O’zbekiston respublikasi xalq talimi ta’lim vazirligi

Hayvonot olamining tuproqlar geografiyasidagi ahamiyati va tuproqlarning
organik qismi
Tuproqlarning zonal tarqalishida hayvonlarning ta’siri o’simliklarnikiga qaraganda kam darajadaligi ma’lum bo’lsa-da, biroq ularning indikatsion ahamiyati juda yuqori. Tuproq turli – tuman hayvonlari uchgun yashash muhiti hisoblanadi, bazilar unda bir umr yashasa, boshqalari hayot ma’romining ma’lum qismini unda o’tkazadi. Tirik organizmlar biomassasi o’simliklar biomassasiga qaraganda ancha kam va 5 % dan ko’p bo’lmagan fitomassasini tashkil etadi. Nisbatan eng ko’p hayvon biomassasi o’tloq – dashtlarga to’g’ri keladi. Zoomassaning asosiy qismi juda mayda va oz o’rnida hayvonat olamida eng ko’p sonli vakillari – umurtqasizlar hissasiga to’g’ri keladi (97-99 %). 1 ga maydondagi tuproqda 200ming dan 5 mln gacha yomg’ir chuvalchanglari uchrashi mumkin. Umurtqalilarning massasi umurtqasiz hayvonlarga taqqoslaganda ancha kam. O’tloq - dashtlarda u taxminan umumiy biomassasining taxminan 1 % ini, emanzorlarda – 0,12 %, aralash o’rmonlar va taygada – 1,6 dan 4 % gacha, tundrada – 5 % gachani tashkil etadi. Tuproq hosil bo’lishida hayvonlarning ahamiyati juda katta. Ular organik moddalarning to’planishi va parchalanishida qatnashadi, tuproqning fizik va kimyoviy xossalariga, eroziya jarayonlarining rivojlanishiga, tuproq qoplamining tuzilmasiga ta’sir ko’rsatadi. Tuproq hayvonlari tuproq yuzasi va qatlamlaridagi organik qoldiqlarni taqsimlash, maydalash hamda tuproqning mineral qismi bilan aralashtirish qobiliyatiga ega.
Tuproq hosil bo’lishida yomg’ir chuvalchanglarining ahamiyati qadimdan ma’lum. Chuvalchang sutka mobaynida o’z og’irligidan 176-192 % ko’p miqdordagi tuproqni ichagidan o’tkazish mumkin. Och sur o’rmon tuproqlarida chuvalchanglar yiliga 40 s/ ga yer osti o’simlik qoldiqlarini qayta ishlashga qodir ekan, o’rmon-dasht qora tuproqlarda bu ko’rsatkich – 35 s/ga va undan ortiq, janubiy kam gumusli qora tuproqlarda esa – 10 s/ga gacha yetadi.
Umuman har bir tabiat zonasi unda yashashga moslashgan ko’plab turli tuproq faunasi uchun makon hisoblanadi. Kenglik bo’ylab qaralganda ayrim turlarning dominantligi ortadi yoki aksincha kamayadi. Hayvonat olami ichida suv eroziyasini rivojlantirish shuningdek, qumliklarda deflyatsiya jarayonlarini tezlanishiga ta’sir etadiganlari ham uchraydi.
Tuproqlarning organik qismi. Tuproqning paydo bo’lishini avvalo tog’ jinslariga biologik omillarning ta’siri natijasi deyish mumkin. Shu tufayli tuproq hosil bo’lishida biologik omilni ko’pincha “yetakchi” sifatida qaraladi. Ular tuproqning organik moddalarini sintezlab, uning kimyoviy va mineralogik tarkibi, fizik xossalari, shuningdek, issiqlik hamda suv tartibiga ta’sir ko’rsatadi.
Tuproqning organik qismining asosiy manbayi – tuproq gumusi (gumus - lot. “humus” – tuproq, yer demakdir) – o’simliklar hisoblanadi. Uning bir qismining chirishi tufayli to’q tusli va murakkab tarkibli, majmuali organik birikma – chirindi (gumus) vujudga keladi. Gumusning shakllanishi murakkab jarayon. U turli geografik zonalarda turlicha – o’ziga xos tarzda kechadi. Uning zahirasi podzol tuproqlarda 100 t/ga, qo’ng’ir o’rmon tuproqlarda – 150 -300, oddiy qora tuproqlarda 700 t/ga dan ortadi. Uning asosiy qismi (yarmi) tuproqning 0-20 sm yuqori qismida mujassamlashadi. Gumus massasining asosiy qismini (60-70 %) gumin kislota va fulvokislotalar tashkil etadi. Tuproqning gumus holati bilan tuproqning zonal qatorlari o’rtasida mustahkam aloqa mavjud. Yer shari tuproqlaridagi gumus zahirasi miqdori gidrotermik sharoit bilan bog’liq. Eng ko’p gumus zahirasi yillik o’rtacha harorat uncha yuqori bo’lmagan va namlik meyorda bo’lgan tuproqlarda kuzatiladi.