O`zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti tarix fakul`teti
Geosiyosiy jarayonlar borasida zamonaviy tadqiqotlar
Download 359.35 Kb. Pdf ko'rish
|
yangi davr geosiyosiy nazariyalari va maktablar
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.3.Evroosiyochilar yangi oqimi vakillarining geosiyosiy qarashlari.
|
2.2. Geosiyosiy jarayonlar borasida zamonaviy tadqiqotlar. Ma`lumki, o`tgan asrning asosiy geosiyosiy qarama-qarshiligi “sovuq urush”da yaqqol namoyon bo`lgan. Bu davrda uning intihosi, umuman jahon hamjamiyatining kelajagi to`g`risida turli yondashuv va nazariyalar ilgari surildi. Ba`zi olimlar yadroviy halokat dunyo taraqqiyotiga yakun yasashini ta`kidlagan bo`lsa, boshqalari Sharq va G`arb o`trasidagi ziddiyat oxir-oqibatda yagona umumsayyoraviy tartibotga bo`ysunishga olib kelishini uqtiradi. Aynan ana shu yondoshuv mondializm nazariyasining mazmun-mohiyatini ifoda etadi 40 . Ushbu kontseptsiya G`arbning “sovuq urush”da erishgan g`alabasidan ancha ilgari paydo bo`lgan edi. Unga ko`ra, to`liq sayyoraviy integratsiyaning ro`y berishi muqarrar bo`lib, davlatlar, xalqlar, millatlar va madaniyatlarning xilma-xilligi bosqichidan yagona dunyo, ya`ni “One World”ga o`tish amalga oshadi. Ushbu g`oyaning ildizlarini O`rta asrlarga va uzoq o`tmishga borib taqaladigan ba`zi utopik nazariyalarda ko`rish mumkin. Bunday ta`limotlarga ko`ra, tarixning muayyan kul`minatsion davrida erdagi barcha xalqlar yagona
40
38
saltanat ostida birlashadi va qadimdan davom etib kelgan ziddiyatlar, to`qnashuv hamda muammolar barham topadi 41 . Mondialistik g`oyalar ko`proq betaraf pozitsiyada turgan turli kasbdagi evropaliklar, ingliz liberallariga, shuningdek sho`rolarga xos bo`lgan. XIX asr oxiridan boshlab jahon biznes olamidagi yirik shaxslar tomonidan mondialistik ruhdagi tashkilotlar tuzilgani ma`lum. Masalan, ser Sesil Rous tomonidan tuzilgan “Davra stoli” guruhi a`zolari “yagona Dunyo hukumatini tuzish va butun dunyoda to`siqsiz savdo tizimini shakllantirishga hissa qo`shishi” shart edi. Ushbu “davra stoli” doirasida yuritilgan bahs-munozaralarda ko`pincha sotsialistik va liberal- kapitalistik g`oyalar qorishib ketar va kommunistlar ushbu tashkilotdagi yirik moliya kapitali vakillari bilan hamkorlik qilar edi. Ularning barchasini umumsayyoraviy birlashuv utopik g`oyasi bir-biri bilan bog`lab turgan. Rus olimi A.Duginning fikricha, Millatlar Ligasi, BMT va YuNeSKO kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar ham ana shunday mondialistik ruhdagi tashkilotlar sirasiga kiradi.
XX
asr davomida bunday mondialistik tashkilotlar ortiqcha shov-shuvlardan qochib, yashirin, sirli tusga ega bo`lib, nomini tez-tez o`zgartirib turgan. 42
eng qudratli davlatga aylangani sari u mondializmning asosiy shtabiga aylandi. Bu “shtab” a`zolari hokimiyatga muqobil maslahatchilar, tahlilchilar va strategik tadqiqotlar markazlaridan iborat tizimni shakllantirdi. 43
Shunday qilib, mondialistik tashkilotlarning uch asosiy markazi vujudga kelgan va faoliyat yuritgan bo`lsa-da, ular rasman G`arb jamoatchiligiga uzoq vaqt ayon bo`lmagan. Rasmiy tashkilot hamda tizimlardan farqli o`laroq, bu guruhlar rejalashtirish va tadqiqotlar sohasida erkin faoliyat yuritishib, BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar komissiyalari faoliyatini belgilovchi qat`iy qoidalar va rasmiyatchilikdan xalos edi.
41 Мондиалистик утопиянинг соф хаёлий кўринишларидан ташқари рационал кўринишлари ҳам мавжуд бўлган. Улардан бири позитивист Огюст Контнинг "Учинчи эра" таълимоти ёки Лессингнинг гуманистик эсхатологиясидир.
42 Гарри Дэвиснинг "Дунё конфередерацияси учун универсал ҳаракат", "Федерал Иттифоқ" ва ҳатто инглиз праламенти аъзоси Генри Асборн томонидан 1946 йилда "Дунё ҳукумати учун салб юриши" каби уюшмалар ташкил этилган. Қаранг. Дугин А. Основы геополитики.Биринчи қисм.-М.:Арктогея,1997,121-130-бетлар.
43 Қаранг. Уткин А.И. "Мировой порядок XXI века", "Вызов Запада и ответ России" – М., 2002.
39
Amerikalik yirik bankir Morgan asos solgan “Xalqaro munosabatlar bo`yicha kengash” 44 dastlabki mondialistik tashkilotlardan bo`lgan. Ushbu norasmiy tashkilot AQShning jahon hamjamiyatiga nistabatan olib boradigan strategiyasini ishlab chiqish, “Dunyo hukumati”ni tashkil etish va sayyorani to`lig`icha yagona qolipga solishni maqsad qilib faoliyat yuritgan. Bu tashkilot 1921 yilda “Butun jahon tinchligi uchun Karnegi Jamg`armasi”ning sho``basi sifatida tashkil topgan. Uning a`zolari hisoblangan barcha
yuqori mansabdagi siyosatchilarni sayyoramizning kelajagi to`g`risidagi mondialistik qarashlar birlashtirgan. 45 1954
yilda ikkinchi mondialistik tizim - Bil`denberg klubi yoki Bil`denberg guruhi tashkil topadi. U “nafaqat” amerikalik tahlilchi, siyosatchi, moliyachi va ziyolilar, balki ularning evropalik hamkasblarini ham birlashtiradi. 1973 yilda Bil`denberg guruhi faollari tomonidan uchinchi muhim mondialistik tizim “Trilateral” (Trilateral) – “Uch tomonlama komissiya” tashkil etiladi. Ushbu tashkilotning AQShdagi shtab-kvartirasidan (345 East 46th street, New York) tashqari yana ikki qarorgohi evropa va Yaponiyada mavjud bo`lgan. “Trilateral” fundamental geosiyosiy nuqtai nazardan bozor iqtisodiyoti hamda texnik rivojlanishda etakchilik qilayotgan Amerika qit`asi, evropa va Yaponiya nazorat qilayotgan Tinch okeani hududidan iborat “uchta eng ulkan hudud”ni AQSh va atlantizm boshchiligida birlashtirishni nazarda tutgan edi. Bil`denberg va Trilateral kabi mondialistik guruhlarga “Cheyz Manxetten bank”ning egasi yirik sarmoyador Devid Rokfeller boshchilik qilgan. Bundan tashqari, barcha mondialistik loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishda atlantizmning doimiy tahlilchilari, geosiyosatchi va strateglari hisoblangan Zbignev Bjezinskiy, Genri Kissinjer va Jorj Boll kabi mashhur siyosatchilar xizmati beqiyos bo`lgan. Barcha
mondialistik loyihalarning asosiy yo`nalishi “demokratik”, “gumanistik”, “progressiv” qadriyatlarni keng targ`ib etish va G`arbning strategik ustuvorligi ostida yagona dunyo tizimiga o`tishni ko`zda tutadi. Ammo, ta`kidlanganidek mondializmga qarshi kayfiyatlardan xalos bo`lish maqsadida
44 Council on Foreign Relations, қисқача C.F.R 45 Рус тадқиқотчиси А.Дугиннинг ёзишича CFR.нинг кўпчилик аъзолари бир вақтнинг ўзида шотланд масонлигига мансуб бўлганлиги сабабли, уларнинг геосиёсий лойиҳалари қандайдир гуманистик-мистик хусусиятга эгалиги тўғрисида тахмин қилиш мумкин. Қаранг. Дугин А. ўша жойда.
