O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`lim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti «Milliy g`oya, ma`naviyat asoslari va huquq ta`limi» kafedrasi
Fikx ilmining tarakkiy etishi va maktablari
Download 462.62 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 3. Fikx tarixiy ijtimoiy xaetni urganishda muxim manba.
- 10-mavzu Diniy ekstremizm va fundamentalizm. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar. R e j a
- Vijdon erkinligi. Uzbekiston Respublikasida vijdon erkinligining konun yuli bilan kafolatlanishi.
- Diniy ekstremizm va fundamentalizm
- Fundamentalizmning vujudga kelishi. Ekstremizmni keltirib chikaruvchi omillar.
- 3. Terrorizmga karshi kurashda dinning roli.
- Utilgan mavzu buyicha savollar
2. Fikx ilmining tarakkiy etishi va maktablari. VIII-XII asrlar butun musulmon jamiyatida fan va madaniyat, ilm va tafakkur rivojlangan bir davr buldi. Bu davrda diniy bilimlar bilan bir katorda duneviy ilmlar xam uz rivojiga ega buldi. Islom dini- Arabiston yarim oroli dorasidan chikib, tarakkiy etgan jaxon diniga aylandi. Islomning din sifatida shakllanib, rivojlanishi aynan shu davrlarga tugri keladi. Albatta bunga turli mintakalardagi jaraenlar uz ta`sirini kursatdi. Xususan Movorounnaxrning islom madaniyati va fanning algebra, astronomiya, falsafa, tarix, xadis, kalom va boshka soxalariga kursatgan ta`siri juda kattadir. Ayniksa fikx ilmi soxasida Movarounnaxrning tutgan urni bekiesdir. Umuman olganda islom xukukshunosligi (fikx) uziga xos rivojlanish tarixiga ega. Fikx- garbda Islamic Law, Muslim Law, Muhammad Jurisprudence, Le Droit Musulman, Islamische gesets kabi nomlar bilan yuritiladi. Duneda amaldagi xukuk normalaridan farkli ularok, fikx uz ichiga ibodat masalalarini xam kamrab oladi. Buni Tavrot kitobining ibodat masalalarini jamlab olgan Talmudga kieslash mumkin. Fikx kadimdan mavjud xukukiy normalarini ibodat va muomala masalalari bilan mushtarak xolda ma`lum tartibga solingan xukukiy tizimdir. Lugatda: «al-fikx» kalimasi – «anglamok, tushunmok» kabi ma`nolarni beradi. Istiloxda: «al-fikx» - «Islom xukuki» deb yuritiladi. Fikx zamonaviy fanlar asosida xozirgacha chukur urganilmagan bulib, mutaxassis olimlar oldiga katta muammolarni kuyib kelmokda. Fikx –odatda «firu al-fikx» (suzma-suz: «fikx tarmoklari») shariatni konkret soxalarga tadbik kilishdan va «usul al-fikx» (suzma-suz «fikx asoslari») shariat xukm oladigan manbalarni ishlab chikishdan iborat buladi. Tarixiy tadrijga kura «al-fikx» usul al-fikx dan avval paydo bulgan. Fikx ilmining tadrijiy rivojini mutaxassis olimlar tomonidan bir necha davrlarga taksim etilgan. Masalan: Paygambar s.a.v. davri (610-632). Bu davrda Paygambar s.a.v. xali xaet edilar. Vaxiy kelishi davom etaetgan bir davr edi. Ixtilofli va muammoli masalalarni shaxsan u zotning uzlari orkali xal etilardi. Muxammad s.a.v. paygambar bulish bilan birga davlat boshligi xam edi. Barcha xukukiy masalalar, sud jaraenlari, ijro bevosita u zotning boshchiliklarida bular edi. Saxobalar davri. Paygambar s.a.v. vafotlaridan keyingi davrda Islom xalifaligi xududi tez sur`atlar bilan kengaya bordi. Andalus, Eron, Irok, suriya, Movorounnaxr, Misr, Shimoliy Afrika musulmonlar kuliga utdi. Musulmonlar u erlarga kozilar va fakixlarni yubora boshladilar. Bir biridan uzok bulgan erlarda mustakil fikx markazlari paydo buldi.Bu markazlar bir biridan ilmiy jizatdan deyarli fark kilmas edi. Madina, Makka, Misr, Kufa, Basra va Shom kabi maxalliy markazlarning urf odatlari, extiej va shart sharoitlari boshka boshka edi. Fikxni tadbik etuvchi saxobalar stuk kobiliyatli, ochik fikrli va keng dunekarashga ega edilar. Ular biror fikxiy konun koidani joriy etishda albatta usha er xaolisining urf odati va shart sharoitlarini xisobga olar edilar. Shu sababdan fikx ilmi tezlik bilan xalk zielilari orasiga singib ketdi. Saxobalar davrida kuyidagi fikx markazlari shakllandi: A) Madina maktabi B) Makka maktabi V) Kufa maktabi G) Misr maktabi D) Shom maktabi Yukorida nomlari zikr etilgan ilm markazlarida ta`lim berish uslubi usha ulkaning mavjud madaniyati va urf odatlaridan kelib chikkan xolda bir biridan bir oz bulsada fark kilar edi.
