O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
|
1 O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA`LIM VAZIRLIGI AJINIEZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDAGOGIK INSTITUTI TARIX FAKUL`TETI TARIX KAFEDRASI ETNOLOGIYa fanidan 5140600 – Tarix bakalavr ta`lim yo`nalishlarining 3-kurslari uchun 2012 yil 2 1 MAVZU Etnologiyaning mohiyati va asosiy tushunchalari, tarixi va istiqbol ywnalishlari 2 soat 1.1. Ma`ruzani olib borish texnologiyasi Mashg`ulot shakli Kirish-mavzu bo’yicha ma`ruza Ma`ruza rejasi 1.Fanning mohiyati va kwpqirrali ijtimoiy gumanitar fan sifatida uning tadqiqot ob`ekti. 2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 3. Etnologiyani davrlashtirish. Xalqona etnografik tushunchalar va ularning ibtidoiy jamiyatda tutgan wrni. 4. Qadimgi va wrta asrlarga oid etnografik materiallar. Buyuk geografik kashfiyotlar jarayonida etnografik materiallarni yig`ilishi. O’quv mashg`ulotining maqsadi Mavzuning maqsati- talabalarning bilim va kunlikmalarii uqutuvchi boschiligida vajarish bulib xisoblanadi. -har bir savol buyicha yangi bilimlarni mukommal urganish: -mavjud ma`lumotlarni, jumladan tarixiy malumatlarni urganish, aniqlosh; -axborot manbalari va urinlaridan urinli foydalana olish; -elektron uquvliklar, adebietlar va ma`lumotlar banki bilan ishlashish; -internetdan foydalanish va kerakli mavzular buyicha yangiliklar topish; -berilgan topshiriqning ratsional eshimini tobish; -topshiriqni urinlash uchun erkin pikirlash, maxorat bilan yandashuv, tarixiy adebietlar bilan ishlashni urganish; Tayanch tushuncha va iboralar Mustaqil fan sifatida Etnologiyaning paydo bwlish tarixi va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan wrni. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. Etnoekologiya, etnosotsiologiya, etnopsixologiya, etnofol`kloristika, etnoarxeologiya, etnozoologiya sohalari haqida. Fandagi asosiy uslub va metodlar. Etnologiyani davrlashtirish. XIX- asrning ikkinchi yarmida Etnologiyaning mustaqil fan sifatida namayon bwlishi. Etnologiyaning mustaqil fan sifatida paydo bwlish jarayonidagi ijtimoiy va ilmiy muhit. Pedagogik vazifalar: O’quv faoliyati natijalari: kursning maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish; kursning maqsadi va vazifalarini aytib bera oladilar; Etnografiya,etnogenez va etnik tarixining tadqiqot predmeti haqida tushuntiriladi; Etnografiya,etnogenez va etnik tarixining tadqiqot predmeti haqida aytib bera oladilar; XIX-XX asrdagi etnografiya predmeti haqida ma`lumot beriladi; XIX-XX asrdagi etnografiya predmeti haqida ma`lumot bera oladilar; Etnografiya manbalari va metodlari bilan tanishtiriladi. Etnografiya manbalari va metodlari aytib bera oladilar. O’qitish usullari Ma`ruza, namoyish, blits-so’rov, aqliy