahorat bilan tik daraxtlarga chiqa bilganlar. Qushlarni ovlashda eng asosiy qurol bumerang bwlgan. Bumerangning xususiyati shundaki, mohir mergan kuch bilan irg`itganda, u wljaga kutilmagan tomondan borib tegishi mumkin, agar nishonga tegmasa u yana Irg`ituvchining oyog`i tagiga qaytib tushadi. Bumerang turli xil bwladi, ammo aksariyati wroqsimon shaklda bwlib, uzunligi wrtacha 75 sm (ayrimlari 2 metrgacha) keladi va yuz metr masofagacha uchadi. U bilan uchar qushlarni ham urib tushirish mumkin. Qushlarni har xil twrla rva tuzoqlar bilan ham ovlaganlar. Baliqchilikda sanchqi, twr, qarmoq, savat va boshqa ov qurollari ishlatilgan. Qarmoqlar suyak yoki chig`anoqdan yasalgan. Ovchilik va baliqchilikda nayza muhim rol wynagan. Tasmaniyaliklarda tosh qurollar va nayza ishlatilgan. Dengiz hayvonlari ugri, molluska va qisqichbaqalar sevimli taom hisoblangan. Ovchilik va baliqchilik bilan erkaklar, terib-termachlash bilan esa asosan, ayollar shug`ullangan. Avstraliyaliklar gwsht va baliqni xom holda iste`mol qilmaganlar. Ular gwsht, qush yoki baliqni kwpincha yaxlit holda wtda yoki chwg`da qovurib yeganlar. Avstraliyada turli tariq, yams va boshqa ildizmevali wsimliklar, non daraxti (bunya) yavvoyi holda wsadi. Ular tosh, suyak, chig`anoq, yog`och, wsimlik tolasi, hayvon terisidan turli qurol, buyum va idishlar yasashni yaxshi bilganlar. Tosh qurollarning tiplari neolit davridagi shel va ashel yoki muste qurollariga wxshab ketadi. Avstraliyalik va tasmaniyaliklarning kiyimlari nihoyatda yurun bwlgan. Kwpchilik qabilalar mutlaqo kiyimsiz nihoyatda yupun bwlgan. Kwpchilik qabilalar mutlaqo kiyimsiz, yalang`och yurganlar. Ba`zi janubi-sharqiy hududlarda opossum terisidan plash tikib yopinib yurganlar. Ammo erkagi ayol asosan, bayram vaqtlarida turli bezaklar: boshiga toladan wrov, qwliga ip, bilaguzuk, bwyniga munchoq, burniga buloqi sirg`a taqishgan, badanlarini bwyab har xil patlar yopishtirganlar yoki badanlarini maxsus jarohatlab, ywl-ywl naqshlar tilganlar. Tanani faqat bezak uchun emas, ba`zan terini saqlash uchun ham bwyaganlar. Avstraliyaliklar ham ayrim qabilalarga bwlingan bwlib, mustamlaka arafasida butun qit`ada 500 ga yaqin mustaqil, bir-biriga bog`liq bwlmagan jamoa holida hayot kechirganlar. Hozir juda kam qabila qolgan. Ularning qabilaviy tuzumi nihoyatda sodda bwlgan, kwpchiligida na qabilaviy boshliq, na qabilaviy kengash bwlgan. Tub aholi ishlab-chiqarish munosabatlarining asosini ijtimoiy mulk tashkil qilgan. Har bir qabila joylashuviga qarab ayrim lokal guruhlarga bwlingan. Bunday guruhlar odatda muayyan munosabatlar bilan wzaro bog`langan bwlib bitta juft qabilani tashkil etgan. Aslida Avstraliya qabilasining ikki “pallaga” yoki ikki “nikoh sinfiga” bwlinishi ibtidoiy jamiyatga xos dual tashkiloti bilan bog`liqdir. Wz navbatida har “palla” ikki bwlak urug`dan iborat. Ilk qabila tuzilishining keyingi bu ikki shakli fratriy sistemasi, deb atalgan. Fratriya (grekcha “birodarlik” degan ma`noni inglatadi) nikoh tartibiga binoan bir “pallaga” mansub bwlgan odamlar wzaro nikohlana olmaydi, balki ular qarama-qarshi “pallaning” odamlari bilan nikohlana olishi mumkin, boshqacha qilib aytganda er va xotin doimo qabilaning har xil “pallasiga” mansub bwlishi kerak edi. Miso uchun, bir avstraliya qabilasining ikki “nikoh sinf”iga – kroki va kumetaga