Shuningdek ibodat va muammola masallaaridagi ijtixodlar (ijtixod- fakixning biror masala yuzasidan chikargan fatvosi) xam turli shakllarda edi. Bu xolat ma`lum ulkalarda turli mazxablarning paydo bulishiga asos bulib xizmat kildi.
shogirdlarga ega bulgan fakixlar mavjud edi. Keyinchalik ularning bu shogirdlari ilm soxasida, xususan fikx ilmida katta xizmatlar kildilar. Ular biror muammoni xal etishda fakatgina ogzaki fatvo berish bilan cheklanmay, balki ezma asarlar koldirganlar. Mana shunday ezma asar koldirgan olimlarning birinchilaridan Urva ibn Zubayr (vaf.94\712 y) bulgan. Birok manbalarning ma`lumot berishicha uning barcha ezgan kitoblari enib ketganligi sababli keyingi avlodga etib kelmagan. Fikx ilmiga ddoir asarlarni boblar va fasllarga bulib tasnif kilish ilk asrdaek boshlangan edi. Buyuk mujtaxidlar (taba`a tobi`inlar) davri. Bu davrda Abu Xanifa, Molik bin Anas, Muxammad ibn Idris ash-Shofiy, Axmad ibn Xanbal, al-Avzo`iy, Dovud az-Zoxiriy kabi buyuk fakixlar etishib chikkanlar. Ularning xaeti faoliyati ijodi xususida kuplab ilmiy ishlar olib borilganiga karamasdan etarli emas. Bu davrda ikki: «asxob ar-ra`y» (fikr tarafdorlari) va «asxob al-xadis» okimlari vujudga keldi. Asxob ar-ray okimiga Irokda Kufa maktabi vaikllari tomonidan asos solindi. Bunga avvalo axli sunna va-l jamoaning buyuk imomi Abu Xanifa (80- 150\699-767) poydevor kuydi. Muxim fikx ilmiy akademiyasini shakllantira olgan Abu Xanifa ilmiy masalalarda kupincha «ra`y»ga suyanar edi. Shunga kura «ra`y» xanafiy mazxabining shakllanishi va xarakatlanishining asosiy xususiyatini tashkil etadi. Xadis tuplashda kies va istixsonni keng eyishda. Islom dini akidalarini ma`lum bir tartibga solishda va shu bilan birga shariat xukmlari va konunlarini ustuvor dalillar asosida ilmiy tarzda ta`lim berish uslubini ishlab chikishd Abu Xanifa katta xizmat kilgan. Xanafiy mazxabining asosiy manbalari kuyidagichadir: Al-Kur`on; As-Sunna; Al-Ijmo; Al-Kies; Al- Istixson;
Nomun ibn Sobit al-kufiy (80-150\699-767) forslardan bulib, Umaviylar (661-750) va Abbosiylar (750-1258) davlati ayni avj olgan davrda yashagan taba tobi`inlardandir. Manbalarda uning otasi Sobit asli Xurosandan ekanligi kayd etilgan. Abu Xanifaning uzi esa, Anas ibn Molik bilan uchrashgan va undan «Ilm talab kilish xar bir muslim uchun farzdir» xadisini rivoyat kilgan, shunga kura u tobi`inlardan, degan ma`lumotni uchratish mumkin. Kasbi gazlama savdosi bilan shugullanish edi. eshlik chogidaek Kur`onni ed olgan. 18 yil ustozi Xammod ibn Abi sulaymondan taxsil olgan. Fikx ilmini Ibroxim an-Naxa`iy va ash-Sha`biydan olgan. Abu Xanifaning etuk shogirdlaridan Muxammad ibn al-Xasan ash-Shayboniy (132-189\709-805), Abu Yusuf (113-182\731-769)larni aloxida aytib utish zarur. Imom Molik. «Asxob al-xadis» okimiga Xijozda Madina maktabi vakillari tomonidan asos solindi. Bunga axli sunna imomlaridan Molik ibn Anas (93-179\712-795) «uz amalietida fakat Kur`on va xadisga suyanish ta`limoti»ning asoschisi buldi. Manbalarga kura Molik ibn Anas butun umri davomida Madina shaxridan chikmagan. Imom Molik nomi bilan mashxur bulgan mazkur fakix Molikiy mazxabining asoschisidir. Molik ibn Anasning mashxur «Kitob al- Muvatto`» nomli asari mavjud. Imom Shofi`iy. Yukorida nomlari va asoschilari zikr etilgan bu 2 okimni axl as-sunna imomlaridan bulmish Imom Shof`iy nomi bilan mashxur Muxammad ibn Idris ash-Shofi`iy (151-179\767-804) nazariy jixatdan birlashtirgan. U Shofi`iy mazxabining asoschisi bulib «al- Umm» nomli asar muallifidir. Axmad ibn Xanbal. Keyinchalik «as-Salafiyyun»lar okimi tarafdori bulib axl as-sunnaning turtinchi imomi deb e`tirof etiladigan Imom Axmad ibn Xanbal (164-241\781-855) uz faoliyatini olib bordi. U Xanbaliy mazxabining asoschisidir. Imom Axmad ibn Xanbal «al-Musnad» asarining muallifidir. Buyuk mujtaxidlar davrida yukorida zikr etilgan mujtaxidlar nomi bilan boglik asosiy sunniy xukukiy mazxablar paydo buldi va uz ta`limotini shakllantirdi. Taklid davri. X-XII asrlarga kelib fikx ilmi uzining rivojlanish tarixida keyingi boskich, ya`ni «taxlid davri»ga utdi. Bu davr fikx ilmi davrlar an`anasi ta`siri ostida rivojlanib, yuksak bir makomga erishgan vaktga tugri keladi. Yukoridagi davrlardan ma`lum bulgani kabi buyuk mujtaxidlar vujudga keldilar, ularning tarafdorlari paydo buldilar. Turli mazmundagi asarlar ezildi va sharx etildi. Bu davr fakixlarida taxlid ruxi kuchli edi. Ularda asosan uzlaridan oldingi mujtaxidlarning fikrlarini «shar`iy nass» sifati kabul etar edilar. Shunday bulsada bu davr fakixlari orasida uzlarining ilmiy-amaliy faoliyatlari natijasida mislsiz bebaxo asarlar yaratgan allomalar etishib chikdi. Ularning bu asarlari uzok davr mobaynida muxim manba bulib xizmat kilish bilan birga, xozirgi kunda xam uz mavkeini va kadr kimmatini yukotgani yuk. VIII asrning oxiri- IX asrning boshlarida Movorounnaxrda islomdagi axl as-sunnaning Xanafiyya mazxabi tarkala boshladi. Buxoro va Samarkand shaxarlarida shu mazxab ta`limoti asosida Movarounnaxr fikx maktabi tarkib topdi. Movarounnaxrlik fakixlar teran bilimlari, kimmatli asarlari bilan islom dunesida katta shuxrat kozondilar. Fakixlarning davlat xukmron doiralari, xalk ommasiga ta`siri juda kuchli edi. Diniy va ijtimoiy xaetda uchraydigan barcha muammoli masalalar fakixlar orkali echilgan. Fikx shaxs, oila va jamiyat xaeti turli shaxobchalari masalalarini kamrab olganligi tufayli Movarounnaxr maktabi namoyandalari bu ulka xalklari an`analari, urf odatlarini umumislom mavkelaridan turib taxlil kilishdek vazifani bajarganlar. Movarounnaxrlik fakixlarning bir necha avlodlari faoliyati orkali maxalliy xalklarning tarixiy, xukukiy an`analari islom madaniyatida uz aksini topdi.
