O`zbekiston respublikasi xalq ta`lim vazirligi ajiniez nomidagi nukus davlat pedagogik instituti tarix fakul`teti

Ijtimoiy-maishiy turmushi, oila-nikoh munosabatlari va madaniyati. Hozirgi Evropaning 
ijtimoiy  qiyofasi  umuman  iqtisodiy  jihatdan  olganda  butun  qit`a  aholisining  wrtacha  44  foizi  faol 
qismini  tashkil  qiladi.  Shundan  erkaklar  hisobiga  taxminan  58  foizi  twg`ri  keladi,  ayollarning 
iqtisodiy  faol  qismi  deyarli  ikki  hissa  kam  (29  foiz).  Vaholanki,  bu  mamlakatlarda  iqtisodiy  faol 
aholiga  ijtimoiy  ishlab  chiqarishda  bevosita  ishtirok  qilayotgan  qismidan  tashqarii  ishsizlar  ham 
kiradi.  Swnggi  yillarda  ayrim  an`naviy  kasblarning  (ayniqsa,  hunarmandchilik  va  hk.)  tugatilishi 
natijasida  ularni  protsessional  jihatdan  qayta  wqitib  wrgatishga  imkoniyat  ywqligidan  texnologik 
ishchilik  jarayoni  paydo  bwlgan.  Professional  ishchilar  qatorida  yoshlar  wrtasida  ham  ishsizlik 
muammosi mavjud. 
Mintaqada  industrial  taraqqiyot  yuksak  bwlganligi  tufayli  iqtisodiy  faol  aholining  asosiy 
qismi sanoat va qurilishda band ekanligini alohida qayd qilish lozim. Masalan, wtgan asr swngida 
bunday aholi 35-45%ni tashkil qilgan bwlsa, ayrim mamlakatlar (Chexiya va Slovakiya, Germaniya 
va  Shveytsariya)da  50  foizga  yaqinlashgan.  Eng  taraqqiy  qilgan  industrial  mamlakatlarda  qishloq 
va wrmon xwjaligida hamda baliqchilikda iqtisodiy faol aholining 10-12%ini tashkil qiladi, xolos. 
Qishloq  xwjaligi  sohasida  eng  kam  band  aholiga  ega  bwlgan  wlkalardan  Buyuk  Britaniya  (3%), 
Belgiya  (4%), Shvetsiya va Germaniya (6%). Ammo Janubiy Evropada  qishloq xwjaligi hali ham 
muhim  wrinni  egallaydi  (Italiyada  15%  dan  to  Gretsiyada  40%  gacha).  Keyingi  yillarda  asosan, 
qishloq xwjaligi hisobiga aholining xizmat kwrsatish sohasida yashovchi qismi ancha kwpaygan. 

 
96 
 
Evropa  mamlakatlarida  eng  katta  ijtimoiy  tabaqa  xodimlar-ishchilar  va  ziyolilardan  iborat. 
Ular  butun  iqtisodiy  faol  aholining  taxminan  wrtacha  80%ini,  Buyuk  Britaniyada  hatto  90%dan 
ham kwprog`i, janubiy mamlakatlarda esa 70%i (Gretsiyada 40%)ini tashkil etadi. 
Shubhasiz,  Evropa  xalqlarining  ijtimoiy  hayotiga  urbanizatsiya  katta  ta`sir  wtkazmoqda. 
Hozir  jahonda  Evropa  qit`asi  eng  urbanizatsiyalashgan,  hatto  AQSh  va  Yaponiyaga  nisbatan 
shaharlarning  zichligi  yuqori  turadigan  mintaqadir.  Mazkur  jarayonning  xususiyatlaridan  biri  eng 
yirik shaharlar tevaragida katta aholining twplanishidir. G`arbiy Evropaning yarmidan kwp aholisi 
100  ming  kishidan  ortiq  aholiga  ega  bwlgan  shaharlarda  joylashgan,  uchdan  bir  qismi  500  ming 
kishilik  shaharda  yashaydi.  Oqibatda  bir-biriga  tutashib  ketgan  sanoat-aglomeratsiya  tipidagi 
shaharlar  yuzaga  kelgan.  Bunga  misol  qilib,  Rur,  London,  Parij,  Berlin,  Rim,  Amsterdam, 
Rotterdam kabilarni kwrsatish mumkin.  