bwlinishi fratriy sistemasining namunasidir. Bu sistema fanda dual ekzogamiya deb ham aytiladi. Mazkur tartibga binoan bir “palla” yoki bir urug`ning g`ozalari wrtasida nikohning bwlishi mumkin emas, twg`ishgan opa va singillar wrtasida ham, shuningdek, yon tomon qarindoshlar wrtasida ham (ona tomondan) nikoh bwlishi istisno etiladi, ya`ni katta va kichik avlodni bir-biri bilan nikohlanishiga ywl qwymaydi. Shunday qilib, bir fratriya (yoki shundagi urug`lardan biri) boshqa fratriyaga nisbatan (yoki undagi boshqa urug`ga) “ona fratriyasi” (yoki undagi boshqa urug`ga) “ona fratriyasi” (yoki urug`i), ikkinchisi esa “ota bratriyasi” (yoki urug`i) hisoblanadi. Har bir fratriya wzining nomiga ega bwlib, asosan, uning ajdodi hisoblangan hayvon 54 nomi bilan bog`liq bwlgan. Rus olimlarining fikricha, avstraliyaliklarning fratrial sistemasi urug`chilik tuzumining dastlabki shaklidir. Nikoh va oila munosabatlarida fratriat va urug` cheklanishlaridan tashqari sektsiya yoki “nikoh sinflar” bwlinish muhim ahamiyat kashf etgan. Masalan, qabila I va II fratriyaga bwlingan bwlib, I fratriya A va V sektsiyalari, II fratriyada esa V va G sektsiyalari mavjud. A sektsiyasidagi erkak faqat V sektsiyasidagi ayolga wylanishi mumkin, ularning bolalari G sektsiyasi (ona urug`i hisobi)ga tegishli; V sektsiyasidagi erkak faqat G sektsiyasidagi ayolga uylanishi mumkin, ularning farzandlari V sektsiyasiga tegishli. Shunday qilib, nabiralar ota tomondan bobo sektsiyasiga, ona tomondan buvi (momo) sektsiyasiga tegishli hisoblangan. Avstraliyalik aborigen rassom Dik rafsi wz biografiyasida yozadi: «Meni dadamning aka-ukasi mening tog`am emas; ular ham menga dada. Ularning bolalari ham menga qarindosh, aka-uka va opa-singillarim hisoblanadi. Dadamning opa- singlisini men amma deyman, uning bolalari esa ammavachcha bwladi. Ayimning opa-singillarini men oyi deyman, ularning bolalarini aka-uka va opa-singil, deb hisoblayman. Oyimning aka-ukalari menga amaki bwlib, meni erkaklar qatoriga wtkazish (initsiatsiya) marosimiga tayyorlash va tarbiya qilishga javob beredi. Uning bolalari menga amakivachcha singillarimga uylanish mumkin, ayniqsa, ona urug`idan, ammavachchalarga». Shimoliy avstraliyada U.Cherlingning ta`rificha, yigit ona tomonidan aka-ukasining qiziga uylanishi mumkin, ammo dadasining singlisi qiziga uylanishi qat`yan taqiqlangan. Mazkur nikoh tartiblarini buzish juda katta gunoh hisoblangan va kim uni buzsa yo qatl qilingan, yo urug`dan haydalgan. Voyaga yetgan wspirinlarni kattalar guruhiga wtkazishda maxsus initsiatsiya marosimi amalga oshirilgan. Iqtisodiy yoki sotsial tabaqalanish bwlmaganligi tufayli avstraliyaliklar jinsiga qarab bwlingan. Shuning uchun ham, masalan, wg`il bolalarni ovchilar guruhiga wtkazish uchun bolaning yoshligidan tarbiyalashgan. Dastlab, ular voyaga yetgach boshqalardan ajratib qwyilgan va ba`zi taomlarni iste`mol qilish man qilingan, tishlarini urub sindirish, badanini jarohatlash, wtda tutatish kabi jismoniy sinovlardan wtkazilgan. Bir necha ywlga chwzilgan initsiatsiya marosimlarida yoshlarni qabila urf odatlari, afsona va rivoyatlari bilan tanishtirganlar, qariyalarni hurmatlash va tartib-qoidalarga qattiq rioya qilishni, ovchilik va boshqa kasb sirlarini egallash mahoratini wrgatganlar. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|