3. Fikx tarixiy ijtimoiy xaetni urganishda muxim manba. VIII-X asrlarda Movarounnaxrning ayrim shaxarlardagi xanafiylikka asoslangan ilmiy markazlar paydo buldi. Bunga Irok va xurosan maktablarining ta`siri katta buldi. Buxoro maktabiga Abu Xafs Axmad ibn Xafs al-Kabir al-buxoriy (vaf. 832y) asos solgan. Samarkand ilmiy markazining shakllanishiga Abu Sulaymoon al-Juzjoniy, Ibn Samoa va Shaddod ibn Xukaym kabi Balx fakixlarining xizmati katta buldi. Buxoro fakixlari bu davrda asosan fikxning amaliy masalalari bilan, samarkandliklar esa uz ilmiy faoliyatlarini iloxiet mavzui bilan shugillanishga karatdilar. XI-XIII asrlarga kelib fikx ilmi uzining yuksak tarakkietiga etishdi. Koraxoniylar (999- 1212) davri fakixlari xakida ilmiy tadkikot olib borgan Turkiyalik olim Y.Z/Kavakci bu davrda uch yuzga yakin fakixlar etishib chikkanligi, 20dan ortik fatvolar majmuasi, uch yuz ellikdan ortik fikxiy asarlar yaratilganligi va shulardan 98% xanafiy fikxiga oid ekanligini aytib utadi. Xakikatan xam Movarounnaxr xanafiy mazxabining «kal`asi» edi desak adashmaymiz. «Xanafiylik sharkka eyilar ekan, u Xurosan va Movarounnaxrda uziga mustaxkam makon topdi. Bir gurux mashxur xanafiy fakixlari xam shu dierlarga mansubdir. Xanafiy fakixlari sulolalaridan: Buxoro sadrlari- V\XI asrdan to mugullar davri (603-1043\1206-1634)ga kadar Buxoroda Ibn Moza Maxmud (vaf. 570\1174y) oilasining xanafiy fakixlari meros tarikasida kelaetgan «Sadr» unvoni bilan mamlakat siesiy idoralarida va turli xokimliklarida yukori mansab soxiblari edilar, ar-Rigdamuniy, az-Zaranjariy, al-Maxbubiy, as-Saffor, al-Pazdaviy, samarkand sayyidlari, al-Xayzoxaziy,al-Akiliy. Al-Marginoniy oilalari ilm va ijtimoiy xaetda kuchli mavkega ega buldilar. Ilm fan rivojlandi. Kuplab yirik olimlar etishib chikdilar. Umuman fikx, xususan xanafiy mazxabining rivojlanish tarixida XI-XII asrlardagi Movarounnaxr fakixlarining ilmiy faoliyati juda muxim urin tutadi. Bu davrda etishib chikkan xanafiy fakixlaridan ad-Dabusiy Abi Zayd, al-Xalvo`iy, Abu Bakr Muxammad as-Saraxsiy, az- Pazdaviy Ali, as-Sadr ash-Shaxid Umar, an-Nasafiy Umar, Alouddin as-Samarkandiy, Ibn Moza Maxmud, al-Attobiy Axmad, al-Kosoniy Masud, Kozixon va yukorida zikr etilgan al- Marginoniy Ali kabi ma`lum va mashxur fakixlarning nomlarini keltirish mumkin.
1.
Islomdan avval zoxidlik kanday shaklda bulgan? 2.
Sufilik kachon vujudga kelgan? 3.
Sufiylikning ilk namoendalari kimlar? 4.
Sufiylik mustakil okim sifatida kachon shakllangan? 5.
Tasavvufning asosiy ta`limoti nimalardan iborat? 6.
Urta Osieda tarkalgan tasavvuf tarikatlari kaysilar? 7.
Fikx atamasining shakllanishini tushuntirib bering? 8.
Ilk fikx maktablari kachon vujudga keldi? 9.
Kanday fikxiy mazxablar mavjud? 10.
Movarounnaxr fikx maktabining asosiy namoyandalari kimlar? Adabietlar. 15.
Islom Karimov. Istiklol va ma`naviyat. T., 1994 16.
17.
Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y 18.
Boboxonov Sh. Musulmonlik asoslari. T., 1993 19.
Dinshunoslik asoslari. T., 1995 20.
Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y 21.
Dinshunoslik (ma`ruzalar matni). T. 2000 10-mavzu Diniy ekstremizm va fundamentalizm. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar. R e j a 1.
Vijdon erkinligi. Uzbekiston Respublikasida vijdon erkinligining konun yuli bilan kafolatlanishi. 2.
3.
Terrorizmga karshi kurashda dinning roli.
1. Vijdon erkinligi. Uzbekiston Respublikasida vijdon erkinligining konun yuli bilan kafolatlanishi. Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar masalasi ijtimoiy xaetda muxim va murakkab masala bulib kelgan. Chunki uning zamirida shaxsning xukuki, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy siesiy xukukiy va axlokiy tushunchalar etadi. BMTning ustavidan tortib barcha xalkaro xujjat va shartnomalarda xamma mamlakatlarning konstitutsiya va konunlarida vijdon erkinligi uz ifodasini topgan. 1948 yilda kabul kilingan inson xukuklari umumiy deklaratsiyasiga muvofik xar bir inson fikrlash, vijdon va din erkinligi xukukiga ega. Bu xukuk uz dini eki e`tikodini uzgartirish erkinligini, uz dini eki e`tikodiga uzicha, shuningdek boshkalar birgalikda amal kilish kafolatini ibodat kilishda va diniy marosimlarda yakka tartibda eki odamlar orasida birga katnashish erkinligini uz ichiga oladi. Bundan tashkari bu masala yana bir murakkab xodisani turli dunekarash, e`tikodda bulgan kishilar urtasidagi davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat urtasidagi munosabatlarning amaldu xukukiy ta`minlanishini xam nazarda tutadi.
masalasi ijtimoiy xaetda muxim va murakkab masala bulib kelgan. Chunki uning zamirida shaxsning xukuki, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy siesiy xukukiy va axlokiy tushunchalar etadi. BMTning ustavidan tortib barcha xalkaro xujjat va shartnomalarda xamma mamlakatlarning konstitutsiya va konunlarida vijdon erkinligi uz ifodasini topgan.