Masalan,  London aglomeratsiya chegarasida 12 mln. dan ortiq kishi, Parij aglomeratsiyasida 
10  mln.  ga  yaqin  kishi  yashaydi.  Ayrim  mamlakatlarda,  hatto  qwshni  aglomeratsiyalar  qwshili`, 
yirik  urbaniyazatsiyalashgan  markaz  (megalopolis)larni  yaratgan.  Masalan,  Angliyada  eng  katta 
megalapolisga  bir-biriga  chatishib  ketgan  London,  Birmengem,  Manchestr,  Liverpul  va  boshqa 
shaharlar  yoki  Germaniyada  Reyn-Rur,  Reyn-Mayn  kiradi.  Bunday  megalapolislar  taxminan  50 
ming kv. km. hududga va 30-35 mln. aholiga ega bwladi. 
Ammo butun Evropada urbanizatsiya va avlomeratsiya ijtimoiy va maishiy turmush, madaniy 
hayot va oila-nikoh munosabatlarini wzaro yaqinlashtirib, milliy xususiyatlarning tugatilishiga, bir 
qolipga  solib  umumiy  kosmopolitik  belgilarning  shakllanishig  keng  ywl  ochib  bergan.  Shunday 
bwlsa-da,  kwp  xalqlarda  asrlar  davomida  an`ana  tusiga  kirgan  ayrim  ijtimoiy  turmush  shakllari 
saqlanibgina qolmay, balki Yangi zamon turmush tarziga singib ketgan. 
Ijtimoiy va oilaviy turmushi ham barcha Evropa xalqlariniki singari umumiylikka ega bwlgan. 
Nasroniy  dini  axloqiga  tayanib,  xususiy  mulkka  asoslangan  holda  kichik  monogam  oila  butun 
Evropada  eng  keng  tarqalgan.  Ammo  ayrim  patriarxal  natural  xwjalik  mavjud  bwlgan  ba`zi 
joylarda  arxaik  tipdagi  kata  patriarxal  oilalar  va  oila-nikoh  tartiblari  ham  uchraydi.  Patriarxal 
urug`chilik  tartiblarining  qoldiqlari  albanlarda  (fis),  chernogorliklarda  (bratstvo),  tog`lik 
shotlanlarda  (klan),  qisman  uels  va  irlandliklarda  bir  oz  seziladi.  Oila  jamoa  munosabatlari  yaqin 
davrgacha  ayrim  bolqon  xalqlari  (bolgarlar,  makedoniyaliklar,  serblar,  bosniyalar  va  hk.)dan 
saqlanib kelgan. Mazkur oilaviy munosabatlarning yemirilishi maxsus minorat odatini yaratgan edi. 
Ilgari kelt va German xalqlarida  ma`lum bwlgan bu odatga binoan meros ota-onadan kenja wg`ilga 
wtadi.  Keyinchalik  mayorat  odati,  ya`ni  meros  kata  wg`ilga  wtish  rasmi  bilan  almashadi.  Janubiy 
slavyanlarda  katta  patriarxal  oila  («zadruga»)  natural  xwjalikka  asoslangan  20-50,  ba`zan  100 
kishiga  yetadigan qavmu qarindoshlardan tashkil topgan jamoadan iborat edi. Nikoh twylarida va 
boshqa  oilaviy  urf-odatlarda  ancha  qadimiy  belgilarni  hozirgacha  uchratish  mumkin.  Qalin 
saqlanmagan bwlsa-da, kelinni olib qochish, uni «sotib» olish rasmi,  qiz moli, kuyov sovg`asi kabi 
udumlar  hali  ham  nikoh  twylaridagi  qadimgi  satqitlar  sifatida,  ammo  hazil  wyinlar  shaklida 
namoyon  bwladi.  Qiz  yoshligidan  mehnat  qilib,  wzi  sepini  tayyorlashni  kwp  xalqlarda  shart 
bwlgan.  Agar  kichik  indvidual  oilalar  (er,  xotin  va  bolalardan  iborat)  eng  keng  tarqalgan  bwlsa 
slavyanlardagi zadruga tipidagi katta oilalarda nikoh va boshqa oilaviy an`analarda ibtidoiy tartiblar 
saqlanib kelmoqda. Nikoh doimo ijtimoiy xarakterga ega bwlgan oilaviy voqea sifatida hozir ham 
unda  kwpchilik  ishtirok  qiladi,  an`anaviy  marosimlar,  rasm-udumlar  bajariladi.  Deyarli  hamma 
erda  kelin-kiyovlar  cherkovda  nikohdan  wtishsa-da,  ammo  nikoh  rwyi  asosan,  xalq  an`analariga 
tayanadi. 