40
siyosatchi, jurnalist, ziyoli, moliyachi hamda tahlilchilardan iborat parallel tuzilmalar ham tashkil etilgan. Mutaxassislarning fikricha, bunday tuzilmalar “Yagona Dunyo hukumati” loyihasini keng ommaga e`lon qilish oldidan o`ziga xos zamin hozirlashi kerak edi. Chunki bunday olamshumul dasturning kutilmaganda e`lon qilinishi kuchli qarshilikni keltirib chiqarishi mumkin edi. Mondialistik tashkilotlar tuzadigan va amalga oshiradigan dasturlar uslubi bilan jihatidan bir-biridan farqlansa-da, nazariy jihatdan bir maqsadga etaklaydigan vosita bo`lgan. 46
Mondializmda konvergentsiya nazariyasi muhim o`rin tutadi. O`tgan asrning 70-yillarida Z.Bjezinskiy boshchiligida “so`l” tahlilchilar tomonidan ishlab chiqilgan ushbu nazariya “sovuq urush” davrida yaqqol namoyon bo`lgan mafkuraviy va geosiyosiy qarama-qarshilikka yangi madaniy-mafkuraviy tamaddunni vujudga keltirish orqali barham berish mumkinligini asoslaydi. U sof atlantizm va kontinentalizm oralig`idagi, aniqroq aytganda, sotsializm va kapitalizmni uyg`unlashtiradigan tamaddun bo`lishi kerak edi. Bu nazariya asoschilari marksizmdan xalos bo`lish uchun uning sotsial- demokratik yoki revizionistik ruhdagi mo``tadilroq andozasini qabul qilishi lozimligini ta`kidlagan. Buning uchun esa “proletariat diktaturasi”, “sinfiy kurash”, “ishlab chiqarish kuchlarini natsionalizatsiya qilish” va “xususiy mulkni bekor qilish” degan marksistik atamalardan voz kechish zarur edi. Bu o`z navbatida, liberal G`arbda bozor erkinligini bir oz cheklash, iqtisodiyotga davlat aralashuvini qisman bo`lsa-da kiritishni taqozo etardi. Madaniy mushtaraklik esa, ma`rifatparvarlik va insonparvarlik qadriyatlarida ifodalanishi mumkin. Zero, G`arbdagi demokratik tuzumlar ham, sho`rolarning ijtimoiy axloq tizimi ham ana shu umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan. “Konvergentsiya nazariyasi” asosida paydo bo`lishi mumkin bo`lgan Dunyo hukumatiga SSSR va AQSh tomonidan sayyoramizni birgalikda boshqarish imkoniyati berilishi nazarda tutilgan edi. Bu vaziyatda er yuzidagi xalqlar geosiyosiy ziddiyat bosimidan xalos bo`lib, “sovuq urush” tugashi va umumiy tinchlik davri boshlanishi kerak edi.
46
Қаранг. Дугин А. Ўша жойда.
41
E`tiborli jihati shundaki, mondialistik markazlarning Moskvada ham o`z vakillari bo`lgan. Jumladan, akademik Gvishiani “Trilateral”ning sovetlar davlatidagi sho``basi bo`lgan tizimli tadqiqotlar institutiga rahbarlik qilgan. G`arbdagi va Rossiyadagi ayrim geosiyosatchilar fikricha, sobiq Ittifoq davrida qayta qurish siyosatini amalga oshirgan Mixail Gorbachev va uning maslahatchilari tayangan mafkuraviy asos konvergentsiya nazariyasi edi. 47
Mondializmda eng mashhur tadqiqotlardan biri – bu Djons Xopkins Universiteti professori Frensis Fukuyamaning “Tarix intihosi” nazariyasidir 48 .
atlantizmining g`alabasi va sobiq sho`ro davlatining qulashi mondialistik loyihalarning barham topishi yoxud mantiqan o`zgarishiga olib kelishi kerak edi. 1990 yillarning boshida mondializmning yangi ko`rinishi sifatida F.Fukuyamaning “Tarix intihosi” maqolasi asosida ishlab chiqilgan doktrina paydo bo`ldi. Jiddiy shov-shuvlarga sabab bo`lgan ushbu maqolada ilgari surilgan g`oya siyosatchilar va boshqa ko`plab taniqli mutaxassislar tomonidan neomondializmning g`oyaviy bazasi sifatida talqin qilina boshlandi. Xo`sh, ushbu g`oyaning mazmun-mohiyati nimalardan iborat? Mazkur maqolada F.Fukuyama tarixiy jarayonlar rivojining quyidagi andozasini taklif qiladi. Insoniyat “ijtimoiy voqelik noto`g`ri boshqarilgan” va “qoloqlik” hukm surgan zulmatli davrdan kapitalizm, zamonaviy G`arb tamadduni, bozor iqtisodiyoti va liberal-demokratik mafkuraga asoslangan tuzum sari intilib kelgan. Sho`ro davlatining parchalanishi eng so`nggi “irratsionalistik” andozaning qulagani tarix intihosi hamda er yuzida yangicha davr boshlanganini anglatadi. Dunyo taraqqiyoti bundan buyon “bozor va demokratiya”ning ratsional qonunlariga asoslanadi. Bozor munosabatlari va demokratiya G`arb madaniyati mahsuli bo`lsa-da, yangi tuzum barcha mintaqalarni qamrab olgan holda mamlakatlarni iqtisodiy rivojlangan markazlar atrofida birlashtiradi.
47
48
Фукуяма Ф. Конец истории и последний человек. Перевод с английского М.Б.Левина. Публикуется по изданию.-М.:ООО “Издательство АСТ”, 2004.