Odamlar doim turli dunekarash va e`tikod bilan yashaganlar va yashaydildar. Xar kimning uz ichki dunesi, uz e`tikodi buladi. Vijdon erkinligi kanedaydir bir mavxum tushuncha emas, u albatta ma`lum ijtimoiy vaziyatda namoen buladi. Shuning uchun uni konkret tarixiy, ijtimoiy, sharoitsiz ob`ektiv va sub`ektiv omillarsiz tasavvur kilish kiyin. Bundan tashkari «Vijdon erkinligi» tushunchasi ilmiy talkin kilishda milliy, mafkuraviy va madaniy omillarni xam albatta nazarda tutish kerak. Mustakillik yangilanish jaraeni xamma soxalar kabi vijdon erkinligi, davlat va din, dinga ishonuvchilar va ishonmaydiganlar urtasidagi munosabatlar soxasini xam uz ichiga oldi.Binobarin Uzbekiston Respublikasi konunchiligida asarlar osha karor topgan vijdon erkinligiga yuksak va samimiy xurmat ifodalangan. 1992 yilda kabul kilingan UzRning Konstitutsiyasining 31 moddasida xar bir fukaro uchun vijdon erkinligi xukuki kafolatlanadi. Shuni mamnuniyat bilan kayd etish lozimki, keyingi yillarda davlat bilan diniy tashkilotlar urtasidagi uzaro munosabatlarda juda katta uzgarishlar sodir bulmokda. Dinning jamiyatdagi urni tiklanmokda. Diniy uyushma va tashkilotlarning faoliyat kursatishlariga imkoniyat yaratilmokda. Kator tarixiy obidalar diniy tashkilotlar ixtieriga utkazildi, yangi masjidlar ochilmokda. Diniy tashkilotlarning xalkaro alokalari kun sayin kengayib bormokda. 1991 yilda UzR Oliy Majlisi «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida»gi konunni kabul kildi. 1998 yilda bu konunning yangi taxriri kabul kilinib, 15 may kuni matbuotda e`lon kilindi va shu kundan e`tiboran u kuchga kirdi. Mazkur konun 23 moddadan iborat. 1 moddasida ushbu konunning maksadi nimalardan iborat ekanligi ochik va ravshan baen etilgan. Konunning 3 moddasi vijdon erkinligi xukuki xakida bulib unda xar bir fukaro dinga munosabatini uzi mustakil aniklashi, u xar kanday dinga e`tikod kilish eki xech kanday dinga e`tikod kilmaslik xukukiga ega va bu xukuk esa UzR Konstitutsiyasi tomonidan kafolatlanajagi ta`kidlandi. 4 moddada fukarolarning dinga munosabatlaridan kat`inazar teng xukukliligi xakida suz boradi. Rasmiy xujjatlarda fukaroning dinga munosabati kursatilishiga yul kuyilmaydi. Vijdon erkinligi xakidagi konunning 5 moddasida UzRda din va diniy tashkilotlar davlatdan ajratilganligi kursatilgan. Bu degani davlat diniy masalalar bilan shugallanmaydi, diniy tashkilot va diniy boshkarma ishlarga aralashmaydi. Din va diniy tashkilotlar xam davlat ishlariga aralashmasligi lozim. Lekin diniy tashkilotlar jamoat ishlarida ishtirok etish xukukiga egadir.
Diniy tashkilotlarga UzR da diniy xarakterga ega bulgan partiyalar tuzish, respublikadan tashkaridagi diniy partiyalarning bulim eki filiallarini ochish man etiladi. Dindan davlatga va Konstitutsiyaga karshi targibot olib borishda nafrat, millatlararo adovat uygotish axlokiy negizlarni va fukaroviy totuvlikni buzishda buxton vaziyatni bekarorlashtiruvchi uydirmalar tarkatishda,davlatga jamiyat va shaxsga karshi karatilgan boshka xatti xarakatlarda foydalanishga yul kuyilmaydi. Terrorizm, narkobiznes va uyushgan jinoyatchilikka kumaklashadigan shuningdek boshka garazli maksadlarni kuzlovchi diniy tashkilotlar okimlar, sektalar va boshkalarning bunday faoliyatlari takiklanadi. Fukarolar dinga bulgan munosabatlaridan kat`i nazar ta`limning xilma xil turlari va darajalarini egallashi mumkin. Konunning 9 moddasida kursatilishicha diniy tashkilotlarning markaziy boshkaruv organlari ruxoniylarni va uzlariga zarur bulgan diniy xodimlarni tayerlash uchun diniy ukuv yurtlari tuzishga xakli. Diniy ukuv yurtlari UzR Adliya vazirligida ruyxat utkazilib,tegishli litsenziya olganidan keyin faoliyat kursatish xukukiga ega buladi. Oliy va urta diniy ukuv yurtlarida ta`lim olish uchun fukarolar UzRning «Ta`lim tugrisida»gi Konuniga muvofik umumiy majburiy urta ta`lim olganidan keyin kabul kilinadi.Diniy ta`lim beruvchilar maxsus diniy ma`lumoti bor kishilar bulib, bolalarni ukitish uchun diniy boshkarmaning eki markazning ruxsotnomasiga ega bulishi kerak. Xususiy diniy ta`lim berishga yul kuyilmaydi. Bu konun koidalarni buzganlar konun oldida javobgardirlar. Diniy tashkilot –bu ma`lum dinga ishonuvchilar va ularning jamoalarining uyushmasidir (masjid, cherkov, sinagoga, diniy ukuv yurtlari va x kabi). Uni tashkil etish uchun unga bir xil e`tikkodga ega bulgan kamida 100 kishi a`zo bulishi kerak. UzR xar kanday fukarosi 18 eshga tulganidan keyin ma`lum diniy jamiyatga a`zo bulishi mumkin. Diniy tashkilotlar uz mulklariga ega buladilar. Binolar, din bilan boglik buyumlar, ishlab chikarish va xayriya ishlariga muljallangan inshootlar pul mablaglari xamda diniy tashkilotlar faoliyatini ta`minlash uchun zarur bulgan boshka mol mulk diniy tashkilotlarning mulki xisoblanadi. Ibodat, diniy ras rusum va marosimlar utkazish maxalliy xokimiyat tomonidan takiklanmaydi. Konunning 3 moddasida kursatilishicha dinga e`tikod kilish eki uzga e`tikodlar erkinligi milliy xavfsizlikni va jamoat tartibini boshka fukarolarning xaeti salomatligi, axloki, xukuki va erkinligini ta`minlash uchun zarur bulgan darajadagina cheklanishi mumkin. Konunnig 23 moddasida «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar tugrisida»gi konunni buzgan kishilar konun oldida javob berishlari kursatilgan. UzRda ijtimoiy xaet siesiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma xilligi asosida rivojlanadi. Uning xududida 15 ta diniy konfessiya vakillari istikomat kiladilar. Konstitutsiyaning 12 moddasida ta`kidlanishicha xech kanday mafkura davlat mafkurasi sifatida urnatilishi mumkin emas. Shunga kura xech kanday konfessiya boshkalaridan ustun deb karalishi eki ularga uz ta`sirini utkazishi mumkin emas.