Keyingi  ikki  ming  yil  davomida  Evropaning  diniy  urf-odatlari  bir  necha  marta  wzgargan. 
Bizning  eramizning  boshlarida  bu  erda  mahalliy  dinlar  tarqalgan.  Katta  hududni  egallagan  Rim 
imperiyasida  (ayniqsa,  Italiya  va  Gretsiyada)  ancha  rivojlangan  politeystik  dinlar  hukmronlik 
qolgan. Qadimgi Rimda ba`zi sharqiy diniy (Isida, Mitra kabi boshqa sharq xudolari bilan bog`liq) 
ibodatlar ham kirib kelgan. 

 
97 
 
Rim  imperiyasining  yemirilishi  davriga  kelib,  eramizning  V  asrlari  oxirida  Evropa  dinlari 
geografiyada jiddiy wzgarishlar rwy beradi. Eramizning boshlarida sharqiy Wrta dengiz sohillarida 
paydo  bwlgan  nasroniy  dini  IV-V  asrlarda  imperiyaning  kwpchilik  hududlariga,  ba`zi  german 
qabilalari  va  hatto  Irlandiyaga  tarqala  boshlagan.  Ammo  uzoq  davrlargacha  qadimiy  mahalliy 
dinlar,  ayniqsa  qishloqlarda  saqlanib  qolgan.  Faqat  IX-XI  asrlarda  butun  Evropa  nasroniylashgan. 
Lekin  Pireney  yarim  orolida  VIII  asrda  arab  istilochilari  olib  ketgan  islom  dini  ancha  vaqt  wz 
wrnini  saqlab  qolgan.  XV  asrlarda  arablardan  ozod  bwlgan  Pireney  qaytadan  nasroniy  diniga 
kirgan. 
Evropada  nasroniy  dinining  tez  tarqalishi  feodalizm  tuzumining  tashkil  topish  jarayoni  bilan 
bog`liq  edi.  Dastlab  yangi  dinga  harbiy  aristokratiya,  knyaz  va  qirollar  wtgan,  keng  xalq  ommasi 
eski diniy e`tiqodlarga itoat qilib kelgan. Shukmron sinfga tayanchi bwlgan ziyolilar va ruhoniylar 
ommani nasroniylashtirishni zwrlik bilan wtkazishga harakat qilgan. Ammo nasroniylik ham yaxlit 
din  bwlib  qolmadi.  U  XI  asr  wrtalarida  (1054-yil)  ikki  qarama-0arshi  ywnalishga-pravoslaviye  va 
katolitsizmga  (sharqiy  va  g`arbiy)  cherkovlarga  bwlindi.  Sharqiy    (pravoslav)  cherkovi  wz 
navbatida podsho va imperatorlarga bwysungan va bir necha milliy cherkovga bwlingan.  
Feodal-kserosnoy  tuzumning  tarixiy  halqasi  hisoblangan  pravoslav  cherkovning  boshida  eng 
kuchli  Konstantinopol  patriarxi  turgan.  Aksincha  katolitsizm  (g`arbiy)  cherkovi  markazlashgan 
Papa  davlati  boshchiligida  Evropadagi  feodal  tarqoqlikdan  foydalanib  wzining  qudrati 
hukmronligini  twliq  wrnatadi.  U  turli  ywllar  va  soliqlar  bilan  katta  boylik  orttirib  butun  nasroniy 
dunyosini  qwlga  olishga  wzining  ruhiy  va  siyosiy  irodasini  wtkazishga  intilib  kelgan.  Shunday 
qilib, nasroniy dinidan ajralib chiqqan Pravoslaviye ilgari Vizantiya imperiyasi va uning ta`siridagi 
Evropa  qismi  (Bolqon  yarim  oroli  va  Rus  davlati)ga  tarqalgan,  Evropaing  boshqa  hududlarida 
katolitsizm  wz  hukmronligini  wrnatgan.  XVI  asrlardan  boshlab  bozor  munosabatlarining  rivoji, 
yangi  ideologiyasining  g`alabasi  natijasida  wrta  asr  sxolastikasiga,  Rim  katolik  cherkovi  va  papa 
hukmronligiga  chiqa  boshlagan  yangi  oqim  (protestantizm)  turli  diniy  e`tiqod  va  mazhablarning 
yuzaga kelishiga sababchi bwlgan. 