xujum, klaster O’qitish vositalari Ma`ruza matni, komp`yuter texnologiyasi, slaydlar O’qitish shakllari Frontal, kollektiv ish O’qitish sharoiti Texnik vositalar bilan ta`minlangan, o’qitish usullarini qo’llash mumkin bo’lgan o’quv xona Monitoring va baholash Kuzatish, og`zaki nazorat, yozma nazorat, o’quv topshiriq 3 Ma`ruzaning texnologik xaritasi Faoliyatning mazmuni Ish jarayoni bosqichlari vaqti o’qituvchi talaba 1 bosqich. Kirish (15 daqiqa) 1.1. O’quv fanining nomini aytadi, predmetning dastlabki umumiy tasavvurini beradi. Uslubiy va tashkiliy tomonlari, talabalar bilimlarini baxolash mezonlarini va fan strukturasini tanishtiradi. (1-ilova) 1.2. Mazkur fanning o’rganiladigan mavzulari bo’yicha nazariy va amaliy mashg`ulotlar, ularning uzviyligi xaqida qisqacha ma`lumot beradi. Asosiy adabiyotlarning ro’yxati bilan tanishtiradi. (2-ilova) O’quv dasturini talabalarga tanishtiradi. 1.3. Ma`ruza darsining maqsadi va o’quv faoliyati natijalarini aytadi. Talabalarni aqliy xujumga tortish uchun jonlantiruvchi savollar beradi. (3-ilova). Tinglaydi va yozadi Mavzu nomini yozib oladilar Savollarga javob beradi 2 bosqich. Asosiy jarayon (55 daqiqa) 2.1. Ma`ruza rejasining barcha savollari bo’yicha vizual materialni namoyish qiladi. (4-ilova 4.1, 4.2) Mavzuning asosiy joylarini yozib olishlarini so’raydi. Faollashtiruvchi savol-javob o’tkazadi. 1. Fanning mohiyati va kwpqirrali ijtimoiy gumanitar fan sifatida uning tadqiqot ob`ekti. 2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 3. Etnologiyani davrlashtirish. Xalqona etnografik tushunchalar va ularning ibtidoiy jamiyatda tutgan wrni. 4. Qadimgi va wrta asrlarga oid etnografik materiallar. Buyuk geografik kashfiyotlar jarayonida etnografik materiallarni yig`ilishi.Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.2. Mavzuning tayanch iboralari kerakli tushuncha va iboralar qo’shiladi. Javoblarni to’g`rilaydi va xulosalaydi. 2.3. Mavzu bo’yicha bilimlarni mustahkamlash uchun test yoki qushimcha savollar beriladi. (ilova 2.2, 2.3) Tinglaydi, o’rganadi, Yozadi, aniqlaydi, savollar beradi. Asosiy joylarini yozadi Savollarga javob beradi Xar bir tayanch tushuncha va iboralarni muxokama kiladi. Yozadi. Javob beradi 3 bosqich. Yakuniy bosqich (10 daqiqa) 3.1. Mavzu bo’yicha umumiy xulosa qiladi. 3.2 Talabalarning bilim va ko’nikmalarini baxolaydi. 3.3.Navbatdagi mashg`ulotda ko’riladigan masalani e`lon qiladi, va mustaqil tayyorgarlik ko’rishlarini so’raydi (5-ilova) 3.4. Talabalarga uyga vazifa qilib: (1).“Ýòíîëîãèÿ ôàíèíèíã ìóàììîëàðè” mavzusida esse yozib kelish; (2). Mustaqil ishlash uchun mavzular taklif etiladi; (3).Kelgusi mavzu e`lon kili-nadi va unga tayyorlanib kelishni aytadi. (4). O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar beradi (6- ilova). (5). Tavsiya etilgan adabiyotlarni o’rganishga beradi (2-ilova). tinglaydi Mustaqil ishlash uchun topshiriqni yozib oladi Dokladlar mavzusiga tayyorlanadi. 