2.Diniy ekstremizm muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy mutaassib, fanatik unsurlarning faoliyati mafkurasi. Fanatizm uz akidasining shak shubxasiz tugriligiga ishonib, boshka firka va mazxablarni butunlay rad etgan xolda ularni tan olmaslik, balki ularni diniy asoslarni buzishda ayblab ularga karshi urush ochishga olib boradigan omillardandir. Diniy fanatizm diniy ekstremizm va terrorizmga zamin tayerlaydi.
2. Fundamentalizmning vujudga kelishi. Ekstremizmni keltirib chikaruvchi omillar. Fundamentalizm ma`lum din vujudga kelgan ilk davriga kaytish va bu yul bilan zamonaning barcha muammolarini xal kilish mumkin degan fikrni ilgari suruvchilarning yunalishi. Diniy fundamentalizm akidaning uzgarmasligini ximoya kiladigan vaxy va mu`jizalarning mukaddas kitoblardagi baenining xarfiy talkini tarafdori, ularning xar kanday majoziy talkiniga murosasiz suzma-suz talkinga asoslangan e`tikodni aklga tayangan mantikiy dalillardan ustun kuyadigan, muayyan diniy e`tikod shakllanishining boshlangich davrida belgilangan barcha yul yuriklarni kat`iy va ogishmay bajarilishini talab kiladigan diniy okimlarni ifodalashda kullaniladigan istiloxdir. Fundamentalizm iborasi birinchi bor 1 Jaxon urushi arafasida vujudga kelgan protestantizmdagi ortodoksal okimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu okim 1910 yildan keyin shu nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar xristianlikning an`anaviy akidalariga, ayniksa Bibliyaning mutlako mukammaliliga ishonishni mustaxkamlashni, uni suzma suz sharxlashga kat`iy rioya kilishni talab kildilar. Bu okim keyinchalik Amerikada keng tarkalib ketdi. 1919 yili Filadel`fiyada Jaxon xristian fundamentalistlari assotsiatsiyasiga asos solindi. Asrimizning 70 yillaridan boshlab esa bu suz islomga nisbatan kullanila boshladi. Islom fundamentalizmi zamonaviy islomdagi uch yunalishdan biridir. Islom fundamentalizmining asosiy goyasi «sof islom» printsiplariga kaytish maksadi «islomiy tarakkiet» yulini joriy etishdir. XX asrning 80-90 yillarida butun duneda diniy omilning faollashuvi sobik sovetlardan keyingi xududda xam uz aksini topdi. Bu davr jamiyat tarakkietida, bir jixatdan, diniy e`tikodning ijtimoiy madaniy xaetdagi tabiiy mavkei tiklanaetgan, 2 chi tomondan mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar tugilishi vakti buldi. Asosiy konunimizda yana shu narsa kat`iy kilib belgilab kuyilganki, konstitutsiyaviy tuzumni zurlik bilan uzgartirishni maksad kilib kuyuvchi. Respublikaning suvereniteti, yaxlitligi, va xavfsizligiga, fukarolarning konstitutsiyaviy xukuk va erkinliklariga karshi chikuvchi, urushni, ijtimoiy, milliy irkiy va diniy adovatni targib kiluvchi, xalkning sogligi va ma`naviyatiga tajovuz kiluvchi, shuningdek xarbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruxdagi siesiy partiyalarning xamda jamoat birlashmalarining tuzilishi va faoliyati takiklanadi.(57 modda). Urta Osiedagi respublikalar uz mustakilligiga erishishi va uning mustaxkkamlanishi davrida «islom omili», «islom uygonishi», «kayta islomlashish», «islom fenomeni» kabi iboralar tobora kuprok ishlatilib, bu xol ularning bekies faollashuvini uzida aks ettirdi. Bunga sabab sobik Sovet davlatining mafkuraviy tasavvurlari va kadriyatlarining emirilib muayyan vakt davomida xosil bulgan ma`naviy bushlikni tuldirish zarur edi. Kommunistik mafkura ma`naviy jixatdan kashshok bulib, uziga xos mutaassibligi va muayyan millatlar manfaatlariga karshi karatilganligi bilan shuro xokimiyatidan keyingi makonda diniy fundamentalizm uchun kulay sharoit tugdirdi. Usha davrda dinning ta`kib ostida bulib kelgani islom dinining eng saloxiyatli ulamolari katogan kilinishi, minglab masjid va madrasalarning buzib tashlanishi, diniy taasubni yukotishga emas, balki uning ildizlarini oziklantiruvchi xatarli omillarning kuchayishiga olib keldi. Millatlar orasida uzlikni anglash tuygusi, etnik jixatdan nasl nasabini izlashga intilishlari bekies kuchaydi Uzbekistonga nisbatan islom fundamentalizmining taxdidi akidaparastlikni eyish, bu yul bilan musulmonlarni isloxotchi davlatga ishonichini yukotishga urinishida uzini namoen etmokda. Bunday guruxlar mustaxkamlanib boraetgan umummilliy birdamlik va xamjixatlik, millatlar va fukarolararo totuvlikka raxna solishga xarakat kilmokdalar. Demokratiya va duneviy davlat tushunchalarini, e`tikod erkinligiga asoslangan kup konfessiyali duneviy jamiyatni obrusizlantirishga yunaltirilgan sa`y-xarakatlarni amalga oshirmokdalar. Prezidentimiz ta`kidlaganidek, «Eng avvalo, jamiyat. Gurux, aloxida shaxs ma`naviy xaetining muayyan soxzasi bulgan din umuminsoniy axlok meerlarini uziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan xamma uchun majburiy xulk atvor koidalariga aylantirgan.