42
F.Fukuyamaning nazariyasiga yaqin fikrlar evropalik olimlar asarlarida ham uchratish mumkin. Chunonchi, uzoq vaqt davomida Frantsiya prezidenti Fransua Mitteranning maslahatchisi hamda bir oz vaqt evropa Tiklanish va taraqqiyot banki direktori lavozimida ishlagan J.Attali “Gorizont chizig`i” kitobida shunga o`xshash nazariyani ilgari surgan. J.Attalining fikricha, hozirgi vaqtda taraqqiyotning uchinchi davri - qadriyatlarning universal ekvivalenti bo`lgan “pul davri” boshlangan. 49 Uning
nazarida, jahonda yagona liberal-demokratik mafkura, bozor tizimi va informatsion texnologiyalarning rivojlanishi tufayli dunyoda yangi manzara vujudga keladi, butun tarixiy taraqqiyot davomida hukmronlik qilgan geosiyosiy voqeliklar ahamiyati susayadi. Bu hol G`arb va Sharq o`rtasidagi ziddiyatni ifoda etgan geosiyosiy dualizmning bartaraf etilishiga sabab bo`ladi. Shu bilan birga, yaxlit umumdunyoviy tizim “geoiqtisodiyot” tamoyillariga asoslangan yangi geosiyosiy voqelikka aylanadi. Ta`kidlash joizki, “Geoiqtisodiyot” mondialistik geosiyosatning o`ziga xos ko`rinishi bo`lib, u geosiyosiy yondashuvning mazmun-mohiyatini ifoda etuvchi jo`g`rofiy, madaniy, mafkuraviy, etnik, diniy va boshqa xususiyatlarni emas, asosan iqtisodiy omilning hududga munosabatini ustuvor omil sifatida tan oladi. “Geoiqtisodiyot” uchun alohida shaxsning yashash tarzi, takomili, madaniy qadriyatlari va an`analarini e`tiborga olmaydi. U voqelikni yirik ishlab chiqarish, axborot markazlari, foydali qazilmalar va jahon birjalari markazlari bilan bog`liq holda talqin etadi. J.Attalining geoiqtisodiy yondashuvi “yagona dunyo”da quyidagi yangi iqtisodiy markazlar bo`lishi mumkinligini asoslaydi: -
Janubiy va Shimoliy Amerikani birlashtirgan yagona moliyaviy-sanoat hududi; -
-
Yaponiya, Tayvan`, Singapur kabi bir qancha raqobatchi markazlarni o`z ichiga olgan “yangicha taraqqiyot” zonasi - Tinch okeani mintaqasi hududi.
49
боғлайди. Бу масала унинг мессианликка бағишланган "У келади" деган бошқа китобида атрофилича ёритилган.
43
J.Attali bu uch mondialistik hudud bir-biri bilan iqtisodiy va mafkuraviy jihatdan uzviy bog`liq bo`lgani bois, ular o`rtasida jiddiy farq yoki qarama- qarshilik vujudga kelmaydi, deb ta`kidlaydi. Bu hududlar jo`g`rofiy joylashuv jihatidangina farqlanib, atrofidagi rivojlanmagan mintaqalarni uzviy bir tizimga tarzida birlashtiradi. Shu tariqa er yuzida mavjud bo`lgan geosiyosiy qarama- qarshilik barham topadi. G`arbga qarshi tura oladigan qutbning mavjud emasligi evroosiyoda yangicha yondashuvlarni joriy etish jarayonini tezlashtiradi. J.Attalining ta`kidlashicha, bu geoiqtisodiyot davrining boshlanishidan dalolat beradi.
Xulosa qilib aytganda, geosiyosat tarixida o`ziga xos o`rin tutgan bunday tadqiqotlar muhim ilmiy - nazariy ahamiyat kasb etadi. Zero, ushbu izlanishlar xalqaro munosabatlar amaliyotini atroflicha o`rganish hamda
nazariy umumlashtirish negizida yangi ilmiy echimlar va xulosalar qilishga xizmat qilgan. Shu ma`noda, keyingi yillarda Markaziy Osiyoda jadal kechayotgan geosiyosiy jarayonlarni tadqiq etayotgan olimlar uchun bunday tadqiqotlarning o`rni va ahamiyati beqiyosdir.
evroosiyoning geosiyosiy taqdiri rus geosiyosatchilari tomonidan chuqur tahlil etilgan. evroosiyoda strategik muvozanat o`rnatish mavzusi ko`plab olimlar, ayniqsa rus geosiyosatchilari tomonidan teran tahlil etilgan. Zero, geosiyosiy ta`limotlar va ularga tayangan holda olib borilgan tashqi siyosat, shuningdek, harbiy harakatlar hamda bosqinchilik yurishlar yo`nalishi bevosita evroosiyoning markaziga qaratilgan. Bu hol MDH hududida yashayotgan olimlar, mutaxassislar, siyosatchilar va davlat arboblari uchun nafaqat ilmiy tadqiqot masalasi, balki Rossiya va uning atrofidagi davlatlarni tashvishga solayotgan jiddiy muammodir. evroosiyoning geostrategik mavqei va istiqboli rus geosiyosatchi olimi, Lev Nikolaevich Gumilevning qarashlarida ilmiy jihatdan asoslangan. Asli tarixchi bo`lgan L.Gumilev rus geosiyosatchisi P.Savitskiyning eng iste`dodli shogirdlaridan bo`lgan. U asarlarida tom ma`nodagi geosiyosiy mavzularni tadqiq qilgan bo`lmasa-da, uning etnogenez va etnik tsikllar nazariyasi 44
“organitsistik” yondashuvga yaqin bo`lib, qisman “geografik determinizm” yo`nalishini davom ettiradi. Zero, ushbu tushunchalar F.Rattsel, R.Chellen, K.Xausxofer taniqli olimlar geosiyosiy qarashlari negizini tashkil qiladi. L.Gumilevning qadimgi davr evroosiyo etno-xaritasi, cho`llar, ko`chmanchi xalqlar va ularga tegishli bo`lgan tamaddunlarga oid tadqiqotlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Uning asarlarida siyosiy tarixning butunlay yangi qiyofasi namoyon bo`ladi. Bunda evroosiyoning Sharqiy qismi tsivilizatsiya tevaragida (ya`ni g`arbiy tsivilizatsiya nazarda tutilmoqda) joylashgan varvarlarga tegishli er emas, balki etnogenez, madaniyat, siyosiy tarix, davlatchilik va texnik taraqqiyotning o`ziga xos markazi sifatida ifodalanadi. G`arb va uning tarixi nisbiylashtiriladi. evroosiyo madaniyati va bu qit`ada yashayotgan etnoslarning bir-biri bilan uzviy bog`liqligi, o`ziga xos qadriyatlar majmui, diniy muammolari hamda tarixiy qonuniyatlari umuman o`rganilmagan dunyo sifatida maydonga chiqadi. L.Gumilev evroosiyoda mavjud bo`lgan elatlar to`g`risidagi g`oyani mantiqiy nihoyasiga etkazadi va etnik ruslar faqat sharqiy slavyanlarga tegishli bo`g`inlardan biri bo`lmay, balki turkiy qabilalar va slavyanlarning qo`shilishidan hosil bo`lgan alohida etnos degan fikrni ilgari suradi. Fikrimizcha, bu g`oya turkiy urug`lar istiqomat qiladigan hududlar ustidan ruslarning nazorat o`rnatishi asosli ekaniga bilvosita ishora bo`lishi mumkin. Olimning nazarida, buyuk rus tamadduni “Cho`l va O`rmon” o`rtasida o`rnatilgan tarixiy hamkorlik natijasida turkiy- slavyan etnogenezi asosida yuzaga kelgan. Aynan “Cho`l va O`rmon”ning geosiyosiy uyg`unligi Rossiyaning tarixiy mohiyatini ochib beradi hamda uning tamadduni, madaniyati, mafkurasi va siyosiy istiqbolini belgilab beradi. L.Gumilyov O.Shpengler va A.Toynbi singari tamaddunlar, madaniyatlar hamda etnoslarning tarixiy tsikllarini ajratib ko`rsatgan. Uning talqiniga ko`ra, millatlar, davlatlar va diniy jamoalarning etno-madaniy tuzilmalari barcha jabhalarda go`yo tirik jismga o`xshaydi. Ular tug`ilish, yoshlik, ulg`ayish va qarilik davrlarini bosib o`tadi, keyin esa yo`q bo`lib ketadi. L.Gumilevning yondashuvida barcha kontinental geosiyosiy maktablarga xos “organitsistik falsafa” ta`siri yaqqol sezilib turibdi.
45
Bu o`rinda L.Gumilevning etnogenez sabablari, ya`ni xalq va davlatning paydo bo`lishiga oid qarashlari diqqatíè tortadi. Ushbu jarayonni tahlil qilish uchun u “passionarlik” yoki “passionar turtki” degan atamani qo`llaydi. Bu tushuncha biologik va ma`naviy quvvatning tushuntirib bo`lmaydigan tarzda o`zaro uyg`unlashgan holda shiddat bilan sachrashini ifoda etadi. Olimning fikricha, “eski” (qari) xalqlar hamda madaniyatlar turg`un holatdan to`satdan harakatga kelib, hududiy, ma`naviy va texnikaviy bosqinchilikning dinamik to`lqinida turli etnik va diniy guruhlarni qamrab oladi. Bu jarayonda turli tuman elatlar qoldiqlari birlashib, yangi, faol va nisbatan barqaror shaklga o`tadi. Shu tariqa etnogenezning shakllanish jarayoni va to`laqonli passionarlik sharoitida alohida superelatni vujudga keltiradi. “Passeizm” 50 - “faollik”, ya`ni an`analardan uzilgan holda faqat bugungi kun bilan yashash va kelajakka beparvolik bilan almashinadi. Ana shu bosqichda “passionar sinish” yuz beradi va etnogenez inqirozga yuz tuta boshlaydi. Keyinchalik “futuristik bosqich” boshlanib, unda zaif “xayolparastlar” va “diniy eskapist”lar turi ustuvor bo`lib, u tevarakdagi borliqqa ishonchini yo`qotadi va “narigi dunyo”ga (o`zga olam) o`tishga harakat qiladi. L.Gumilev nazarida bu hol uzil-kesil inqiroz belgisi hisoblanadi. Elatning tushkunlikka yuz tutishi, superelatlarning parchalanib ketishi, imperiyalarning qulashi kuzatiladi. Bunday holat yangi “passionar turtki” paydo bo`lishigacha davom etadi. Bu turtki oqibatida yangi sof elat paydo bo`lib, eski tuzilmalar qoldiqlarini emiradigan yangi etnogenez vujudga kelishiga zamin hozirlanadi. Ushbu bosqichda ba`zi etnoslar dastlabki holatida saqlanib qolsa 51 , boshqalari yangi etno-genetik rivojlanish jarayonida yo`q bo`lib ketadi. L.Gumilyov yoqlab chiqqan evroosiyo ta`limotian quyidagi geosiyosiy xulosalar kelib chiqadi 52 .
1.
Evroosiyo elatlar va madaniyatlarning shakllanishi uchun boy, serhosil, ularning to`liq rivojlanishini ta`min etadigan qulay zamindir. Demak, jahon tarixini atlantistik tarixshunoslikka xos tarzda “G`arb va barcha qolganlar” tarzidagi bir qutbli ko`rinishda emas, balki ko`p qutbli ko`rinishda o`rganish lozim. Bunda
50
интилишга тенглаштиради.
51 Л.Гумилев уларни химералар деб атайди.
52 Ушбу хулосалар маълум сиёсий мулоҳазаларга кўра тарих фани доирасидан зинҳор чиқмасликни маъқул кўрган Гумилев томонидан илгари сурилган.
46
Shimoliy va Sharqiy evroosiyo alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki u umumsayyoraviy tamadduniy taraqqiyot jarayonining muhim manbai sifatida G`arbga muqobil hisoblanadi. L.Gumilev asarlarida X.Makkinderning “Tarixning jo`g`rofiy o`qi” tezisiga teran tushuncha beriladi va muayyan tarixiy va etnik mazmun bilan boyitadi. 2.
sintezi Osiyo va Sharqiy evropa ustidan madaniy strategik nazorat uchun asosiy voqelik hisoblanadi. Bunday nazorat Sharq va G`arb o`rtasida muvozanatni saqlab qolishga xizmat qiladi. Etnogenezning eng yuqori bosqichiga ko`tarilgan G`arb tamadduni “ximerik” etnoslarning konglomeratiga aylanadi. Demak, og`irlik markazi yanada yoshroq xalqlarga ko`chadi. 3.