4 1- Ilova Vizual materiallar «Etnologiya» fani bo’yicha talabalarni o’zlashtirishlarini baholash mezonlari Reyting nazorat turlari va baholash me'yorlari Joriy baho-40 Oraliq baho -30 Ya.B Jami Baholash me'yori 13 13 14 15 15 30 100 0-54=2 55-70=3 71-85=4 86-100=5 2-ilova Foydalaniladigan darsliklar va wquv qwllanmlari rwxati: 1. Arutyunov S.A. Narodi i kul`turi: razvitie i vzaimodeystvie. - M.: Nauka, 1989. 2. Asqarov A.A. Wzbek xalqi etnogenez va etnik tarixining ba`zi bir nazariy va ilmiy metodologik asoslari //Wzbekiston tarixi 2002.№4. 3. Bromley Yu.V. Sovremennie problemi etnografii.-M.: Nauka, 1981. 4. Bwriev O., Shoymardonov I., Nasriddinov Q. Wzbek oilasi tarixi. -T.: Wqituvchi, 1995. -128 b. 5. Jabborov I.M. Wzbek xalqi etnografiyasi. -T.: Wqituvchi, 1994. 6. Jabborov I.M. Jahon etnografiyasi asoslari. -T.: Yangi asr avlodi, 2005. 7. Jabborov I.M. Wzbeklarning turmush tarzi.-T.: Wqituvchi, 2003. 8. Mastyugina T.M., Perepelkin L.S. Etnografiya. Narodi Rossii: istoriya i sovremennoe polojenie. M.: TsINO obshestva "Znanie" Rossii, 1997. - 320 s. 9. Tishkov V.A. Ocherki teorii i politiki etnichnosti v Rossii. - M.: Russkiy mir, 1997. - 532 s. 10. Tokarev S.A. Istoriya zarubejnoy etnografii. - M.: Vissh. shkola, 1978. - 352 s. 11. Shoniyozov K. Wzbek xalqining shakllanish jarayoni-T., 2001. 3–ilova Mavzuni jonlantirish uchun savollar: 1. Etnologiya haqida umumiy tushuncha? 2. Etnologiyaning tadqiqot metodlari? 3. Etnologiyaning insoniat va jamoaning shakllanishindagi urni? 4. Dala tadqiqotlarining turlari? 5 4-ilova (4.1) Fanning tarkibiy-mantiqiy tuzilishi 4-ilova (4.2) 1-Slayd: Markaziy Osiyoda yashagan aholi to`g`risida nayob Etnologik malumotlar. ETNOLOGIYa bakalavr talim ywnalishi 3-kurslari uchun ETNOLOGIYa FANI, PREDMETI VA TADQIQOT METODLARI XALQ, ELAT, QAVM, URUG` va QABILALAR TARIX, ARXEOLOGIYa, ANTROPOLOGIYa, LINGVISTIKA, ETNOEKOLOGIYa, ETNOPSIXOLOGIYa va boshqada fanlar MODDIY va MANAVIY MADANIYaTIMIZ NAMUNALARI ShARQ MUALLIFLARINING NAYoB ASARLARI GULBADAM «XUMAYu NAMA» BOBUR «BABURNAMA » BELGISIZ AVTOR «HUDUD- UL-OLAM» BERUNIY «HINDISTON» QAShQARIY «DEVONI LUG`ATIT TURK» 6 (2.2) 1-o’quv topshiriq. Bilimni tekshirish uchun test savollari: 1. 