Binobarin din odamlarda ishonch xissini mustaxkamlagan. Ularni poklab, yuksaltirgan. Xaet sinovlari, muammo va kiyinchiliklarni engib utishlarida kuch bagishlagan. Umuminsoniy va ma`naviy kadriyatlarni saklab kolish xamda avloddan avlodga etkazishga erdamga kelgan. Dinning yuksak rolini e`tirof etish bilan birga diniy dunekarash tafakkurning, insonning uzini urab turgan dunega uzi kabi odamlarga munosabatining yagona usuli bulmaganligini xam ta`kidlash mumkin. Duneviy fikr, duneviy turmush tarzi xam u bilan enma en, u bilan teng yashash xukukiga ega bulgan xolda rivojlanib kelgan». Keyingi yillarda yurtimizda milliy va diniy kadriyatlarning tiklanishiga katta e`tibor berilib, bu narsa xukumatimizning ustuvor siesatiga aylandi. Kuplab diniy bayramlarga ommaviy tus berildi, televidenie va matbuot tomonidan diniy masalalar tez-tez eritila boshlandi. Fukarolar urtasida diniy ilm va an`analarga kizikish kuchaydi. Bundan foydalanib, ba`zi garazli shaxslar ma`lum manfaatlar evaziga chet eldan yurtimizga sukulib kirmokchi bulgan ekstremistik okimlar «da`vatchi»lariga aylandilar. Ular xorijliklar tomonidan istaganlaricha mablag va diniy adabietlar bilan ta`minladilar. Bu xarakatlar tezda uz okibatini kursatdi. Fargona vodiysi va Toshkent shaxrida uya kurib olgan «Vaxxobiychilik» xarakati, jumxuriyatimizning deyarli barcha shaxar va kishloklariga etib borishga ulgurgan «Xizbut taxrir» kabi guruxlarning keyingi yillarda Vatanimizning turli joylarida uyushtirgan fitna fasod xarakatlari shundan darak beradi. Modomiki, biz eshlarimizni, Prezident aytganidek Imom Buxoriylar, Nakshbandiylar va Yassaviylar ta`limoti asosida tarbiyalar ekanmiz, biz ularni turli islom nikobi ostidagi garazli guruxlar bilan buyuk ajdodlarimiz amal kilgan va bizlarga xam tavsiya etgan musaffo islom urtasini ajrata oladigan darajada bilimli kilishimiz zarur buladi. Vaxxobiylik XVIII asrda Arabiston yarim orolida vujudga kelgan dini-siesiy okimdir. Uning asoschisi Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1703 yili Arabiston yarim oroli Najd ulkasining al-Uyayna degan joyida tavallud topgan. Bu davrda uning otasi Abd al-Vaxxob ibn Sulaymon mustakil maxalliy amir xokimiyatida kozilik lavozimida xizmat kilar edi. Muxammad eshligidan diniy ilmlarni uz otasi raxbarligida urgana boshladi. U an`anaga kura, Kur`onni ed oldi, tafsir va xadis ilmlari bilan tanisha boshladi. Bir necha bor Misr, suriya, Kurdiston, Irok, Eron mamlakatlarida bulib, kupincha ulamolar suxbatida uzining janjalkashligi va mutaassibligi bilan ajralib turgan. U uz targibotchilik faoliyatini 1730 yillarda boshlab, birinchi maksadi uziga munosib xomiy topish buldi. 1745 yili Muxammad ibn Abd al-Vaxxob ad-Diriyya vodiysiga uning amiri Muxammad ibn Saud taklifiga binoan kuchib utdi. Bu bilan Muxammab ibn Saud uz xokimiyatini kuchaytirishda vaxxobiylikdek mafkuraviy kurolga ega buldi. Vaxxobiylar uzlari xoxlagan jamoani kufrda eki shirkda ayblashlari va unga karshi jixod e`lon kilishlari mumkin edi. Ibn Saud esa bu jixodni amalga oshirib, uz xokimiyati chegaralarini kengaytirishni boshladi. Muxammad ibn Abd al-Vaxxob 1792 yili vafot etdi. Ibn Saud va uning sulolasi vaxxobiylik bayrogi ostida olib borgan urushlari 1932 yilida Saudiya Arabistoni davlatining tuzilishi bilan yakunlandi. Vaxxobiylik ta`limoti diniy masalalarda din fundamenti, ya`ni Paygambar davri vokeiyliklariga kaytishni talab etdi. Ular barcha muxoliflarini bid`atchilikda ya`ni dinga yangilik kiritganlikda aybladilar, uzlarining siesiy dushmanlarini esa mushriklikda ayblab, ularga karshi jixod olib borishga fatvo berdilar. Axlokiy nazariy jixatdan, garchi shaxsiy kamtarlik, mol mulkka xirs kuymaslik duneviy xaetda toat ibodatga aksariyat vaktni sarflashni targib kilsalarda, lekin amalda saroy axolining boskinchilik urushlari kushni kabilalar mol mulklarini talash okibatida gap bilan amal urtasida ziddiyat paydo buldi. Vaxxobiylik xarakatlari Usmoniylar imperiyasi (1453-1924) xududlarida vujudga kelganligi va imperiya bilan bu xarakat urtasida bir necha konli tuknashuvlar yuz berganligi tufayli bu okimda turk islomiga karshi bulgan kuchli kayfiyat uz aksini topdi. Imperiyaning