Yaqin kelajakda År sayyorasining siyosiy va madaniy xaritasini keskin o`zgartirib yuboradigan oldindan bashorat qilib bo`lmaydigan “passionar turtki” yuz berishi mumkin. L.Gumilevning geosiyosiy qarashlari o`ziga xos qit`achilik g`oyasiga asoslanganligi ma`lum bo`ladi. Bu o`rinda yangi rus evroosiyochilari yaratgan nazariyalarni tahlil etèshga zarurat tug`iladi. Avvalo ta`kidlash joizki, L.Gumilev o`zi yaratgan dunyo manzarasi asosida geosiyosiy xulosalar chiqargan. Bunday xulosalar marksistik tsenzura zaiflashgan (keyinchalik esa bekor bo`lgan) davrda uning izdoshlari tomonidan amalga oshirilgan. Bunday yondashuv umumiy ravishda “yangi evroosiyoliklar” deb atalgan va bir necha yo`nalishlarga ega bo`lgan. Ularning barchasi L.Gumilevning fikrlariga asoslanmagan bo`lsa-da, ushbu geosiyosiy mafkuraga uning ta`siri beqiyosdir. Bir qancha yo`nalishlarga ega bo`lgan “yangi evroosiyochilar” kontseptsiyasi tugal va izchil mafkura darajasiga ko`tarilib, u 1990-1994 yillardagi islohotlarga qarshi turgan milliy muxolifatchilar siyosiy guruhlari tomonidan yaratilgan edi. Ular “Zavtra” gazetasi va “Elementlar” jurnali atrofiga birlashgan ziyolilardan iborat edi. Bu neoevroosiyochilik P.Savitskiy, G.Vernadskiy, knyaz` N.Trubetskoy hamda rus milliy-sho`rochilik mafkurachisi N.Ustryalov g`oyalariga asoslangan. 47
Ijtimoiy-siyosiy darajada bu yo`nalish evroosiyo sotsializmiga yaqin bo`lib, liberal iqtisodiyotni atlantizm lagerining belgisi deb hisoblaydi. Davrlar almashuvi natijasida Rossiya tarixining sovet davriga sayyoraviy bosqinchilik va aksilg`arbchilik ruhidagi evroosiyochilkka esa an`anaviy rus milliy intilishining modernistik shakli sifatida qaraladi. Neoevroosiyochilikning “kommunistik” yo`nalishlari shu asosda paydo bo`lgan. Ular L.Gumilevning merosini e`tirof etgan holda passionarlik nazariyasini ital`yan jamiyatshunosi V.Paretoning “Elitalar tsirkulyatsiyasi” to`g`risidagi g`oyaviy ta`limoti bilan bog`laydi. L.Gumilevning dinshunoslikka oid qarashlari esa evropalik an`anachilar (Genon, Evopa kabilar) maktabi vakillari tomonidan ilgari surilgan g`oyalar bilan umumlashtiriladi. An`anachilarning “Zamonaviy dunyo inqirozi”, “G`arbning emirilishi” g`oyalari neoevroosiyochilikning muhim komponentidir. Bu g`oyalar rus olimlari tomonidan rivojlantirilgan va boyitilgan. Bundan tashqari, uning evropa kontinental loyihalari bilan (K.Xausxofer, K.Shmitt, Nikish, “Yangi unglar”) qiyosiy o`rganilishi tufayli evroosiyo doktrinasining ta`sir doirasi kengayib, kattagina botiniy imkoniyatlarga ega ta`limot sifatida tarqaladi. Bunday yondashuv XX asrning birinchi choragida xorijda yaratilgan tarixiy evroosiyolikka butunlay begonadir, chunki ularning asarlari AQSh hali mustaqil geosiyosiy ahamiyatga ega bo`lmagan, evropa bilan G`arb o`rtasidagi muayyan farq mavjudligi to`g`risidagi tezis ilgari surilmagan bir paytda yozilgan edi. Neoevroosiyochilikning yana bir xususiyati – bu islom davlatlarini (ayniqsa, Eronni) muhim strategik ittifoqchi sifatida tanlashda namoyon bo`ladi. Bunday ruhdagi rus-islom ittifoqi g`oyasi evroosiyo qit`asining Janubiy-G`arbiy qirg`og`idagi g`ayrilatlantistik strategiyasi asosida shakllantirilgan. Ushbu al`yans nazariy jihatdan rus va islom tamaddunlarining an`anaviy xarakteriga asoslanadi. Bu ularni an`anaga zid, pragmatik G`arbga qarshi kurashda birlashtiradi. Bu yo`nalishda yaratilgan barcha geosiyosiy loyihalar mafkuraviy, strategik va siyosiy jihatdan tugal, izchil va tarixiy nuqtai-nazardan asoslangandir. Binobarin, ular g`oyaviy-mafkuraviy jihatdan G`arbiy geosiyosiy loyihalaning (atlantistik va mondialistik) turli ko`rinishlariga qarshi yo`naltirilgan. 48
Mondializm va atlantizm ta`limotlari G`arb geosiyosiy mafkurasining ikki muhim yo`nalishini aks ettiradi. Neoevroosiyochilikning boshqa yo`nalishlari yuqorida bayon etilgan g`oyalarni o`zgaruvchan siyosiy voqelikka moslashtirishga intilishlarda ko`rinadi. Masalan, sobiq Sovet respublikalari iqtisodiy aloqalarini tiklashga qaratilgan “evroosiyo” g`oyasi rus geosiyosatchilari P.Savitskiy va N.Trubetskoy qarashlari asosida Qozog`iston Prezidenti N.Nazarboev taklif etgan loyiha, V.Jirinovskiyning bosqinchilik tezislarini asoslashga xizmat qiladigan “buyuk davlatchilik loyihasi”, B.el`tsin hukumatining ba`zi arboblari tomonidan ilgari surilgan ruslar va kam sonli milllatlar yaxlitligini saqlashga qaratilgan “evroosiyo jamoasi” haqidagi ritorik chaqiriqlar loyihasi va nihoyat, P.Savitskiy, N.Trubetskoy, Suvchinskiy, Karsavinlar merosini to`liq o`zlashtirishga doir intilishlar shular jumlasidandir. Neoevroosiyochilikning istiqboli, uning intellektual merosi va kontinental geosiyosatning umumiy tamoyillarining ahamiyati sodir bo`layotgan tarixiy voqealarning geosiyosiy mantig`ini tushuntirib berish bilan bir qatorda, G`arb loyihalariga qarshi tura oladigan uyg`un futurologik loyihaning yaratilishi bilan belgilanadi. Kontseptual darajada G`arbning “Sovuq urush”dagi g`alabasi ikki qutbli dunyoning barham topishi va bir qutbli dunyoning shakllanganidan darak beradi. Bunda atlantistlarning (Xantington) fikricha, bir qutblilik nisbiy bo`lib, G`arb (The West) “qolganlar” (The Rest) bilan tobora keskinlashib borayotgan tamaddunlararo nizolarni bartaraf etishga intilsa, mondialistlarning (Fukuyama, Attali) nazarida, G`arb umumsayyoraviy ustunlika ega bo`lishi kerak. G`arb strateglarining ta`kidlashicha, hozirgi bosqichda G`arbning asosiy geosiyosiy vazifasi – bu atlantizm kuchlari bilan tenglasha oladigan qit`a miqyosida qudratga ega bo`lgan geosiyosiy blokining shakllanishiga yo`l bermaslikdir. Bu AQSh harbiy-siyosiy doktrinasining asosiy tamoyili bo`lib, Pol Vol`fovitsning ma`ruzasida ifodalangan. Boshqacha aytganda, G`arb ko`p qutblilikka qaytishni xohlamaydi. Zero, bu uning uchun halokatli bo`lar edi. Neoevroosiyochilik esa “tarixning geografik o`qi” manfaatlaridan kelib chiqib, G`arb to`g`risida qarama-qarshi fikrni e`tirof etadi. Unga ko`ra, mavjud 49