Pravoslav dini Vizantiyadan chiqib Evropaning sharqiy va janubi-sharqiy mamlakatlarini, rus, 
belorus,  ukrain,  grek,  bolgar,  gagaus,  serb,  janubi  alban  va  rumin  xalqlari  orasida  keng  tarqalgan. 
Hozir pravoslav dini Gretsiyada hukmron va bu erda uning markazi joylashgan. 
Islom dini Evropaga dastlab arab istilochilari tomonidan keltirilgan va pireney  yarim oroliga 
tarqatilgan.  Istilochilar  tarqatilgandan  keyin  XV  asrlarda  nasroniylik  qayta  tiklangan.  Wsha 
davlatlarda, ya`ni yaqin XIV-XV asrlarda usmon turklari Bolqon yarim orolini bosib olib aholining 
ancha  qismini  musulmonlashtirgan  va  u  imperiya  vaqtida  hukmron  din  bwlgan.  Turklar  zwrlik 
bilan albanlar albanlar, qisman makedoniyaliklar, bolgarlar, bosniya va gersogovina aholisini islom 
diniga wtkazgan. 
Volgabwyi  va  Qrim  tatarlari  ham  XIII-XIV  asrlarda  islomga  wtgan.  Butun  Evropada  qaytib 
yurgan  lwlilar  odatda  asosiy  turar  joyidagi  dinlarga  itoat  qiladilar.  Ularning  orasida  masalan 
pravoslav,  katolik  va  musulmon  diniga  wtganlar  uchraydi.  Dindor  yahudiylar  esa  hozirgacha 
wzining milliy dini hisoblangan iudaizmga rioya qiladilar. 
Evropa  xalqlarida  rasmiy  cherkov  dinlaridan  tashqari  eng  qadimgi,  hatto  ibtidoiy  e`tiqod  va 
urf-odatlar  ham  saqlanib  qolgan.  Ayniqsa,  dehqonchilik  bilan  bog`liq  bwlgan  har  xil  dastur  va 
rasmlar,  sehrgarlik  urf-odati  va  irimlari  haligacha  usraydi.  Hozir  ham  yil  fasllari,  ekish  va  hosil 
yig`ish  bilan  bog`liq  dabdabali  karnaval  va  bayramlar  wtkazadilar,  unda  turli  afsonaviy  timsollar 
namoyish  qilinadi.  Albatta  eng  taraqqiy  qilgan  yuksak  madaniyatli  Evropa  xalqlarida  professional 
ijoddan xalq ijodini ajratish ancha qiyin. Chunki, fol`klorda ham, musiqa va tasviriy san`atda ham 
zwr mahorat bilan yaratilgan xalq ijodi namunalari juda katta wrinni egallaydi.  
Eng  qadimgi  ertaklar,  qahramonlar  haqida  eposlar  badiiy  jihatdan  professional  yozuvchi  va 
shoirlar  tomonidan  qaytaishlab  chiqilgan.  Aka-ukalar  Grimm,  Gofman,  Andersen,  Selpa  Lagerlef, 
Oskar  Uayld  va  boshqalarning  ertaklari,  hatto  Gomerning  «Illiada»  va  «Odisseya»si,  wrta 

 
98 
 
asrlardagi «Nibelunglar twg`risida ashula», «Gudring twg`risida ashula», skandinavlarning sag`lari, 
Karelofin  eposi  «Kalevala»  kabi  xalq  dostonlari  aslida  badiiylashtirilgan  asarlardir.  Tarixiy 
voqealar  bilan  bog`liq  lirik-epik  ashula  (ballada)lar  ancha  keyin  paydo  bwlgan,  ammo  juda  keng 
tarqalgan.  Hozirgacha  yetib  kelgan  oilaviy  marosimlarda  aytiladigan  ashulalar,  sevgi  kuylari  ham 
eng  qadimiy  fol`klor  namunalaridir.  Fol`klorning  tarkibiy  qismi    hisoblangan  ommaviy  xalq 
teatrlari  hozirgi  davrda  professional  qismi  hisoblangan  ommaviy  xalq  teatrlari  hozirgi  davrda 
professional  teatr  san`atiga  singib  kelgan.  Evropada  dastlab  professional  teatr  qadimi  Gretsiyada 
(mil.aff.  VI-V  asrlarda)  diniy  marosimlar  va  bayramlar  munosabati  bilan  paydo  bwlgan  edi. 
Wyg`onish  davridan  boshlab  drama,  tragediya,  komediya  ancha  rivojlangan.  XVI  asrda  dastlab 
Italiyada,  keyin  butun  Evropada  opera  paydo  bwladi.  Ammo  Evropa  xalqlarining  kwpchiligida 
(polyak,  chex,  bolgar,  rus,  frantsuz,  italyan  va  boshqalardan)  professional  klassik  teatr  bilan  bir 
qatorga ommaviy tearlashtirilgan xalq wyinlari hozirgacha saqlanib kelgan. Bu wyinlar katta diniy 
yoki fasl bayramlarida namoyoish qilinadi va nihoyatda rang-barang wyin, kulgi, ashula va musiqa 
sadolari ostida wtkaziladi. 
Hozirgacha  professional  teardan,  keyingi  yillarda  paydo  bwlgan  romantik,  naturalistik  va 
modernistik  teatlardan  tashqari  ommaviy  teatrlashgan  xalq  tomoshalari  an`nalari  barcha  Evropa 
mamlakatlarida saqlangan. 
Volga-Kama  bwyi  xalqlari  va  Moldavanlar:  Sharqiy  Evropa  qismidagi  noslavyan 
xalqlardan  Wrta  Povoljeda  va  Kama  bwyida  joylashgan  udmurdlar,  mariyalar,  mordvalar, 
chuvashlar,  tatar  va  boshqirdlar  wziga  xos  tarixiy-etnografik  hududni  tashkil  qiladilar.  Tarixiy-
etnografik  jihatdan  bu  xalqlarga  Kama  bwyida  va  evropaning  shimolida  yashovchi  mazkur  komi-
permyak va komiziryanlar yaqin turadi. 
Antropologik  jihatdan  bu  xalqlar  katta  evropoid  irqining  turli  tiplariga  mansubdir.  Ammo 
kwchpiligi evropoid irqi bilan qisman mongoloid belgilarini wzida mujassamlashtirgan tiplardir. Til 
jihatdan  butun  Volga-Kama  xalqlari  ikki  guruhga  bwlingan:  urdmurd,  mariy  va  mordvalar  finno-
ugor til guruhiga, chuvash, tatar va boshqirdlar oltoy lilasining turk guruhiga kiradi. 
Vyatka-Kama  sohillarida  qadimiy  davrlarda  joylashgan  qablalarning  avlodlari  hi  soblangan 
udmurtlar (eski nomi votyaklar) hozir 720 ming kishidan ortiq. Ular asosan, Udmurtistonda, qisman 
qwshni  Mariy,  Tatariston  va  Boshqirdiston  avtonom  respublikalarida,  perm  va  Ekateringburg 
viloyatlarida yashaydilar. 
Milodning I ming yilligi oxirlarida va II ming yilligi boshlarida qadimiy udmurtlarning etnik 
tuzilishiga Volga-Kama bulg`orlari ma`lum ravishda ta`sir qilgan. 1236 yildan keyin ular mwg`wl-
tatar istilosiga uchraydi va XVI asr wrtalariga kelib shimoliy qismi Rossiyaga, janubiy erlari Qozon 
xonligiga  wtadi.  1559  yilda  Udmurd  eli  butunlay  rus  davlati  tasarrufiga  wtadi,  wsha  davrdan 
udmurt xalqi shakllana boshlaydi. 
Ilgari  cheremislar  deb  atalgan  mariy  xalqi  (hozir  640  ming  kishi)  bizning  eramizning 
boshlarida  dastlab  Wrta  Volganing  swl  sohillarida,  Vetluga  va  Vyatka  daryolarining  oralig`ida 
yashagan  qabilalardan  kelib  chiqqan.  Ular  asta-sekin  sharqiy  hududlarga  siljib  hozirgi  hududni 
egallab  olganlar.  Keyingi  etnik  jarayonda  mariylar  uch  guruhga  bwlinadi.  Volganing  baland 
qirg`oqlarida  joylashgan  tog`liq  mariylar,  chap  -qirg`oqlarda  wrnashgan  yaylov  mariylar  va  sharq 
tomondagi  qwshni  wlkalarda  (Boshqidiston,  Tatariston  va  Udmurdistonda,  Novgorod,  Perm  va 
Ekateringburg viloyatlarida) mariylar joylashgan. 
Mordva  qabilalari  asli  Oka,  Sura  va  Wrta  Volga  daryolari  oralig`ida  joylashgan.  Ular  XII 
asrdan ruslar bilan yaqin munosabat wrnatganlar. Hozirgi mordva xalqi esa milodning boshqalarida 
ikkita  yirik  qabila  ittifoqi  hisoblangan  g`arbdagi  moksha  va  sharqdagi  erzya  etnik  jarayoni 
tugallanib  xalq  sifatida  shakllangan.  Ular  shu  kungacha  wzlarining  an`naviy  madaniyatida  ba`zi 
xususiyatlarni saqlab    kelganlar. 
Volga bwyidagi turkiy xalqlarning etnogenezi ancha murakkab. Wrta Volgabwyi va ayniqsa, 
uning janubiy hududlari uzoq davr ichida bir necha marta fin tillaridagi qabilalar bilan kelindi hind-
evropa tilidagi skiflar, alanlar va boshqa qabilalar, keyinchalik turkiy elatlar bilan aralashib ketgan. 
Dastlab turkiy qabilalar milodning III-IV asrlarida kela boshlagan va sharqiy Evropaga gunllarning 

 
99 
 
istilosi bilan bog`liq bwlgan. Volgabwyi va Ural etaklarida joylashgan turklar mahalliy finno-ugor 
xalqlarining  madaniyatini  qabul  qilgan  va  ular  bilan  aralashib  ketgan.  Eng  katta  turkiy  oqimlar 
bwlgan Turk xoqonligi V-VII asrlarda Volga-Ural hududiga bostirib kirgan, ulardan keyin XII-XIII 
asrlarda Shimoliy Kavkazdan kelgan bwlg`orlar bostirib kirganlar. Ular Volganing chap va qisman 
wng  qirg`oqlarini  Kama  bwylarigacha  bwlgan  hududni  egallab  mahalliy  turk  va  finno-ugor 
qabilalari bilan aralashib X asrda Volga Bulg`oriyasi nomli ilk feodal davlatini yaratganlar. 
Hozir tatarlar Rossiyaning eng yirik millatlaridan biri bwlib, son jihatidan (6,6 mln.dan ziyod) 
yirik  millatlar  qatoriga  kiradi.  Ular  Tatariston  Respublikasining  asosiy  aholisi  (47,4%)ini  tashkil 
etsada,  kwpchiligi  (taxminan  twrtdan  uch)  qismi  wz  respublikasidan  tashqarida  yashaydi.  Tatarlar 
Boshqirdistonda,  Chelyabinsk,  Perm,  Ekaterinburg,  Orenburg  va  Astraxan  viloyatlarida,  Janubiy 
Sibir va Uzoq Sharqda, Markaziy Osiyoda kwproq joylashganlar. 
Hozirgacha  bir  qadar  farq  qilgan  tatar  guruhlari  XV-XVI  asrlarda  tashkil  topgan  tatar 
xonliklari (Qozon, Astraxan, Sibir va hk.) davrida shakllangan edi. Shu asosda Wrta Volgabwyi va 
Uralbwyida  qosim  va  boshqa  tatarlar  etnografik  guruh  sifatida  wzaro  farq  qiladi.  Etnografik 
jihatdan,  ehtimol  qadimiy  finno-ugor  qabilalaridan  biri  hisoblangan  mesheralarni  turklashtirish 
natijasida yuzaga kelgan misharlar yoki zwrlik Bilan nasroniy diniga wtkazilgan qozon tatarlarining 
bir qismi krashenlar va wg`wyboklar (nwg`oy tatarlari) alohida e`tiborga molik. 
Volga-Kama  bwyidagi  xalqlarining  qadimgi  davrlardan  asosiy  mashg`uloti  dehqonchilik  va 
chorvachilik  bilan  birga  avchilik  va  baliqchilik  iborat  bwlgan.  Ular  wtgan  asrda  uch  paykalli 
almashlab ekish tizimiga wtganlar. Dehqonchilik qurollaridan eng muhimi bir necha xildagi omoch 
va  og`ir  yog`och  plug  (sabon)  bwlgan.  XVII  asrgacha  boshqirdlar  kwchmanchi  va  yarim 
kwchmanchi  tarzida  turmush  kechirib,  asosan,  chorvachilik  bilan  shug`ullanganlar.  Yaylovlarning 
kamayishi bilan wtroq holtga wtib dehqonchilik qila boshlaganlar. Qadimiy kasblardan asalarichilik 
ham saqlangan. Wtgan asrdan wrmon sanoati ham paydo bwlgan. 
Volga  bwyining  pastki  qismida  joylashgan  qalmoqlar  asli  Mwg`wlistonning  Jungariya 
wyratlaridan kelib chiqan. Ular XVI-XVII asrlarda Volga quyi oqimiga kwchib kelib kwchmanchi 
bwlib  yashaganlar.  XX  asrga  kelibgina  qalmiqlar  wtroq  turmushga  wtib  wzining  yirik  sanoati, 
ushchi  sinfi,  yuksak  madaniyatiga  ega  bwlgan  Rossiya  tarkibidagi  respublikani,  ya`ni  wz 
davlatlariga  asos  soldilar.  Qalmiqlar  wz  respublikasidan  tashqarii  qisman  Astraxan,  Volgograd  va 
Rostov viloyatlarida, Stavropol wlkasida ham yashaydilar. 
Umumun,  butun  Volga  bwyi  xalqlarining  chinakam  milliy  uyg`onishi,  madaniyatining 
gurkirab  taraqqiy  etishi  va  yashnashi  wtgan  asrdagina  yuz  berdi.  Boy  fol`klor,  xalq  musiqasi, 
wyinlari  va  amaliy  san`ati,  ayniqsa,  kashtachilik,  yog`och  wymakorligi,  badiiy  tikuvchilik  ancha 
rivojlangan.  Mintaqa  aholisi  diniy  jihatdan  ikki  guruhga  bwlingan:  musulmonlar  va  nasroniylar. 
Islom  dini  tatar  va  boshqirdlar  orasida  tarqalgan;  nasroniylik  Volga  Bulg`oriyasining  davlat  dini 
hisoblangan  va  Volgabwyi  Rossiya  tasarrufiga  wtgach  keng  tarqalgan.  Ammo  mahalliy  qadimiy 
dinlarga sig`inishni davom etgan, totemizm, shomonizm va sehrgarlik tasavvurlari saqlangan. 
XIX  asr  boshlarida  Moldaviyaning  bir  qismi  (Prut  va  Dnestr  wrtaligidagi  Bessarabiya) 
Usmon  imperiyasidan  tortib  olinib  Rossiya  tasarrufiga  wtgan  va  wsha  davrdan  boshlab  Moldava 
millati shakllana boshlagan. 
Moldavanlarning asosiy kasbi dehqonchilik va chorvachilik hisoblangan, ayniqsa, uzumchilik 
va 
bog`dorchilik 
rivojlangan. 
Dasht 
qismidagi 
moldavanlarning 
moddiy 
madaniyati 
xususiyatlaridan biri loydan qurilgan somon yoki qamish tomli uylarda yashashi, wziga xos kashtali 
kiyimlar  va  nihoyatda  boy  xalq  ijodiga  ega  bwlishadilar.  Ayniqsa,  moldavanlarning  raqs  san`ati 
rivojlangan. 