markaziy xududlarida xanafiylik mazxabi mutlak xukmron mavkeiga ega bulganligi uchun mazkur koidalari kattik tankid kilindi. Shuningdek vaxxobiylik xarakati mafkurasining markazida avvaliga Arabiston erlarini birlashtirish orkali keyinchalik butun islom dunesida islom davlatini shakllantirish goyasi xam mavjud edi. Ular bu maksad yulida xar kanday kurbonliklarga tayer edilar. Vaxxobiylarning chet ellarda kuplab tashkilotlari bulib, ular faol xarakat olib boradilar. Ularning kupchiligi yashirin siesiy faoliyat olib boradi. Ish uslublari –diniy xissietlari kuchli bulgan fukarolarni jamiyatlariga tortib, ularni kayta tarbiyalash, sung ulardan tashvikot va ijtimoiy tartibbuzarlik, ekstremistik xarakatlarda foydalanish. Bu ishlarga ayniksa eshlarni, bolalarni, xaet tarzidan norozi bulgan shaxslarni jalb kiladilar. Xayriya fondlari orkali mayib majruxlarga, etim esirlarga erdam, diniy ta`lim berish, turli diniy adabietlarni tarkatish kabi yullar bilan keng targibot ishlarini olib boradilar. Kishilarga fanatizm murosasizlik, uzgalar fikrlari va manfaatlariga xurmatsizlik ruxini singdirishga urinadilar. Al-Ixvon al-muslimun. XIX asr dastlabki yillarida islom dini tarkalgan mamlakatlar iktisodiy, ijtimoiy, siesiy, xaetda katta tarixiy uzgarishlar yuz bera boshladi. Bu uzgaraetgan yangi sharoitlarga diniy-falsafiy, xukukiy normalarning XIX asr yarmidan boshlangan moslashuvi fanda «Islomiy isloxatlar» nomini oldi. Lekin bu jaraen xaddan tashkari chuzilib ketdi va kup soxalarda ziddiyatli xollarni keltirib chikardi. Ular orasida panislamizm va musulmon jamoalarining boshka konfessiyalardan ajratish goyasini aytishimiz mumkin. Jamoliddin al-Afgoniy (1839-1897) xisoblanadi. U diniy-siesiy arbob bulib, 1884 yili Parijda Muxammad Abdux (1849-1905) bilan birgalikda «al-Urvat al-vusko» jurnalini nashr etdi va unda panislamizm goyalarini targib kila boshladi. Afgoniyning goyalarini keyinchalik «Musulmon birodarlar» («al-Ixvon al-muslimun») radikal shakllarida rivojlantirildi. Al-Ixvon al-muslimun 1928 yili Misrning Ismoiliya shaxrida Misrlik shayx Xasan al- Banno tomonidan tashkil etilgan diniy-siesiy tashkilot. Xasan al-Banno Jamoliddin al-Afgoniy, Muxammad Abdux, Rashid Rizo asarlaridan ta`sirlanib, panislamizm goyasida «jixod», «islomiy millatchilik», «islomiy davlat» ta`limotlarini ishlab chikdi. Al-Ixvon al-muslimun bu ta`limotlar asosida islom dini tarkalgan mamlakatlarda Kur`on va shariatda ifodalangan koidalarga tulik rioya kiluvchi, «islomiy adolat» printsiplari urnatilgan jamiyat kurish uchun siesiy kurashni boshlab yubordi. Al-Ixvon al muslimun uz tarixida bir necha boskichlarni bosib utdi. 1928-1936 yillardagi davrni xayriya va ma`rifatchilik boskichi deb atasa buladi. Keyinchalik u kurash uslubi sifatida terrorni kullash darajasiga etgan siesiy tashkilot sifatida maydonga chikdi. Kuplab davlatlarda uning faoliyati takiklandi. Keyingi davrda al-ixvon al-muslimun orasida bulinish yuz berib, ular 3 yunalishga bulinib ketdi. 1)
«mu`tadillar»- Xasan al-Banno va Sayyid Kutb tarafdorlari. 2)
«islom demokratlari» -«islom sotsializmi» ta`limoti tarafdorlari 3)
«at-Takfir va-l xijra», «al-Jixod», «Xizb at-Taxrir al-islomiy» kabi terror uslubini kullovchi tashkilotlar. Xizbut taxrir 1952 yili Kuddus shaxrida falastinlik iloxietchi Takiy addin an-Nabaxoniy (1909-1979) tomonidan asos solingan diniy-siesiy partiya. U Xayfada tugilib usgan, Koxiradagi «al-Azxar» universitetida ta`lim olgan. Xizbning asosiy maksadi avval arab davlatlari mikiesida, keyin islom dunesi mikesida va nixoyat jaxon mikesida xalifalik shaklidagi islom davlatini tuzish. Ularning asosiy da`vosi Mustafo Kamol Otaturk tomonidan 1924 yili Usmoniy xalifa Ikkinchi Abdulmajid (1922-1924) xalifalikdan gayrikonuniy chetlatildi. Davlat diniy-islomiy konunlar asosida xalifa tomonidan idora etilishi lozim. Xizb dasturi 187 banddan iborat bulib, asosiy maksadi xokimiyatga erishish. Bundagi asosiy yul- islomiy fikrlovchi shaxslarni shakllantirish. Ularga islomiy ta`lim-tarbiya berish ikki boskichdan iborat: 1) u bilan islom ta`limotini urgatish yulida madaniy ma`rifiy ishlar olib borish; 2) siesiy faoliyatga tortish.