1936-1937-40-41 yi kimning boschiligida etnografik mal`umotlar va buyimlar respublika muzeylarida tuplandi? A) Tolstov S.P. B) Andreev M.S. S) Snesarev G.P. D) Sazanova M.V. 2. Bizning xududimizda nechanchi asirda xunnlar bilan sak-massagetlar aralashuvidan poyda bulgan eftalitlar davlatiga kirgan? A) V asir B) VI asir S) IV asir D) III asir 3. Xorezmiyning geografik merosi tugrisida italiyali arabshunos K.Nallino nechanchi yili yozgan katta makolasida unga katta boxo bergan? A) 1894 y B) 1895 y S) 1896 y D) 1897 y 4. Etnografiya ilimi tarix ilimining bir bulimi bulib kachon , kaysi davlatda paydo bulgan? A.XIX-asrda Frantsiyada B. XVIII-asrda Frantsiyada S. XIX-asrda Angliyada D. XIX-asrda Rossiyada 5. Etnografiya ilimining dastlabki manosiga kanday tarif berilgan? A. Xalklarning xulki odobidagi uzgarishlarni urganish. B. xujaligining uxshashligi. S. til birligi D. xalklarning antropologiyasi. Javobi: 1-B; 2-B; 3-B; 4-A; 5-A; 7 (2.3) 2-O’QUV TOPSHIRIQ: LYUS GENRI MORGAN HTM ` ETNOLOGIYA ILIMINDEGI KO`Z-QARASI? Javobi: 5 -ilova Usul: mini-ma’ruza, talabalarning shaxsiy ishi Maqsad: talabalarda Etnografiya fanining paydo bulishi mazmuni, etnos etnik guruh’lar, etnik jarayonlar, dunyo xalqlari klassifikatsiyasi bilan tanishish tarqatma materiallar bilan ishlash. Stsenariy: ma’ruza maboynida talabalarga mustaqil fan sifatida Etnologiyaning paydo bwlish tarixi va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan wrni, fandagi asosiy uslub va metodlar, etnologiyani davrlashtirish, XIX-asrning ikkinchi yarmida Etnologiyaning mustaqil fan sifatida namayon bwlishin tushindirish. Bundan keyin talabalarga etarli ma`lumot berilgandan so`ng quydagi topshiriq beriladi. Topshiriq: Etnologiya fanining istiqboli va muammolari mavzusida internet malumotlarin yig`ish. Topshiriq muddati: kelgusi ma’ruza vaqtida Baholash: ball Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè Ýòíîãðàôèÿ ôàíèãà ýâîëþöèîíèçìè òàòáè3 ýòãàí Ëþñ Ãåíðè Ìîðãàí Ìîðãàí Ìîðãàí Ìîðãàí (1818-1881) àëî8èäà ìàâ3åãà ýãà. Áó ìàø8óð àëî8èäà ìàâ3åãà ýãà. Áó ìàø8óð àëî8èäà ìàâ3åãà ýãà. Áó ìàø8óð àëî8èäà ìàâ3åãà ýãà. Áó ìàø8óð Àìåðèêà ýòíîëîãè óç çàìîíàñèäà áàð÷à îëèìëàðãà íèñáàòàí Àìåðèêà ýòíîëîãè óç çàìîíàñèäà áàð÷à îëèìëàðãà íèñáàòàí Àìåðèêà ýòíîëîãè óç çàìîíàñèäà áàð÷à îëèìëàðãà íèñáàòàí Àìåðèêà ýòíîëîãè óç çàìîíàñèäà áàð÷à îëèìëàðãà íèñáàòàí ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí ÿíãè íàçàðèÿäàí êóïðî3 âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíãàí. Ìîðãàí rrrr0 0 0 0 éèëëèê óìðèíè À éèëëèê óìðèíè À éèëëèê óìðèíè À éèëëèê óìðèíè Àìåðèêà òóá à8îëèñè ìåðèêà òóá à8îëèñè ìåðèêà òóá à8îëèñè ìåðèêà òóá à8îëèñè---- èðîãåçëàð âà áîø3à èðîãåçëàð âà áîø3à èðîãåçëàð âà áîø3à èðîãåçëàð âà áîø3à 3àáèëàëàðíè óðãàíèøãà áà2èøëàíãàí 3àáèëàëàðíè óðãàíèøãà áà2èøëàíãàí 3àáèëàëàðíè óðãàíèøãà áà2èøëàíãàí 3àáèëàëàðíè óðãàíèøãà áà2èøëàíãàí àñàðëàðèäà ìàçìóíëè âà àñàðëàðèäà ìàçìóíëè âà àñàðëàðèäà ìàçìóíëè âà àñàðëàðèäà ìàçìóíëè âà êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã êóï 3èððàëè 2îÿëàðíè êóòàðèá ÷è3äè. Áó òàøàááóñêîð ýòíîëîã îëèì óçèíèíã àñîñèé íàçàðèé òóøóí÷àëàðè âà 2îÿëàðèíè îëèì óçèíèíã àñîñèé íàçàðèé òóøóí÷àëàðè âà 2îÿëàðèíè îëèì óçèíèíã àñîñèé íàçàðèé òóøóí÷àëàðè âà 2îÿëàðèíè îëèì óçèíèíã àñîñèé íàçàðèé òóøóí÷àëàðè âà 2îÿëàðèíè «¹àäèìãè æàìèÿò» ( «¹àäèìãè æàìèÿò» ( «¹àäèìãè æàìèÿò» ( «¹àäèìãè æàìèÿò» (qiuu qiuu qiuu qiuu) íîìëè àñàðèäà áàåí ýòãàí ) íîìëè àñàðèäà áàåí ýòãàí ) íîìëè àñàðèäà áàåí ýòãàí ) íîìëè àñàðèäà áàåí ýòãàí. . . . Ë.Ìîðãàííèíã àñàðëàðè ýâîëþöèîíèçì íàçàðèÿñèíèíã èæîáèé Ë.Ìîðãàííèíã àñàðëàðè ýâîëþöèîíèçì íàçàðèÿñèíèíã èæîáèé Ë.Ìîðãàííèíã àñàðëàðè ýâîëþöèîíèçì íàçàðèÿñèíèíã èæîáèé Ë.Ìîðãàííèíã àñàðëàðè ýâîëþöèîíèçì íàçàðèÿñèíèíã èæîáèé òîìîíëàðèíè òóëäèðèáãèíà 3îëìàé, ó èíñîíëàð òàðèõèíè 8à33îíèé òîìîíëàðèíè òóëäèðèáãèíà 3îëìàé, ó èíñîíëàð òàðèõèíè 8à33îíèé òîìîíëàðèíè òóëäèðèáãèíà 3îëìàé, ó èíñîíëàð òàðèõèíè 8à33îíèé òîìîíëàðèíè òóëäèðèáãèíà 3îëìàé, ó èíñîíëàð òàðèõèíè 8à33îíèé óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè. óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè. óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè. óðãàíèøãà õèçìàò 3èëäè âà þ3îðè äàðàæàãà êóòàðäè. Mustaqil wrganish uchun mavzular 1.Etnologiya fanining paydo bulishi tarixi? 2. Evolyutsionizm nazariyasi va uning tadqiqotchilari? 3. Rus etnologiya maktabining paydo bulishi? 8 6-Ilova O’zini-o’zi nazorat qilish uchun savollar: 1. Keyingi davrda Etnografiya fanini uz asarlari bilan boyitib zamonaviy dolzarb muammolarni har qilishda uzlarining muayyan hissalarini qushgan etnograflardan kimlarni bilasiz? 2. S.P.Tolstov bilan birga ishlagan atoqli tadqiqotchilardan kimlarni bilasiz? 3. «Jahon xaritalari» eki «Ma`mun dune xaritasi» nomi bilan mashhur bo’lgan olim êèì? REJA: 1. Fanning mohiyati va kwpqirrali ijtimoiy gumanitar fan sifatida uning tadqiqot ob`ekti. 2. Etnologiyaning turli yondosh fanlar bilan aloqalari. 3. Etnologiyani davrlashtirish. Xalqona etnografik tushunchalar va ularning ibtidoiy jamiyatda tutgan wrni. 4. Qadimgi va wrta asrlarga oid etnografik materiallar. Buyuk geografik kashfiyotlar jarayonida etnografik materiallarni yig`ilishi. Jahon aholisi- XXI asrga kelib olti milliardga kwpaydi. Swnggi bir asr davomida er kurrasidagi xalqlar son jihatdan kwpayibgina qolmay, ularning tuzilishi, turmush tarzi va ma`naviy dunyosi ham tubdan wzgarishga yuz tutdi. Ona tabiat naqadar rang-barang va xilma-xil bwlsa, er yuzida yashovchi aholining etnik qiyofasi ham shu qadar rang-barang, turli-tumandir. Statistik ma`lumotlarga kwra, wtgan asr oxirlarida jahonda ikki mingdan ortiq xalqlar va elatlar yashagan. XX asr iqtisodiy-ijtimoiy buhronlar, ekologik, etnik muammolar asri bwldi. Bu muammolar wz-wzidan XXI asrga ham kwchib wtdi. Shunday ekan bunday vaziyatda yoshlarning ongi va bilimini, jamiyatni boshqarishga aloqasi bor barcha shaxslarning tasavvurlarini etnologik ma`lumotlar bilan boyitish zaruriyati muhim ahamiyat kasb etadi. Etnolog olimlarning juda kwp ilmiy tadqiqotlari shuni kwrsatadiki, insoniyot tarixining iqtisodiy davrlardan hozirgi kunlargacha bosib wtilgan barcha pogonalarida kishilar wzligini anglashga, an`anaviy turmush tarzi, urf-odat va ma`naviyatini tushunib olishga, ayniqsa, qwshni elatlarning etnik xususiyatlari va hayotini bilishga doimo extiyoj sezib kelganlar. Bunday ehtiyoj tufayli ming yillar davomida twplangan turli elatlar twg`risidagi boy ma`lumotlar davlatlararo munosabatlarni twg`ri ywlga qwyishga, tinchlik sari ywnalishga yordam berib kelmoqda. Jahondagi mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan notekis rivojlanishi natijasida ayrim xalq va elatlarning hanuzgacha qoloq ibtidoiy tuzumda, ba`zilari esa wrta asrlar davri madaniyati darajasida qolganligi ma`lum. Bunday elat va etnik guruhlar Avstraliya, Afrika, Markaziy Amerika va Osiyoning ba`zi erlarida hozirgacha saqlanib qolgan. Ular juda kam bwlsalar-da, ammo iqtidoiy urug`-qabilachilik tuzum qonun-qoidalari, urf-odat va marosimlari, patriarxal turmush tarzi an`analariga haligacha amal qilib kelmoqdalar. Asli kwpchilik xalq va elatlar etnos sifatida quldorlik jamiyati davralaridan tili yaqin bwlgan bir necha urug`-qabilalarning birikishi, wzaro urushlar va kwchishlar (migratsiya) tufayli aralashib ketishi natijasida shakllana boshlagan. Odatda etnoslar iqtisodiy, maishiy va madaniy jihatdan eng kuchli va rivojlangan kwp sonli elatlar doirasida muayyan ma`muriy, hududiy va til imumiyligi zaminida paydo bwlishgan. Ular kwpincha tiliga qarab ayrim xalq nomi bilan tanilgan. Aytish joizki, hozirgi siyosiy va ilmiy atamalarning kwpi ikki-ikki yarim ming yillar muqaddam Yunonistonda paydo bwlgan. Jumladan, hozir kwp ishlatiladigan «demokratiya» yoki «demografiya» swzlari qadimgi grek (yunon) tilidan olingan bwlib, uning negizgi «demos», ya`ni tub ma`noda «xalq» degan swz tashkil etadi. Shu ma`noda, ilk jamiyat asosini tashkil qiluvchi xalq tushunchasini ifodalovchi yana bir atama – «etnos» ham ishlatiladigan. Masalan, «demografiya» fani jahon yoki ayrim mamlakat aholisining soni, joylashuvi, tug`ilishi va wlimi, ijtimoiy-jinsiy va yosh tuzilishini, tabiiy wsish va kwchish (migratsiya) jarayonini wrganadi. Lekin, jahondagi xalq va elatlar wz tili, kelib-chiqishi va joylashuvi, moddiy va ma`naviy madaniyati, an`naviy xwjaligi, 9 maishiy turmushi va xarakteri, milliy psixologiyasi va psixologiyasi va urf-odatlari bilan ham bir- biridan ajralib turadilar. Xalqlarning wzaro tafovuti, umumiyligi yoki wxshashligini, ularning wziga xosligi va xususiyatlarini jiddiy wrganishni maxsus fan sohasi «Etnologiya» va «Etnologiya» nomi bilan XIX asr wrtalarida iste`molga kirdi. «Etnologiya» atamasi- yuqorida qayd qilinganidek, qadimgi yunoncha «etnos» (xalq, elat) va «logos» (swz, ma`no) swzlaridan tashkil topgan. Uning asl ma`nosi «xalqshunoslik» deb tarjima qilinadi. Qadimgi davrlarda greklar «etnos» swzini boshqa g`ayri xalq (elatlar)ga nisbatan ishlanganlar. Ayrim mamlakatlarda hozirgacha Etnologiya atamasi bilan birga Etnologiya, madaniy yoki sotsial antropologiya, xalqshunoslik nomlari ishlatiladi. Ba`zi evropalik olimlar Etnologiyani nazariy fan, Etnologiyani esa ta`riflovchi fan sohasi deb aytadilar. Aslida ikkala atama ham mazmunan sinonim, ya`ni bir ma`noni anglatuvchi tarix fani sohasi desa bwladi. XIX asrlargacha «Etnologiya» atamasi fanda ba`zan ayrim etnografik jarayonlarni tasvirlashda ishlatilib kelingan. Mazkur atamani xalqlarni va madaniyatlarni wrganishdagi yangi fan sohasi sifatida birinchi marta frantsuz olimi Jan Jak Amper ishlatgan. U 1830-yilda «antropologik», ya`ni gumanitar fanlar umumiy klassifikatsiyani ishlab chiqqan va shu tizimga «Etnologiya» swzini kiritgan. Bu atama qisqa muddatda keng tarqalib mustaqil fan sifatida tanilgan. Rasmiy ravishda Etnologiya mustaqil fan sifatida 1839-yili Parij Etnologiya jamiyatiga asos solingan davrdan boshlab tan olingan. Albatta, bunday holat yengil, murosasig` wtmagan, yangi fanning predmeti, maqsad va fan olamida tutgan wrni tevaragida, jiddiy ilmiy-nazariy kurashlar bwlib, ayrim ywnalish va maktablarni yuzaga keltirgan. Swnggi vaqtda taniqli tadqiqotchilar Etnologiyani tarixiy fan ekanligini ta`kidlab, uni jahondagi barcha elat va xaqlarni, qoloq yoki rivojlangan bwlishidan qat`i nazar, teng, baravar wrganuvchi fan sohasi deb tan oldilar. XIX asr wrtalarida G`arbiy Evropa mamlakatlarida Etnologiya fanining tez sur`atlar bilan wsishi mustamlakachilik siyosatining keng miqyosida wtkazilishi bilan bog`liq bwlgan. Mustalakachi davlatlar Afroosiyo wlkalarida wziga qaram qilib olgan wlkalarni boshqarish maqsadida har tomonlama xilma-xil etnografik ma`lumotlarga muhtoj edilar. Shuning uchun ham bunday ma`lumotlarni faqat Etnologiya etkazib berishi mumkin edi. Shuni ham alohida qayd etish lozimki, bu fan sohasi hozirgacha yagona ta`rifga ega emas. Yaqin davrlargacha adabiyotlarda ikki turdagi ta`rif mavjud edi. Barcha entsiklopedik lug`atlarda chop etilgan ta`rif asosan, mashhur rus olimi S.P.Tolstovning swzlarini qaytalagan. Uning yozishicha, «Etnologiya turli jahon xalqlarining madaniy va maishiy hayoti xususiyatlarini asosan, bevosita kuzatish ywli bilan wrganadigan, mazkur xususiyatlarning tarixiy wzgarishi va rivoji, xalqlarning kelib chiqishi (etnogenez), joylashuvi (etnik geografik) va madaniy-tarixiy wzaro munosabatlari muammolarini tadqiq qiluvchi tarixiy fan»dir. M.G.Levin, S.A.Tokarev, Yu.V.Bromley va G.E.Markov kabi mashhur etnolog olimlarning ikkinchi turdagi Etnologiya (Etnologiya) ta`riflari bir oz qisqa ixcham bwlsa-da, ammo mazmunan S.P.Tolstov ta`rifini takrorlaydi. Har bir fanning wziga xosligi uning tadqiqiy predmeti va uslubi bilan belgilanadi. Etnologiya fani shakllana boshlagan davrdan hozirgacha mufassal saqlanib kelayotgan mavzu etnik madaniyatlarning wzaro munosabatlarining genezisi muammolari bilan bog`liq bwlgan. Hozirgi kunda Etnologiya fanining yutuqlari ijtimoiy hayotning turli ohalarida, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda, ommaviy mulohatlar, xalqaro savdo va diplomatik munosabatlarni mustahkamlashda muhim rol wynamoqda. Demak, barcha mavjud mulohaza va wy-fikrlarni, kontseptsiya va ywnalishlarni umumiylashtirib quyidagi ta`rifni berish maqsadga muvofiq: «Etnologiya – har xil elat va xalqlarning kelib chiqishi, etnik tuzilishi va shakllanishi, wziga xos moddiy va ma`naviy xususiyatlari, turmush tarzi, etnik tabiati, xarakteri va his- tuyg`ularini wrganadigan fan sohasidir». Etnologiya fanining umumilmiy ahamiyatini kamsitmay, uni umumtarix fani tarkibida mustaqil metodologik (dunyoqarash) xususiyatiga ega ekanligini alohida qayd qilish lozim. 10 Etnologiya ayrim xalq va elatlarni wrganishda etnik tarixning barcha tomonlari ijtimoiy jarayon bilan bog`liq bwlganligi tufayli keng ma`noda madaniyat sohasida milliy-madaniy xususiyatlarni tarixiy arxeologik, iqtisodiy-geografik tadqiqotlar wtkazishda eng zarur materiallarni etkazib berishi mumkin. Bunday holat fanning boshqa soha vakillari etnologik tadqiqotlar natijalaridan foydalanib uni qwshimcha (yordamchi) soha sifatida munosabat bildirishlarida kwzatiladi. Swnggi yillarda paydo bwlgan etnosotsiologiya, etnopsixologiya, etnogeografiya kabi egizak fan tarmoqlarining paydo bwlishi bejiz emas. Demak, Etnologiya zamonaviy fan sohasi sifatida umumilmiy va sotsial ahamiyatga ega ekanligini qayd qilib, uni 1) insoniyot tarixi va ayrim xalqlarning etnik muammolarini metodologik jihatdan mustaqil hal qilishga qobil dunyoqarash; 2) inson va jamiyatni wrganuvchi boshqa ijtimoiy fanlarga qwshimcha materiallar beruvchi ilmiy soha; 3) davlatlar va hukumat arboblari siyosiy jihatdan dolzarb milliy muammolarni twg`ri hal qilishda, irqchilik, millatchilik va shovinizm kabi illarlarga qarshi kurashda muhim asos bwlib xizmat qiladigan fan hisoblanadi. Ma`lumki, tarixiylik va tarixiyq-qiyoslash ilmiy dunyoqarashning butun metodologik negizini tashkil qiladi. Tarixiy yondashish har bir predmetni, shu jumladan, ayrim fanni twg`ri tushunishning birdan-bir haqqoniy usuli sanaladi. Shu bois Etnologiya fanining mohiyati va jimiyatda tutgan wrnini belgilash uchun uning tarixiga bir nazar tashlash zarur. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|