vaziyatdan chiqishning yagona yo`li – yangi bipolyarizmdir. Chunki aynan shu yo`nalishda evroosiyo haqiqiy geosiyosiy mustaqillika erishishi mumkin. Faqat yangi bipolyarlik keyinchalik ko`p qutblilikka yo`l ochib, talassokratik liberal- demokratik tizim qurshovidan chiqishi, paydo bo`lgan ko`p qutbli dunyoda har bir xalq va har bir geosiyosiy blok o`z qadriyatlari tizimini tanlay olish va rivojlantirish imkoniyatiga ega bo`lar edi. Shunisi muhimki, evroosiyo qit`aviy bloki Varshava shartnomasini qayta tiklash tufayli yuzaga kelmaydi. Qit`adagi ilgarigi geosiyosiy tuzilmaning parchalanishi qonuniy jarayon bo`lib, buning sabablarini tizimning o`zidan izlash kerak. Yangi kontinental al`yans evropadan Atlantikagacha va evroosiyo janubiy qirg`oqlaridagi Hindiston, Eron, Hindixitoy hududlarini egallashi yoki bu hududlardagi davlatlarning beterafligini ta`minlashi, ya`ni ularni atlantizm nazorati ostidan chiqarishi lozim edi. Boshqacha aytganda, yangi evroosiyodagi bipolyarizm butunlay boshqa mafkuraviy omillarga asoslanishi va o`zgacha uslublarga tayanishi zarurdir. Bu yangi bipolyarizm nazariyasi neoevroosiyochilik loyihalarida etarlicha rivojlangan bo`lib, evropa va Uchinchi dunyo barcha nonkonformistik geosiyosiy nazariyalarning ilmiy-nazariy asosidir. Xuddi heartland ob`ektiv talassokratiyaga planetar muqobil platsdarmining yagona nuqtasi bo`lganidek, neoevroosiyochilik ham planetar strategiyalarni yaxlit qatorini yaratish uchun yagona nazariy platforma bo`la oladi. Ushbu planetar strategiyalar atlantizmning jahondagi ustunligini va uning tsivilizatsion qadriyatlar tizimi – bozor, liberal-demokratiya, dunyoviy madaniyat, individalizimdagi me`yordan chiqishlarni inkor etadi. Еvroosiyoning geostrategik muvozanati borasida o`ziga xos ilmiy faoliyat olib borgan, pragmatik siyosat tarafdori bo`lgan olimlardan yana biri- rossiyalik geosiyosatchi K.S.Gadjievdir. Kamaludin Serajudinovich Gadjiev – taniqli rossiyalik tarixchi, siyosatshunos va geosiyosatchi. Tarix fanlari doktori, professor. Moskva Davlat va Xalqaro Munosabatlar Institutida dars beradi (MGIMO). K.S.Gadjiev yangi va eng yangi tarix, tarix va xalqaro munosabatlar sotsiologiyasi, xalqaro huquq, siyosiy sotsiologiya va siyosiy madaniyat, geosiyosat va globalistika masalalari buyicha ko`plab ilmiy ishlar muallifidir. Unga tegishli 1990 50
yillarda chop etilgan
“Siyosiy fanlar”
kitob zamonaviy Rossiyasida siyosatshunoslik yo`nalishi bo`yicha yaratilgan ilk o`quv qo`llanmalardan hisoblanadi. Shuningdek, u 2001 yilda nashr etilgan “evropa mamlakatlari va Amerikaning yangi va eng yangi tarixi” qo`llanmasining hammuallifidir. “Geosiyosatga kirish” kitobining so`z boshisida u XIX asr geosiyosatining qator xususiyatlarini ta`kidlab o`tadi. “Eski” geosiyosat evromarkazlashgan dunyo hukmronligi davrida va uning manfaatlaridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan. U xalqaro munosabatlarning Vestfal tizimi infratuzulmasiga asoslangan edi. Yigirmanchi asr ushbu dunyo tartibiga jiddiy o`zgartirishlar kiritdi. Undagi asosiy o`zgarishlar quyidagilardir: -
informatsion-telekommunikatsion inqilobi ro`y berdi; -
Bozor iqtisodiyoti va liberal demokratiya jadal rivojlanmoqda, millatlar va inson xuquqlarini himoya qilish tamoyillarini tan olayotgan davlatlar soni ko`payib bormoqda, -
XX asr “g`oyalar va millatchilik amaliyoti” tantana qilgan asr bo`ldi va bu hol kolonial va davlat imperiyalarining parchalanishida namoyon bo`ldi, -
jahon urushlari, ommaviy qirg`in qurollarining yaratilishi, zolim mustabid tizimlar asri sifatida tarixda muhrlanib qoldi. -
siyosatiga jalb etilishi bilan ajralib turadi. Ana shu mulohazalarga tayanib, K.S. Gadjiev quyidagi xulosaga keladi: “Hozirgi davrda dunyo voqeligi shu qadar keskin o`zgardiki, uni o`zga davrlarda ishlab chiqilgan uslublar tahlil etishi mumkin emas. Mazkur voqelikni teran va izchil tadqiq etish uchun qo`lanayotgan uslublar, vositalar, tushuncha va kategoriyalarini o`zgartirish talab etiladi“. U zamonaviy geosiyosatni siyosiy fanlarning alohida qismini tashkil etuvchi mustaqil fan deb hisoblaydi. Geosiyosat tarixiy fanlar (tashqi siyosat, diplomatiya, xalqaro munosabatlar tarixi), huquqshunoslik (xususan, xalqaro huquq), sotsiologiya (xalqaro munosabatlar), falsafa bilan munosabatga kirishib, fanlar 51
tizimida ma`lum o`rin egallaydi. Shu bilan birga, u o`ziga xos tadqiqot predmetiga ega. Еvroosiyodagi strategik vaziyatga Rossiyalik Vadim Leonidovich Tsыmburskiy o`ziga xos tarzda, unga Rossiyaning o`rni va mavqei nuqtai- nazaridan javob izlashga harakat qiladi. Shu nuqtai-nazardan uning ilmiy faoliyati va g`oyalariga e`tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Vadim Leonidovich Tsыmburskiy - zamonaviy rus geosiyosatchisi, filologiya fanlari nomzodi, RFA Falsafa instituti katta ilmiy xodimi. Unda XX asr oxiridagi rus geosiyosatining kodi, yangi asrdagi mavqei ko`rsatiladi. Yangi davrni “orol” deb nomlagan V.Tsыmburskiy X.Makkinder “Xartlend”i izidan bormaydi. V.Tsыmburskiyning “Rossiya oroli” – alohida olingan, Baltika va Sharqiy evropa mamlakatlaridan katta shiddat bilan o`tgan, okean o`rtasidagi maskan. Rossiya uch xususiyati bilan geosiyosat ob`ekti sanaladi: avvalo, uzoq tarixga ega bo`lgan, evropa va Xitoy kengliklarini bog`lab turgan, roman-german etno-tsivilizatsiyasi asnosidagi rus etnosi; ikkinchidan, Sibir va Uzoq Sharqda o`zlashtirilmagan hududlarning ko`pligi; uchinchidan, romano-german evropasidan hududiy bo`linish. Ayni shu jihat, ya`ni, Boltiqbo`yi, Pol`sha, Vengriya va Chexiya kabi G`arb tsivilizatsiyasi markazidan alohidalik rus tarixida alohida o`rin egallagan. Buni X.Makkinder xartlendidagi jug`rofiy asos, evroosiyoliklar talqin etgan madaniy-hududiy umumiylik qonunlari asosidagi (imperik tafakkur, imperialistik siyosiy qurilish va hokazo) rivojlanish bilan qiyoslab bo`lmaydi. “Rossiya oroli”, “Rus geosiyosatining istiqbollari” asari uning nomini dunyoga tanitdi. Ushbu asarlarda XX asr oxiridagi rus geosiyosatining yo`nalishi, yangi asrdagi mavqei ko`rsatiladi. Yangi davrni “orol” deb nomlagan V. Tsыmburskiy X. Makkinderning “Xartland”i izidan
bormaydi. V.Tsыmburskiyning “oroli”-Baltika va Sharqiy evropa mamlakatlaridan katta shiddat bilan o`tgan okean o`rtasidagi alohida maskan. Rossiya uch xususiyati bilan geosiyosat ob`ekti sanaladi: birinchidan, uzoq tarixga ega bo`lgan, evropa va Xitoy kengliklarini tutashtirgan, roman-german etno- tsivilizatsiyasi asnosida vujudga kelgan rus etnosi; ikkinchidan, Sibir va Uzoq Sharqda o`zlashtirilmagan hududlarning ko`pligi; uchinchidan, romano-german evropasidan hududiy
52
bo`linish. Ayni shu jihat ya`ni Boltiqbo`yi, Polsha, Vengeriya va Chexiya kabi G`arb tsivilizatsiyasi markazidan ajralib turishi rus tarixida alohida o`rin egallagan. Buni X.Makkinder xartlendidagi jug`rofiy asos evroosiyoliklar talqin etgan madaniy-hududiy umumiylik qonunlari asosidagi (imperik tafakkur, imperialistik siyosiy qurilish va hokazo) rivojlanish bilan qiyoslab bo`lmaydi. V.Tsыmburskiy uchun “Rossiya oroli” shunchaki geosiyosiy bir xillikka intilish emas, balki Rossiyaning hozirgi holati va geosiyosiy mavqei, G`arb va qo`shni davlatlar bilan o`zaro munosabatlarini o`zida ifodalovchi kontseptsiyadir. Rossiya uchun orol geosiyosati avvalo buyuk davlatchilik doktrinasini qayta ko`rib chiqishni taqozo qiladi. To`g`rirog`i, yangi geosiyosat ichki, hududiy takomilga asoslanishi zarur edi. V.Tsыmburskiyning fikricha, Rossiya geosiyosati global omillarni ichki, hududiy, rus federalizmini mustahkamlashga xizmat qiladigan ustuvor omillarga almashtirishi zarur. Chunki bol`shevistik davlatchilik tugatilishi bilan Rossiya tarixidagi 280 yillik buyuk imperiyachilik davriga ham yakun yasadi. “Rossiya oroli”ning o`ziga xosligi va evropa “ildiz”laridan ayricha takomili g`oyasini Tsыmburskiy “Buyuk Limitrof (kentlik) orqasidagi er” (“Rossiya evroosiyo”dan evroosiyodagi Rossiya) asarida ifodalab, evroosiyo nazariyasi tanqidi, madaniy aynanlik, madaniy-tsivilizatsiyadagi tafovutlar, tarixiy va geosiyosiy vaziyatlarni atroflicha o`rganadi. V.Tsыmburskiy “Buyuk Rusiya oroli. Rus madaniyati tomon” asarida rus dunyosi, uning alohida orol sifatidagi xususiyatlari, madaniy-tarixiy takomilidagi jihatlarni chuqur tadqiq qiladi. -
Dunyo kolonial davlatlar tomonidan bo`lib olingach, uning geosiyosiy holati ham o`zgardi. “Geosiyosat dunyoni anglash fani sifatida” maqolasida muallif muqobil kontseptsiyalar, jumladan, “ulkan kengliklar” (F.List), “panidat” (K.Xausxofer), “Tarixning geojo`g`rofiy uyasi” (X.Makkinder) kabilarni atroflicha tahlil etadi. Ayniqsa, geosiyosatdagi ushbu uchta asosiy kategoriya: Nemis klassik geosiyosatining “katta ko`lam”i (Crossraum); Hayotiy kenglik (Lebensraum); Quruqlik va Dengiz munosabatlariga alohida e`tibor qaratadi. Uning fikricha, siyosiy va jo`g`rofiy xususiyatlar milliy davlatni rivojlantirish yoki “katta kenglik”larni o`zlashtirish xizmat qilishi mumkin.
53
Zamonaviy geosiyosat mumtoz davrga nisbatan qulayroq sharoitlarda rivojlanmoqda. Bir tarafdan, “yopiq oykumenlar”, ya`ni milliy davlatlar o`rtasida dunyoning bo`linishi, ikkinchi tarafdan, ochiq, “muzlatilmagan” dunyoga intilish kuchaydi. Atlantikaning ikki tomonida “yirik ko`lam”-NATO, eI va NAFTA, Tinch okeani zonasida Amerika-Yaponiya hamkorligiga asoslangan hamjamiyat tashkil etildi. Bular zamonaviy dunyoning “yopilishi”, ajratilishiga imkon bermaydi va bu holat mumtoz geosiyosatda uchramaydi. Maqola so`ngida V.Tsыmburskiy geosiyosat va siyosatshunoslik mutanosibligi masalasiga oydinlik kiritadi. U geosiyosatni qat`iy ilmiy nazariya deb hisoblamaydi va uni siyosatshunoslik tarkibidagi bo`lim sifati talqin etadi. Bu bo`limni u metageosiyosat yoki geosiyosatshunoslik deb ataydi. Muallifning fikricha o`z ilmiy uslub va nazariyasi, ilmiy apparati bilan geosiyosat siyosatshunoslikni boyitishi mumkin. Еvroosiyochilik g`oyasini “neoevroosiyochilik” tarzida rivojlantirgan va bu borada salmoqli ilmiy natijalarni qo`lga kiritgan rus olimi A.G.Dugindir. Aleksandr Gel`evich Dugin 1962 yilda Moskva shahrida harbiy oilasida tug`ilgan. Universitetni bitirgach (1988-1991 y.) “EON” nashr markazida muharrir va bosh muharrir, “Milыy Angel” (1990 y.) al`manaxi, “Elementы” (1991 y.) jurnalida bosh muharrir, FINIS MUNDI radioeshittirishi (1996-1997 y.) hamda “Geopoliticheskoe obozrenie” eshittirishining (1997-1999 y.) muallifi va boshlovchisi. A.G.Dugin 13 ta yirik asar muallifi bo`lib, ular asosan geosiyosat muammolariga bag`ishlangan. Jumladan, Rossiyada birinchi geosiyosat qo`llanmasi hisoblangan “Geosiyosat asoslari” (1997), “Konservativ inqilob” (1994), “evroosiyo misteriyalari” (1996), “Bizning yo`l” (1999), “Makon bilan fikrlash” (2000), “evroosiyochilik asoslari” (2002) kabi asarlar shular jumlasidandir. Ayrim kitoblari Buyuk Britaniya, Italiya va Ispaniya singari evropa mamlakatlarida nashr etilgan. Maqolalari “Izvestiya”, “Rossiyskaya gazeta”, “Literaturnaya gazeta”, “Rossiya”, “Nezavisimaya gazeta”, “evraziyskoe obozrenie”, “Konservator” singari gazetalarda muntazam chop etiladi. Aksilg`arbchi, aksilliberal, konservator, o`ng millatchi A.Dugin 1990 yillarda Rossiya hokimiyatiga nisbatan muxolif pozitsiyada turgan. 2000 yildan keyin esa 54