Rossiyada  121  mingdan  ziyod  lwli  (sigan)lar  yashashadi.  Ularni  Kavkazda  va  Markaziy 
Osiyo  davlatlarida  uchratish  mumkin.  Ularning  tillari  hindoriy  guruziga  oid,  ammo  yashagan 
hududidagi  mahalliy  tillarni  ham  biladilar.  Lwlilar  Rossiyaga  XV-XVI  asrlarda  Germaniya  va 
Pol`sha orqali kwchib kelganlar. Hozirgi paytda lwlilarning kwpchiligi wtroq turmush tarziga wtib 
ijtimoiy-foydali mehnat bilan shug`ullanmoqda. 
Kavkaz  xalqlari:  Etnik  jihatdan  murakkab  tarixiy-etnografik  viloyatni  tashkil  qiluvchi 
Kavkazda  qadimdan  turli  etnoslar  yashaydilar.  Ularning  madaniy  taraqqiyotida  yaqin  Sharqdagi 

 
100 
 
buyuk  madaniyat  markazlarining  joylanishi,  bu  erda  qadimiy  davrlardan  turli  elatlarning  kwchib 
yurishi,  qisman  turib  qolishi  hamda  Kavkazning  Evropa  va  Osiyo  oralig`ida  darvoza  vazifasini 
bajarishi  muhim  rol  wynagan.  Hozir  nisbatan  kichik  hududda  katta-kichik  turli  tillarda 
swzlashuvchi 50 dan ortiq xalqlar istiqomat qiladilar. Faqat Dog`iston Avtonom Respublikasida 30 
ga yoqin xalq va elatlar yashaydi. 
Kavkaz xalqlari lingvistik jihatdan asosan, u chtil turkumiga-kavkaz yoki iberokavkaz, hin-
evropa  (eroniy) va oltoy (turkiy) tillariga mansub. Shulardan  eng  yirigi  Kavkaz til turkumi bwlib, 
unga  gruzinlar,  adigeylar,  cherkezlar,  chechenlar,  kabardinlar,  ingushlar,  dog`istonlik  ozarlar, 
darg`inlar,  lezginlar,  laklar,  tabasarin  va  boshqa  elatlar  kiradi.  Turkiy  tillarda  ozarbayjonlar, 
nwg`aylar, qumiklar, bolqar va qorachoyevlar swzlashadilar. Armanlar esa hind-evropa til oilasiga 
mansub  wziga  xos  mustaqil  tilga  ega.  Kavkazda  oz  sonli  greklar,  ossuriyalar  va  boshqa  mayda 
millatlar ham yashashadi. 
Antropologik  jihatdan  kavkazlilar  asosan,  katt  evropoid  irqiga  kiradi.  Faqat  nwg`aylar 
mongoloid  belgilariga  ega.  Hozirgi  antropologik  tiplar  eng  qadimgi  davrlar  bronza  va  ilk  temir 
davrlarida  shakllanib  bwlgan.  Wsha  vaqtdayoq  Kavkazda  metalldan  ajoyib  buyumlar  yasagan 
wtroq aholi yashagan. Ular nafis san`atga ega bwlgan, yozuvni bilgan, yuksak madaniyat yaratgan. 
Qadimgi  Kavkaz  tillarida  gapirgan  aholi  hozirgi  Kavkaz  xalqlarining  dastlabki  ajdodlari  ekanligi 
arxeologik, etnografik va tarixiy manbalar asosida tasdiqlangan. 
Qadimgi  qabilalar  negizida  ma`lumotlarga  binoan,  3,8  mln.ga  yaqin  gruzin  xalqi  (wz  nomi 
kartveli)  shakllangan.  Asl  gruzinlar  uchta  yirik  qarindosh  etnik  guruhlar-kart,  megrel-chvan  va 
svanlar  asosida  shakllangan  xalqdir.  Ularning  eng  dastlabki  etnik  tuzilishida  qadimgi  Urartu 
davlatida yashagan xalqlar muhim rol wynagan. Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlarida bu 
erda  yirik  qabilaviy  birikmalar  paydo  bwlgan.  VI  asrda  G`arbiy  Gruziyada  Kolxida  davlati,  III 
asrga  kelib  sharqiy  qismida  Iberiya  davlati  tashkil  topgan.  Milodning  IV-VI  asrlariga  kelib  bir 
necha  mayda  feodal  davlatchalar  paydo  bwlgan.  Faqat  XI  asrdagina  ular  markazlashgan  davlat 
barpo etilgan va gruzin xalqi shakllana boshlagan.