O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi guliston Davlat universeteti

Suvda va quruqlikda yashovchilarning ahamiyati. Suvda va quruqlikda yashovchilarning hammasi ma’lum darajada ahamiyatga ega. Avvalo, ular juda ko’p zararli umurtqasiz hayvonlarni, chunonchi, mollyuskalar, hasharotlar va ularning lichinkalarini qiradi va dalalarga, o’rmonu bog`larga katta foyda keltiradi. Yerda yashovchi turlarining oziqasi suvda yashovchilariga nisbatan ancha xil-ma- xildir. O’t baqasi o’rtacha bir sutkada 6 ta zararli umurtqasizlarni yeydi. Agar 1 ga maydonda 100 ta baqa yashasa, yez faslida 100 ming zararkunandani yo’q qiladi. Amfibiya ko’pincha yeqimsiz hid va ta’mli umurtqasizlarga qorong`ida va kechasi hujum qiladi va qiradi. Shu sababli bularning faoliyati qushlarning foydali faoliyatini to’ldiradi. Shu bilan birga aytish mumkinki, amfibiyalarning ahamiyati unchalik katta emas, chunki bularning soni juda kam va ayrim land-shaftlarda faqat ko’payish davrida oshishi mumkin. Bularning ikrala-ri, itbalig`i suvda yashaganligi
sababli, ko’pgina ovlanadigan baliq-lar, o’rdaklar, qo’tonlar va boshqa qushlar
27
uchun oziqa hisoblanadi. Am-fibiyalar ko’pgina mo’yna byeruvchi hayvonlar yezgi oziq ratsionining asosiy qismini tashkil qiladi.
Amfibiyalarning ba’zi turlari (salamandralar, baqalar) ko’pgina mamlakatlarda (Fransiya, Janubi-Sharqiy Osiyo, Amerika va boshqa) ovqat sifatida ishlatiladi. AQSh da maxsus fyermalar bor. Bu fyermalarda buqa baqa boqiladi va bu baqaning keyingi oyog`i ovqatga ishlatiladi, qolgan qismlari qayta ishdanib, mollarga ozuqa sifatida byeriladi. Amfibiyalarning biologiya va tibbiyot sohasida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borishda laboratoriya hayvonlari sifatida ahamiyati nihoyatda kattadir, masalan, baqalar, salamandralar, tritonlar, aksolotllar ko’p ishlatiladi.Ba’zi joylarda amfibiyalar qisman zarar keltiradi. Sun’iy yo’l bilan baliq ko’paytiriladigan joylarda gala-gala bo’lib yuradigan ko’plab yosh baliqlarni ko’l Umuman olganda amfibiyalarni inson uchun axamiyati katta. Avvalo ular turli-tuman yerlarda yashab, zararkunandalarni qiradi va bog‘larga poliz va dalalarga, o‘rmon va o‘tloqlarga katta foyda yetkazadi. O‘t baqasi bir sutkada o‘rtacha 6 ta umurtqasiz xayvonni yeydi 6 oy davomida esa 1200 dona xashorat va molyuskalarni qiradi.
Ikralari, itbalig‘i va voyaga yetgan amfibiyalar ko‘pchilik ovlanadigan baliqlar, o‘rdaklar va boshqa qushlar uchun yem bo‘ladi. Ba’zi mamlakatlarda (Fransiya, AQSh, Sharqiy Osiyo) baqa va salamandralarning go‘shtini odamlar istemol qiladilar. Baqa va triton biologiya va meditsina izlanishlarida juda xam ko‘p miqdorda labaratoriya xayvonlari sifatida ishlatiladi. Xamdo‘stlik mamlakatlari faunasida amfibiyalarni 8 turi qizil kitobga kiritilgan.Umuman olganda amfibiyalarni inson uchun axamiyati katta. Avvalo ular turli-tuman yerlarda yashab, zararkunandalarni qiradi va bog‘larga poliz va dalalarga, o‘rmon va o‘tloqlarga katta foyda yetkazadi. O‘t baqasi bir sutkada o‘rtacha 6 ta umurtqasiz xayvonni yeydi 6 oy davomida esa 1200 dona xashorat va molyuskalarni qiradi.
Xulosa

Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar xali suv muxiti bilan anchagina aloqasini saqlab qolgan birinchi quruqlikka chiqqan umurtqali xayvonlardir. Umurtqalilarning suv muhitidan quruqlik mumitiga chiqishi ularning yangi turli - tuman sharoitlarga duch kelishiga sabab bo’ladi. Natijada jabra bilan nafas olish o’pka bilan nafas olishga, suzgich qanotlari bilan harakat qilish organlari qattiq substratda tayanishga moslashgan ko’p richakli besh barmoqli harakat organlariga aylangan. Suvda hamda quruqlikda yashovchilar yuqori devon davrida qadimgi panja qanotli baliqlardan kelib chiqqan; ular baliqlar bilan haqiqiy quruqlikda yashovchi hayvonlar (amniotalar) o’rtasida oraliq o’rinni egallaydi. Stegotsefallar deb atalgan qadimgi amfibiyalar bosh qutisi skeleti 1 m gacha bo’ladi.

Hozirda suvda hamda quruqlikda yashovchilar tana uzunligi 2 – 3 sm dan 1,8 m gacha . Amfibiyalar hozizda quruqlikda yashovchi umurtqalilar orasida eng soda tuzulgan bo’lib, skeletida tog’aylar ko’p. Dumli oyoqsizlarning ikkala juft oyoqlari ko’krak qafasi bo’lmaydi; og’iz bo’shlig’i tubidagi muskullarning qisqarishi tufayli havo o’pkaga o’tadi. Ayrim salamadralarda o’pka bo’lmaydi. Aksariyat ko‘pchilik turlarini tuxumlari qattiq po‘st bilan qoplangan va faqat suvda rivojlanadi. Lichinkalari (itbalig‘i) faqat suvda yashaydi. Xayoti davomida ular o‘z boshidan metomarfoz davrini o‘tkazadi, ya’ni itbaliqdan quruqlikda yashaydigan xolga aylanadi. Buning natijasida jabra yo‘qolib, uning o‘rniga o‘pka xosil bo‘ladi, oyoqlar rivojlanadi.
Amfibiyalar sovuqqonli hayvonlar guruhiga kiradi. Bularning hayoti tashqi muhit temperaturasi va namligiga bog’liq. Tashqi tuzulishi quruqlik muhitida yashashga moslashgan. Quruqlikda harakatlanish natijasida oyoqlari rivojlangan. Keyingi oyoqlari panjasi orasida pardalar rivojlangan bo’lib , ular suv muhitida harakatlanishga yordam beradi. Ko’zi hamda burun teshgi suvdan tashqariga chiqib turadi. Quruqlikda orqa oyoqlariga tayangan holda sakrab harakatlanadi .Suvda esa orqa oyoqlarini dam – badam bukib yozish
orqali harakatlanadi. Dumlilar turkumi vakillarning oyoqlari tanasining ikki yonida joylashgan va bir xil uzunlikda bo’ladi.
Suvda hamda quruqlikda yashovchilar zararkunanda ekosistemalar asosiy komponenti bo’lib , ko’pchilikumurtqasizlarning sonini cheklab turishda va boshqahayvonlarga oziq sifatida katta ahamiyatga ega. Dumsizlarning ayrim turlari bir qancha mamlakatlarda iste’mol qilinadi. Ayrim suvda hamda quruqlikda yashovchilar laboratoriya hayvonlari sifatida ahamiyatga ega. Suv havzalarining ifloslanishi tufayli ayrim turlari soni kamayib bormoqda. 41 turi va kenja turi xalqaro qizil kitobga kiritlgan,