o`zining keskin radikal pozitsiyasidan uzoqlashib, tsentrist va prezident tarafdorlari qatoriga qo`shilgan. 1998 yildan boshlab RF Davlat Dumasi raisi maslahatchisi lavozimini egallagan. U neoevroosiyochilik g`oyasiga tayangan siyosiy oqimga asos solgan, shuningdek, etarli siyosiy mavqe qozona olmagan va Dumadagi partiyalar safiga kira olmagan “evroosiyo” (2002 y.) partiyasini tashkil etgan. A.Duginning fikriga ko`ra, 1980-yillarda kommunizmning inqirozi, sho`rolar siyosiy tuzumining emirilishi hamda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy tuzilishi to`g`risidagi g`arbona andozalarga javob berish zarurati bu oqimning paydo bo`lishiga turtki bergan. 53
boshlaridagi evroosiyochilik an`analarining izdoshi va merosxo`ri hisoblanadi. O`z asarlarida A.Dugin nemis konservativ inqilobchilari bo`lmish O.Shpengler, V.Zombart, K.Shmitt, E.Yunger, F.Yunger, E.Nikit, evropa an`anachiligi namoyondalari R.Genon, Yu.Evolu, T.Burkxart, F.Shuon va zamonaviy “yangi so`l”larJ.-P. Sartr, G.Debor, M.Fuko, J.Delez, zamonaviy “yangi o`ng”lar A. de Benua, R.Stoykers va boshqalarga murojaat etadi. 54 Bu oqimlarni radikalizm birlashtirib, g`arb jamiyatini “so`l” pozitsiya, tamadduniy va millatchilik ruhida tanqid qilishga asoslangan. Bu nazariyalarni birlashtirib turgan jihat – liberal siyosiy falsafa va bozor kapitalizmini tanqid qilish va mavjud voqelikning asosini tashkil etgan jarayonlarga muqobil andoza topish va voqealar oqimini boshqa tarafga o`zgartirishdan iborat. G`arb - nemis konservativ inqilobi ruhiga monand tajovuzkorlik, bosqinchilik ruhidagi “atlantistlar” (AQSh va Buyuk Britaniya) va hamkorlikka qodir bo`lgan betaraf kontinental (roman-german) evropadan iborat. Shu tufayli, mumtoz evroosiyochilikda qo`llanilgan agressiv, aksilevroosiyochilik ruhidagi “roman- german dunyosi” atamasi neoevroosiyochilikda qo`llanmaydi. Neoevroosiyochilar “rivojlanish makoni” kontseptsiyasini rivojlantirishga ko`p e`tibor qaratadi. Bu esa o`z navbatida Rossiya tarixida Turon omilining ahamiyatini tan olish va jo`g`rofiy determinizmga asoslanishga olib boradi.
53 Основы Евразийства. -М, 2002, 85-87- бетлар. 54 Ўша жойда, 95-96-бетлар. 55
A.Dugin nazarida evroosiyochilik harakatining platformasi quyidagi tushunchalarni o`z ichiga oladi: -
ideokratiya, davlat va har bir fuqaroning oliy ruhiy maqsadga xizmat qilish mas`uliyatidan iborat. Davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ushbu “oliy ruhiy maqsad” evroosiyochilikdir; -
evroosiyocha tabiiy tanlanish, evroosiyoga xos “tabiiy shart-sharoitlari”dan kelib chiqadigan va jamoaviy mas`uliyat, xolislik, o`zaro yordam, asketizm, iroda, chidamlilik, boshliqlarga so`zsiz bo`ysunish singari xususiyatlarni o`z ichiga olgan o`ziga xos axloqiy me`yorlar talab etadigan tushunchani anglatadi. Faqat ana shu xususiyatlargina evroosiyochilarga butun evroosiyo makonini egallashni yakuniga etkazish va nazorat o`rnatishni ta`minlaydi. -
demokratiyasidan farqli o`laroq) “zararli” liberal demokratiya me`yorlarini ko`chirmasdan, mahalliy kengashlar, o`z-o`zini boshqarish va dehqon uyushmalari vositasida hokimiyatda ishtirok etish yo`lidan borishi kerak. Demotiya ierarxiyani inkor etmasdan, “evroosiyodagi avtoritarizm” bilan uyg`unlashib ketadi. A.Dugin fikriga
ko`ra, neoevroosiyochilikning siyosiy platformasi quyidagilarda namoyon bo`ladi: -
“evroosiyocha tabiiy tanlanish” g`oyasi V.Pareto va evroosiyochi an`anachilar, shuningdek, R.Genon, Yu.Evola, L.Dyumon singari tadqiqotchilar, hokimiyatning pravoslavcha talqini va L.Gumilevning passionarlik nazariyasi g`oyalari bilan boyitiladi; -
Bruk singari olimlar qayd etgan “organik demokratiya” g`oyasi bilan to`ldiriladi. Neoevroosiyochilik nuqtai nazaridan “demotiya” atamasi “xalqning o`z taqdirini yaratishda ishtirok etishi”ni anglatadi; -
“ideokratiya” g`oyasi turli konservativ qoidalar bilan mustahkamlanadi; A.Dugin mumtoz evroosiyochilarning g`oyalarini rivojlantirishdan tashqari neoevroosiyochilikni quyidagi kontseptual g`oyalar bilan boyitishga erishadi: -
bugungi dunyoning muqarrar ravishda to`liq inqirozga yuz tutishi g`oyasi; 56
- zamonaviy ratsional madaniyatni irratsional arxaik udumlar, afsona va qadimgi dinlar orqali talqin etish; -
lingvistik, epigrafik (runologiya), fol`klor va boshqa qadriyatlar asosida evroosiyo xaqlarining dastlabki muqaddas va betakror dunyoqarashini tiklashga intilish, umumiy ildizlar va umumiy “makon-zamon qoidasini” izlash; -
G`arbda rivojlangan geosiyosiy g`oyalarni (X.Makkinder, K.Xausxofer, Y.Loxauzen, N.Spikmen, Z.Bzejinskiy, J.Triar, K.Shmitt) “Quruqlik” va “Suv”, Sharq va G`arb o`rtasidagi ziddiyat ruhida, atlantizm va globalizmga qarshi talqin qilish;
-
mondializm va globalizmga umumbashariy miqyosda qarshi tura oluvchi muqobil variant topish 55 ; 1990 yillarda A.Dugin tomonidan atroflicha tadqiq etilgan geosiyosiy jarayonlar bugungi kunda o`z ahamiyatini ancha-muncha yo`qotgan. Hozirgi vaqtda uning ijodi neoevroosiyochilik mafkurasini yaratishga bag`ishlangan bo`lib, evroosiyo geosiyosati ushbu mafkuraning tarkibiy qismi sifatida talqin etiladi.
Download 359.35 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|