Maksadga erishish uchun kurash uch boskichdan iborat: -goyaviy fikriy kurash; -jamiyatda goyaviy inkilobni amalga oshirish; -xokimiyatga fakatgina umma jamoaning tulik roziligidan sung kelish. 3. Terrorizmga karshi kurashda dinning roli. Xizbut taxrir tarafdorlari kupgina musulmon davlatlari, jumladan Tunis, Irok, Jazoir, Sudan, Yaman va boshkalarda uz faoliyatlarini yashirin olib bormokdalar. Uning xozirgi kundagi raxbari Abd al-Kadim az-Zallumdir. Xizbut taxrir tuzilish jixatidan piramida shaklidadir. Xar bir gurux aloxida-aloxida bulib, 5-6 kishidan iborat. Guruxlarning ukuv ishiga «mushrif» raxbarlik kiladi. Undan tashkari guruxda yana bir raxbar «amir» bulib, u mushrifga mashgulotlarni utkazishda bevosita erdam kursatadi. Mushrif bir vaktning uzida bir necha guruxda ta`lim ishlarini olib borishi mumkin. Ukish davomida tinglovchilar diniy mavzudagi mashgulotlar bilan birga siesiy, jumladan musulmon davlatlarida sodir bulaetgan vokealarni dikkat bilan urganadilar. Uzbekiston xududida 1992 yildan boshlab partiyaning boshlangich bulinmalari tashkil etila boshlagan. Xizb safiga kiruvchilar uz partiyalari xakidagi ma`lumotlarni xech kachon oshkor etmaslikka uz mushrifi buyurgan vazifalarni suzsiz bajarishga Kur`on bilan kasam ichadilar. Xizb mutasaddilari uz tarafdorlarini kuprok zielilar, ilmiy xodimlar, talaba eshlar orasidan kidiradilar. etarli ta`lim olgan shaxslar keyinchalik uzlari mustakil gurux tuzishlari lozim. Taxrirchilarning ta`limi boskichma boskich olib boriladi. Birinchi boskichda «Islom nizomi» va «Izzat va sharaf sari» kitoblari buyicha ukitiladi, «al-Vay» jurnalidagi ma`lumotlar muxokama kilinadi. Keyingi boskichlarda «Demokratiya kufr nizomi», «Siesiy ong», «Xizbut taxrir tushunchalari», «Islomiy da`vatni eyish vazifalari va sifatlari» kabi kitoblari ukitiladi. Bu adabietlar partiya manfaatlarini kuzlab, Kur`on oyatlari va xadislarni notugri talkin kilib dindorlar ongiga ta`sir kilish muljallangan. Ushbu nashrlar dindorlarni siesiylashtirilgan islomga targib etib, ularni fukaroviy buysunmaslikka va muomaladagi umumiy koidalarni inkor etishga chakiradi. Xozirgi zamon islom ulamolari –Yusuf Karzoviy. Sayyid Muxammad at-Tantoviy, Nosir ad-din al-Alboniylar Xizbut taxrirni oxod xadislarga, kabr azobiga, sirot kuprigiga ishonmasliklari uchun ularni axl as-sunna va-l-jamoa safidan chikkan xisoblaydilar. Respublikamiz xududida tashkil topib, xozirda faoliyati deyarli tuxtatilgan noan`anaviy xam islom ta`limotiga xam konstitutsiyaviy davlatchilik asoslariga zid bulgan gurux «Akromiylardir». Akromiylar 1996-1997 yillarda Andijonda tashkil topib, uning nomi gurux asoschisi – 1963 yilda tugilgan Yuldoshev Akrom nomi bilan boglik. A.Yuldoshev Xizbut taxrirning etakchisi an-Nabaxoniy goyalari asosida 12 darsga muljallangan «Imonga yul» risolasini ezgan. Shu sababdan akromiylarni «Imonchilar» deb xam yuritiladi. Akromiylar xam davlat tepasiga chikish kabi garazli maksadlarni kuzlaydilar. Birok ular taxrirchilardan farkli ularok, xalifalik davlatini maxalliy sharoitdan kelib chikib, avvalo Andijonda, sung Fargona vodiysida amalga oshirmokchi buldilar. Akromiylar siesiy xokimiyatga erishishning 5 boskichini rejalashtirganlar –«sirli», «moddiy», «uzviy», «maydon» va «oxirat». Turtinchi va beshinchi boskichlar tamomila islomlashtirish davri tugagach boshlanishi va ochikdan ochik xokimiyat uchun kurash boskichlari bulmogi lozim edi. Bu gurux a`zolari asosan xunarmandlardan iborat bulib, ular rasmiy ishxonalardan bushab, jamoa ma`kullagan mexnat faoliyati bilan shugullanganlar. Zarurat tugilganda «birodarlari»ga «jamoa banki»dan moddiy erdam berganlar. Undan tashkari jamoa a`zolariga tashkiliy ravishda ozik ovkat mollari tarkatib turilgan. Kuda andachilik fakat «birodarlar» urtasida amalga oshirilgan. Utilgan mavzu buyicha savollar. 1.
Diniy e`tikod erkinligi xakida Konstitutsiyaning kaysi Konunida suz yuritiladi 2.
«Diniy tashkilotlar» deganda nimalar nazarda tutiladi 3.
Fundamentalizm ilk bor kaysi dinda ishlatildi 4.
Ekstremizm deganda nimani tushunasiz 5.
Islomda kanday radikal okim va guruxlar mavjud 6.
Ekstremistik guruxlarning maksadlari nimalardan iborat Adabietlar. 22.
23.
Islom Karimov. Uzbekiston XXI asr busagasida… T., 1997 y 24.
Azimov A. Islom va xozirgi zamon. T., 1991 y 25.
Boboxonov Sh. Musulmonlik asoslari. T., 1993 26.
Dinshunoslik asoslari. T., 1995 27.
Juraev X. Saidjanov Y. Dune dinlari tarixi. T., 1998 y 28.
Download 462.62 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling