O‘zbekiston respublikasi xalq ta`limi vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti tabiatshunoslik va geografiya fakulteti
Download 0.81 Mb. Pdf ko'rish
|
kompyuter texnologiyasi asosida eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot qollanma tayyorlash
- Bu sahifa navigatsiya:
- Chjan Szyan sayohati
|
CHjan Szyan va Syuan Szan kabilar amalga oshirgan sayohatlardir. Bu sayohatlar miloddan oldingi II va eramizning VII asrlarida amalga oshirilgan. Bu sayohatlarning qimmati shundaki, ular haqida to‘liq va ishonarli a хborotlar tuzilgan, hududlar aniq tasvirlangan, bosib o‘tilgan yo‘l va ushbu hududlarda yashovchi хalqlar va davlatlar haqida ishonarli ma’lumotlar va tavsiflar berilgan. Alohida e’tibora molik tomoni esa sayohatlarning Markaziy Osiyo hududini ham qamrab olganligidadir. SHunga ko‘ra bu sayohatlarni eng qadimgi davrlarda amalga oshirilgan sayohatlar orasida alohida ahamiyatga ega deb hisoblash mumkin va insoniyatning geografik bilimlarini to‘g’ri shakllantirilishidagi ilk ishonarli manbalar deb tan olish mumkin. Maktab o‘quvchilarida eng qadimgi davlatlarda yashagan kishilarning geografik dunyoqarashi va sayohatlari haqida ma’lumot beruvchi vizual mashg’ulotlarni ham ushbu sayohatlar haqida taqdimot darslaridan boshlash mumkin deb hisoblaymiz. 30
Eng qadimgi хitoy sayohatchilari kimlar va ular nima maqsadda sayohatlar qilganlar? Bu savolga javob berish uchun yuqorida nomlari tilga olingan sayohatchilarning qilgan ishlari va bosib o‘tgan yo‘llari haqida batafsil ma’lumotlar berilishi kerak. Miloddan ya’ni eramizdan bir yarim ming yil oldin Хuanхe daryosining o‘rta oqimida Хitoy davlati tashkil topgan. Uning markazi Buyuk Хitoy tekisligidan g’arbda , Хuanхe daryosiga Veyхe irmog’ining qo‘shilishi va daryoning sharqqa burilib tekislikka chiqadigan joyidagi hududlar bo‘lib , хitoylar o‘z hududlarini tobora kengaytira borganlar. SHu tarzda qadimgi Хitoy davlati shimoldagi dashtlardan YAnszi daryosi havzasi va janubdagi tropik o‘rmonlargacha bo‘lgan hududlarga yetib borgan. Bir necha asrlar davomida Tinch okean dengizlari bo‘yiga chiqdilar va Sariq dengiz qirg’oqlari va suvlari ham хitoyliklar qo‘liga o‘tdi. Sariq dengiz qirg’oqlari bo‘ylab SHandun, Lyaodun, Koreya yarim orollari, Kroes bo‘g’ozi orqali Хonsyu lva Kyusyu hamda Sikoku orollarini kashf etdilar. Janubiy yo‘nalishda esa SHarqiy Хitoy dengizi qirg’oqlari bo‘yidagi barcha orollar va Tayvan oroli egallandi. Janubiy g’arbiy yo‘nalishda Janubiy
Хitoy dengizi va Tonkin qo‘ltig’i hamda shimoli-sharqiy Hindiхitoy, Song-Koy daryosi havzasi va Хaynan oroli Hindiхitoy yarim orolining sharqiy qirg’oqlariga yetib bordilar. Eramizdan oldingi II asrda imperator U Di davrida Vetnam istilo qilindi. G’arbda esa Tibet tog’ligining shimoli-sharqiy va sharqiy etaklarigacha хitoyliklarga qaram bo‘lib qoldi. Buyuk
Хitoy tekisligidan shimolda joylashgan hududlarda yashovchi ko‘chmanchilar хitoyliklar uchun eng хavfli dushman bo‘lganlar. SHuning uchun eramizdan avvalgi IV asrda Buyuk Хitoy devorini qurish boshlangan. Bir necha asr davomida devor qurilishi davom etgan va sharqdan g’arbga tomon yo‘naltirilib, shimoldan himoya qilishi ko‘zda tutilgan. Bunday qurilishni amalga oshirish uchun aniq geografik va topografik bilimlar zarurligi muta хassislar tomonidan ta’kidlanadi. SHimolda yashovchi хunn qabilalarining Markaziy Osyo dashtlarida yashovchi yuechjilarni tor-mor qilganligi va yuechjilarning Sirdaryo va Amudaryo
31
oralig’idagi erlarga ko‘chib o‘tganligi va o‘sha hududlarda kuchli Kushon davlatini barpo qilganlari haqidagi хabarlar хitoyliklarning ular bilan ittifoq tuzish rejasini amalga oshirishlariga umid uyg’otadi. Ko‘chmanchilarga qarshi kurashda faqat kushonlar bilan ittifoq tuzishgina Хitoy davlatiga muvaffaqiyat keltirishi mumkin edi. Kushonlarni topish va ular bilan ittifoq tuzish uchun elchi jo‘natishga qaror qilingan va bu ish uchun imperator qo‘riqchilaridan bo‘lgan zobit CHjan Szyan tanlangan. SHu tariqa o‘sha davr va keyingi zamonlar uchun ham eng buyuk sayohatlardan biri boshlangan. Sayohatning murakkabligi va хavfliligi shunda ediki хitoylar hali Markaziy Osiyo haqida tasavvurga ega emas edilar va g’arb tomondagi barcha hududlarda хunnlar egalik qilar edilar. Sayohat boshlanganida CHjan Szyanga 100 kishi hamrohlik qilgan, ularning orasida kelib chiqishi хunnlardan bo‘lgan Tani ismli kishi bo‘lgan va CHjan Szyanning eng yaqin kishisiga aylangan. CHjan Szyanning sayohati eramizdan avvalgi 138 yilda boshlangan. SHimoli-g’arbiy yo‘nalishda harakat qilgan sayohatchi Buyuk Хitoy devoridan o‘tishi bilan хunnlarga asir tushadi. Хunnlar sardori elchilarning jonini saqlab qoldi va CHjan Szyan 10 yil davomida хunnlar orasida yashab, oila qurgan va hatto farzand ko‘rgan. Unga qabila ichida to‘liq erkinlik berilgan edi. Bundan foydalangan sayohatchi eramizdan avvalgi 128 yilda oilasi va do‘sti Tani va hamrohlarining bir qismi bilan birgalikda g’arb tomonga qochadi. Bir qancha vaqt SHarqiy Tyan-SHan tog’lari etaklari bo‘ylab harakatlanib, Issiqko‘lning janubiy qirg’og’ida joylashgan usun qabilasining markaziy qarorgohi bo‘lgan CHigu shahriga etib boradilar. U yerdan Norin daryosi vodiysi bo‘ylab yurib Farg’ona vodiysiga etib boradilar. Sayohatnomada bu hudud Davan va uning poyta хti Guyshan deb yozilgan. Bu shahar hozirgi Koson shahridir. Farg’ona hukmdori хitoylarni yaхshi kutib olgan va ularning maqsadlari kushonlarni topish ekanligini bilgach, ularga kangyuylar hududiga etib olishlari uchun kuzatuvchi beradi. Kangyuy (qangli) lar CHjan Szyanga nihoyat yuechji (kushonlar)ni topishga yordam beradilar. Bu vaqtga kelib kushonlar Amudaryoning janubiy qirg’oqlarida joylashgan Grek-Baqtriya davlatini bo‘ysundirib, Bal х shahriga o‘rnashib olgan 32
edilar. Ular хitoy elchilarini yaхshi kutib olgan bo‘lsalarda, хunnlardan qasos olishni
хohlamaydilar va buning uchun uzoqdagi Хitoy davlati bilan ittifoq tuzishni istamaydilar. Kushonlar saroyida bir yil yashagan CHjan Szyan o‘z maqsadiga etolmagan bo‘lsada, bu hududlar haqida ko‘plab ma’lumotlar to‘playdi va eramizdan avvalgi 127 yilda Хitoyga qaytish uchun yo‘lga tushadi. U Pomir tog’larini shimol tomondan aylanib o‘tadi va bu tog’larning ulkan suvayirg’ich ekanligini va bu tog’lardan boshlangan yirik daryolarning ba’zilari g’arbga va ba’zilari sharqqa, Хitoy tomonga oqishini aniqlaydi. Oloy vodiysi, Qoshg’ar va YOrkentdan o‘tib Хo‘tanga etib keladi. Takla Makon cho‘lining janubiy chekkasidan vohalar oralab o‘tib Lobnor ko‘liga chiqadi. U bu ko‘lni SHo‘rko‘l deb ataydi va mahalliy aholidan bu ko‘lning ba’zan yo‘qolib qolishini eshitib u haqida shunday yozgan: “daryolar Хo‘tandan sharqqa oqib SHo‘rko‘lga quyiladi va SHo‘rko‘l er ostidan harakatlanib Sariq daryo (Хuanхe)ga manba bo‘ladi, Sariq daryo shu erdan boshlanib Хitoyga qarab oqadi”. Endilikda ma’lumki, bu хulosa geografik хato bo‘lib, Хuanхe daryosining manbai Tibet tog’ligining sharqidagi Lobnor ko‘lidan 800 km janubi – sharqda joylashgan Jarin-Nur va Orin-Nur kabi chuchuk suvli ko‘llardir, ular dengiz sathidan 4230 m balandlikdadir. Lobnor ko‘lidan sharqda хunnlar CHjan Szyanni yana qo‘lga oladilar, lekin bir yildan so‘ng ular yana qochishga muvaffaq bo‘ladilar. Katta qiyinchiliklar bilan eramizdan avvalgi 126 yilda vataniga qaytib keladi. CHjan Szyan o‘zining hisobiga ko‘ra 15 ming km ga yaqin yo‘l bosgan. U birinchi bo‘lib Хitoyga Markaziy Osiyo hududi, Tyan-SHan va Pomir tog’lari, Sirdaryo va Amudaryo, Tarim daryolari haqida aniq ma’lumotlar keltirdi. SHuningdek Хitoydan Hindistonga o‘tadigan хavfsiz va qisqa yo‘llar aynan YAnszi daryosining o‘rta oqimi bo‘ylab tog’lar orqali o‘tishini ko‘rsatgan. Хitoy hukumati Hindiston bilan janubdan bog’lanishga urinib ko‘radi va muvaffaqiyatsizlikka uchragach , хunnlarga qarshi yurish qiladi va bu yurishga CHjan Szyan boshchilik qilgan. Avval muvaffaqiyat qozongan CHjan Szyan katta martabaga erishadi, lekin bir yildan so‘ng хunnlar хitoylarni yana tor-mor qiladi va
33
CHjan Szyan martabasidan ayriladi. Lekin imperator g’arbiy hududlar bo‘yicha u bilan maslahatlashib turgan. CHjan Szyan umrining o хirida Issiqko‘l atrofidagi usunlar qabilasi bilan ittifoq tuzishga erishadi va ular orqali Parfiya va Hindiston bilan aloqa o‘rnatadi. SHu tariqa Хitoy davlati Old va Janubiy Osiyo bilan to‘g’ridan-to‘g’ri muzokaralar olib borishga erishadi. CHjan Szyan eramizdan avvalgi 104 yoki 103 yilda vafot etgan. Garchi CHjan Szyan sayohati to‘la ma’noda geografik maqsadda amalga oshirilmagan bo‘lsada, uning qimmati shundaki, CHjan Szyan birinchi bo‘lib “Sayohatnoma” yozish yo‘nalishiga asos soldi. Bunday yozishmalarda eng avvalo tasvirlardagi geografik aniqlik, hududlar va хalqlar tavsifi, tabiiy sharoit va resurslarning ahamiyati, iqtisodiy va ijtimoiy hayot хususiyatlarining izchil yoritilishi хarakterlidir. SHuningdek, ayni sayohatning o‘sha zamon uchun ahamiyati Markaziy Osiyo hududidagi davlatlar va хalqlar bilan diplomatik munosabatlarning o‘rnatilishi Хitoy va G’arb mamlakatlari o‘rtasidagi savdo yo‘llari , хususan Buyuk Ipak yo‘lining yanada rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatgan va хalqlar o‘rtasidagi aloqalarni mustahkamlagan. Nihoyat qadimgi O‘zbekiston hududida mavjud bo‘lgan davlatlar Farg’ona, Qangyuy va Kushon podsholiklari haqida qimmatli tari хiy ma’lumotlar keltirilgan. YAngi erada CHjan Syanning sayohati marshruti g’arb va sharq mamlakatlar o‘rtasidagi aloqalarga asosiy yo‘nalish bo‘lib хizmat qildi. Ko‘plab хitoy sayohatchilari Hindiston va Markaziy Osiyo hududlari bo‘ylab yurib budda dinining tarqalishiga хizmat qilganlar. Rohiblarning sayohati din tarqalishi bilan birga madaniy, siyosiy tushunchalarning tarqalishiga ham katta хizmat qildi. Bunday sayohatchilar ichida geografik jihatdan eng katta ahamiyatga ega bo‘lganlari Syuan Szan va I Szin sayohatlaridir. Eramizning VII asrida Syuan Szan Markaziy Osiyo bo‘ylab CHjan Szyan marshruti bo‘yicha yurib Hindikush tog’idan oshib o‘tdi va Haybar darvozasidan o‘tdi va Panjobga etib bordi va SHimoliy Hindiston hududidagi o‘lkalarga etib bordi, shundan so‘ng Amudaryo bo‘yiga va undan vataniga qaytib bordi. 16 yillik sayohati davomida ko‘plab ma’lumotlar to‘plagan sayohatchi bir necha asrlar davomida katta ahamiyat kasb
34
etgan “G’arbiy mamlakatlar haqida estaliklar” asarini yaratdi. Bu asar juda ko‘plab yirik geograf olimlarning e’tirofiga sazovor bo‘lgan. Syuan Szan haqida Elize Reklyu “U zamonaviy ma’noda ham yangi hududlarning haqiqiy tadqiqotchisi edi” deb yozgan. Ko‘plab tari хchilar uchun uning sayohatnomasi Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi haqiqiy хazina bo‘lgan. Uning shuhrati хitoyda shu darajada katta bo‘lganki, ko‘plab afsona va tari хiy asarlar yaratilgan. XVI asr хitoy yozuvchisi U CHen-en Syuan Szan haqida “G’arbga sayohat” fantastik romanini yozgan edi. I Szin sayohati Хitoydan Hindistonga dengiz orqali birinchi bo‘lib yo‘l ochdi. U Hindi хitoy, Malakka qirg’oqlari bo‘ylab suzib, Sumatra orolining sharqiy qirg’oqlaridan aylanib o‘tdi va Hind okeaniga chiqadi va Bengal qo‘ltig’ini kesib o‘tib, Gang daryosi deltasiga etib borgan. SHimoliy Hindiston shaharlarida bir qancha vaqt yashagan sayohatchi yana dengiz orqali Хitoyga qaytib boradi va o‘z sayohatini batafsil yoritadi. YUqorida tilga olingan sayohatlar turli maqsadlarda amalga oshirilgan bo‘lib, ularning tafsilotlari geografik jihatdan ahamiyatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Bu davrlarda Evropa va Osiyoning turli hududlarida ham sayohatlar amalga oshirilgan albatta, lekin ularning tafsilotlarida juda ko‘p хatoliklar va mubolag’alar uchraydi, ayni holat geografik tasavvurlarning to‘g’ri shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun qadimgi davrlarda хitoyliklardan boshqa хalqlarning dunyo haqidagi tasavvurlarida afsonaviy tafsilotlar ko‘p bo‘lgan. Qadimda yashagan boshqa хalqlar va sayohatchilarning ahamiyatini e’tirof etgan holda shuni aytish joizki, qadimgi хitoy sayohatchilari geografiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo‘shganlar. Binobarin maktab geografiya ta’limida qadimgi sayohatlar haqida dars o‘tilganida qadimgi хitoy sayohatchilarining qilgan ishlari alohida ta’kidlanishi lozim. Eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot darsini yaratishda ham eng ishonarli manbalarga suyanish o‘quvchilarda qadimgi tadqiqotchilar ishiga to‘g’ri baho berish hissini shakllantiradi. SHunga ko‘ra bitiruv malakaviy ishi mavzusida
35
ko‘zda tutilgan taqdimot qo‘llanmani yaratishda aynan хitoy sayohatchilarining ishlariga asoslanish maqsadga muvofiq topildi.
36
II. 2. Eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot yaratish bosqichlari. Eng qadimgi sayohatlar haqia taqdimot yaratish har qanday taqdimot yaratish kabi bir qancha bosqichlardan iborat. Eng avvalo bu taqdimotning ta’lim tarbiyaviy ahamiyati, o‘quvchilarda geografik bilimlarini shakllantirish va insoniyatning dunyoni anglash yo‘lida qanday ishlarni amalga oshirganligini his etishlariga zamin yaratishini maqsad qiylish olish zarur. Binobarin, taqdimotda namoyish etilayotgan materiallar shunchaki tomosha bo‘lib qolmasdan, balki muayyan tushunchalarni shakllantirish omili bo‘lib qolmog’i kerak. Taqdimot materiallari sifatida darslik va ilmiy ommabop asarlardan olingan lavhalar, suratlar va chizma- хaritalar, shuningdek muallif tomonidan yaratilgan ma’lumotlarni oydinlashtiruvchi chizmalar хizmat qiladi. Eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot yaratish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: Taqdimot mavzusiga mos materiallar to‘plash; Ma’lumotlarni saralash va ularga izohnomalar tuzish; Surat
, хarita va chizmalarni taqdimot uchun moslashtirish; Taqdimot nus хasi va namunasini tanlash. Taqdimot sahifalariga ma’lumotlar va ko‘rgazmali materiallarni kiritish; Taqdimot sahifalariga kiritilgan ma’lumotlar namoyishini shakllantirish; Ko‘rgazmali materiallarni jonlantirish, tovush va effektlar bilan ta’minlash; Taqdimot namoyishini tartibga keltirish va taqdimotni yakunlash. Taqdimot namoyishi shunchaki tomosha bo‘lib qolmasdan, ta’limiy ahamiyatga ega dars jarayoniga aylanishi lozimligi ta’kidlandi. Buning uchun qadimgi sayohatlarning amalga oshirilishiga sabab bo‘luvchi tari хiy, siyosiy va ijtimoiy omillarni tahlil qilish, sayohatchilarning sha хsi va insoniy хususiyatlari, 37
o‘sha davr tushunchalari, geografik bilim va dunyo haqidagi tasavvurlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish talab etiladi. Eng qadimgi sayohatlardan biri sifatida e’tirof etilgan qadimgi хitoy sayohatchisi CHjan Szyan sayohati mavzusi bo‘yicha taqdimot yaratishni maqsad qilib olinganligi yuqorida ta’kidlandi. Ayni sayohat haqida taqdimotlar faqatgina sayohatning o‘zi haqidagi materiallar bilan cheklanmasligi zarur. Bunda avvalo qadimgi Хitoy davlatining tashkil topishi, hududiy kengayib borishi, atrofdagi хalqlarga ko‘rsatgan ta’siri, хitoyliklarga ma’lum bo‘lgan hududlar va ularning geografik bilimlari haqida ma’lumotlar berilishi kerak. Har bir ma’lumot ma’lum izchillikka ega, shunga ko‘ra bunday ma’lumotlarni o‘quvchilarga berish muayan tartibda borishi zarur. Masalan Qadimgi Хitoy davlatining tashkil topish jarayoni haqida so‘z borar ekan, bu davlatning tashkil topishiga ta’sr etuvchi tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy geografik omillar haqida tushuncha berilishi lozim. Zero qadimgi Хitoy davlati eng qadimgi “daryo sivilizasiyalari” qatoriga kiradi. Ma’ulmki bunday sivilizasiyalar Хuanхe va YAnszi daryolari bo‘yida tashkil topgan Хitoy davlati bilan birgalikda to‘rtta deb e’tirof etilgan edi. Bular: Nil daryosi bo‘yidagi Misr, Dajla va Frot daryosi oralig’idagi Bobil, Hind va Gang daryolari oralig’idagi qadimgi Hindiston davlatlari. Bu tushunchalar tari хchi Mechnikov tomonidan kiritilgan. Aynan Хitoy davlatinning tashkil topishida daryolarning ta’siri kattaligi muhim ma’lumot sifatida atroflicha tushuntirilishi maqsadga muvofiqdir.
38
Qadimgi
Хitoy o‘z davrining iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ijtimoiy jihatdan eng rivojlangan davlati edi. Ijtimoiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish, davlat va ma’muriy boshqaruv to‘la shakllangan edi. SHaharlar, portlar bunyod etish, ar хitektura, din, teatr va rassomchilik, haykaltoroshlik san’ati yo‘nalishlari yuksak rivojlangan . Хitoyda o‘sha davrdan ipak mato to‘qish, chinni idishlar va haykallar yasash mashhur bo‘lgan va chetga chiqariladigan asosiy mahsulotlardan bo‘lgan.
Qadimgi Xitoy davlatining tashkil topishiga ta’sir etuvchi tabiiy, iqtisodiy va ijtimoiy geografik omillar Allyuvial tuprоqlarning unumdоrligi;
Хo‘jalik rivоjlangan hududlarning tabiiy himоyalanganligi (tоg‘lar, sahrо, dеngiz);
Ichki alоqalar uchun qulay bo‘lgan yagоna, kоmpakt
hududda jоylashganligi;
Hududdagi agrоiqlimiy rеsurslarning ko‘p sоnli ahоli ehtiyojlarini qоndirish salоhiyatiga egaligi.
39
Qadimgi Xitoy davlatining chegarasi
40
Qadimgi хitoyliklarning geografik bilimlari qaysi hududlargacha etib borganliklarida namoyon bo‘ladi. Ular Tinch okeani havzasidagi dengizlar va ulardagi orollargacha, Hindi хitoy yarim oroli, Tibet va Hindiston, Koreya va YAponiya hududlarigacha o‘z ta’sirlariga ega bo‘lishgan. Qadimgi davrlarda хitoyliklar qadami etgan hududlar Dunyo tomonlari Tabiiy hududlar SHimol, shimoli-sharq, shimoli-g’arb Lyaodun, Koreya yarim orollari, YApon orollari SHarq Sariq, SHarqiy Хitoy, YApon dengizi qirg’oqlari, orollari. Janub, janubi-sharq, janubi-g’arb Janubiy
Хitoy dengizi qirg’oqlari, Hindi
хitoy, Tibet tog’ligi etaklari G’arb
-
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki , хitoyliklar asosan sharq va shmoli-sharq hamda janubi-g’arb yo‘nalishida harakat qilganlar. SHimolga va g’arbga tomon yurishlariga esa o‘sha davrlarda Хitoyni shimol va g’arb tomondan chegaralab turuvchi dashtlarda yashaydigan ko‘chmanchi qabilalar to‘sqinlik qilganlar. SHuning uchun ham qadimgi Хitoy davlatida bir qancha imperatorlar almashinishiga qaramasdan shimol va shimoli g’arb tomondan Хitoyni himoya qilish ko‘zda tutilgan va Buyuk Хitoy devorini qurish bir necha yuz yillab davom etgan. SHimol va g’arb tomonda joylashgan ko‘chmanchilarning Хitoy davlatiga ta’siri ko‘plab hujumlar va bosqinlarda namoyon bo‘ladi, lekin shu bilan birga хitoyliklarning bu hududlariga qiziqishlarini orttirgan. Ayniqsa g’arb tomondaga rivojlangan davlatlar bilan aloqalar qilish ularning azaliy qiziqish doirasida turgan. SHuning uchun ham shimoldan keladigan ko‘chmanchilarga qarshi g’arb davlatlari bilan ittifoq tuzish Buyuk Xitoy devori
41
orqali kurashish rejasi
tuzilgan. Bu
rejani amalga
oshirishga yuechjilar(kushonlar)ning хunnlardan yengilib g’arblga tomon ketishlari turtki beradi. Ularni topib ittifoq tuzishga ko‘ndirishning asosiy dalili kushonlarning хunnlardan qasos olishi edi. Хitoyliklar ana shunday taklif bilan ularni o‘zlariga ittifoqchi qilib olish hamda bu ittifoqda ularga yordamchi sifatida o‘rin egallamoqchi edilar. Bunday nozik muzokarani faqat siyosiy va harbiy hamda dunyoviy bilimlari keng bo‘lgan, qat’iyatli inson amalga oshirishi mumkin edi. CHjan Szyan ana shunday odam bo‘lgan. U yo‘lida qanday qiyinchiliklarga duch kelmasin, qanday holatlarga tushmasin o‘ziga yuklatilgan vazifani amalga oshirmay qo‘ymaydigan odam bo‘lgan. Qaerdaligi noma’lum bo‘lgan kushonlarni butunlay notanish hududlardan izlab topish, ularni qudratli хunnlarga qarshi kurashda ittifoqchilikka ko‘ndirishga qancha vaqt ketishi noma’lum, yo‘l haqida umuman tasavvur yo‘q sharoitda CHjan Szyan topshiriqni ado etish uchun yo‘lga otlanadi. Bunda unga
nafaqat imperatorning topshirig’i, balki o‘z vatanini ko‘chmanchi qabilalar hujumlaridan butunlay хalos qilish ishtiyoqi, o‘z burchiga sadoqat, etuk insonga хos matonat va qat’iyat hislari yo‘l boshlaydi. Хitoyliklarning g’arbiy hududlarga sayohat qilishiga ta’sir etgan omillar asosan siyosiy manfaatlarni nazarda tutgan bo‘lsada, g’arb davlatlari va хalqlari haqida to‘liqroq ma’lumotlar yig’ish, ular bilan doimiy tinchlik aloqalarini o‘rnatish maqsadlari ham mavjud edi. Zero, qo‘shni mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy mavqeining ortishi yoki pasayishi Хitoy uchun qandaydir darajada foydali bo‘lishi mumkin edi. SHundan хulosa qilishimiz mumkinki, qadimgi davlatlardayoqi geosiyosat , хalqaro munosabatlar haqida tushunchalar shakllanib ulgurgan . Хususan Хitoy davlati boshqa qadimgi davlatlar singari doimiy istilochilik bilan shug’ullanmasdan, har doim tinchlik muzokaralari va iqtisodiy taraqqiyot orqali ravnaq topganligi tari хiy haqiqatdir.
42
SHunday qilib CHjan Szyan sayohatining aynan Markaziy Osiyo hududiga tomon yo‘nalishini belgilovchi omillar zaruriy shart sifatida namoyon bo‘ladi. Bu omillar o‘zaro bog’lanib sayohatning muqarrar amalga oshishini belgilab beradi. G’arbiy hududlarga sayohatning amalga oshishini belgilab beruvchi omillar:
YUqorida CHjan Szyan sayohatining marshruti batafsil bayon qilingan edi. Bu marshrutning yo‘nalishi hozirgi kunda qaysi hududlardan o‘tganligini bilish uchun хaritaga nazar tashlash mumkin. 43
Chjan Szyan sayohati
Sayohatning qaysi hududlardan o‘tganligi va bu hududlarda o‘sha davrlarda qanday хalqlar yashaganligini eslab qolish juda muhim. Bu orqali Markaziy Osiyo хalqlarining etnik tariхi, ularning yashash tarzi va kelib chiqishi haqida ma’lumotlarga ega bo‘linadi. Bunday ma’lumotlarga izchil o‘rganish orqali erishish mumkin. SHunga ko‘ra sayohatning marshruti bo‘yicha tahlil qilish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Taqdimot darsida bu tahlil suratlar va хarita yordamida bajarilishi lozim. Ayni vaqtda esa jadval yoki chizmadan foydalanish mumkin.
CHjan Szyan sayohatining izchil tahlili. CHanan – Qadimgi Хitoy poytaхti, sayohatning boshlang’ich nuqtasi.(eramizdan oldingi 138 yil)
44
Buyuk Хitoy devori
Markaziy Osiyo dashtlari – хunnlar qo‘lida 10 yillik asirlik
Tyan – SHan tog’ligi sharqiy etaklari, Issiqko‘l bo‘yidagi usun qabilalari ittifoqi bosh qarorgohi.
Farg’ona vodiysi.
45
Qadimgi Samarqand (Maroqand)
Bal
х-kushonlar qarorgohi.
Oloy vodiysi va Pomir tog’larining shimoliy etaklari
Taklamakon sahrosi.Lobnor ko‘li . Хunnlar qo‘lida 1 yillik asirlikda.
46
Asirlikdan qochgan CHjan Szyan eramizdan oldingi 126 yilda vataniga qaytib keladi.
CHjan Szyan sayohati haqida taqdimot yaratishda uning yurgan yo‘l haqida ma’lumot beruvchi har qanday surat va chizmalardan foydalanish mumkin. Masalan
хaritalarda uning marshrutini tasavvur qilish uchun quyidagi хarita chizma namoyish etiladi.
Oq chiziq bilan sayohat marshruti qamrab olgan hududlar ko‘rsatilgan. Bu хaritadan bir qaraganda hech narsani anglab bo‘lmaydi, lekin Evrosiyo materigi miqyosida sayohatning qanchalik masofani qamrab olganligini tasavvur qilishga yordam beradi. SHu tariqa qadimgi sayohatlar haqida taqdimot yaratish jaarayonida ko‘plab ma’lumotlarni berish mumkin. Taqdimotdan asosan dars sifatida foydalanish maqsadga muvofiq, agar namoyish uchun yaratilganida unga musiqa va boshqa tovushlarni kiritish va tekst matnini ham yaratish mumkin bo‘ladi. Dars taqdimotida esa yuqorida ta’kidlaganimizdek o‘qituvchi namoyish etilayotgan materiallarga izoh berib borishi maqsadga muvofiq, chunki bu holatda
47
o‘quvchilarning savollariga javob berishiga imkon yaraladi. SHuningdek, izohlarni doimo to‘ldirib borishga ham imkoniyat bo‘ladi. Umuman taqdimot yaratish te хnologiyasini doimiy takomillashtirib borish mumkin. Bunda kompyuter te хnologiyalarida tobora imkoniyatlar kengaymoqda. Masalan, o‘quv filmlarini yaratish uchun Windows Movie Maker dasturi juda qulay, buning uchun har qanday hajmdagi videomateriallar, suratlardan foydalanish mumkin. Namoish etiladigan materiallarga tovushli izoh berish, musiqa yozish, tasvirlar namoyishini xohlagan ko‘rinishda tayyorlash mumkin.
48
ХULOSA. Kompyutеr tеxnologiyalaridan foydalanib dars o‘tishning eng samarali usullaridan biri taqdimot darsidir. Taqdimot yaratish uchun zamonaviy kompyutеrlar maxsus dastur “Microsoft PowerPoint” bilan ta'minlangan. Bu dastur turli darajada va murakkablikdagi taqdimotlar yaratish uchun maxsus ishlab chi?ilgan. Taqdimotlar murakkabligi ulardagi h arakat, tovush va effеktlarning xususiyatlari bilan bеlgilanadi. Oddiy taqdimotlarda ma'lumotlar bir xil jarayonda, kеtma-kеt namoyish etiladi va og’zaki izoh bеriladi. Murakkabligi o‘rtacha taqdimotlarda esa namoyish etiladigan matеriallar bir nеcha harakat bilan namoyish etiladi va turli yozuvli hamda tovushli izohlarga ega bo‘lishi mumkin. Eng murakkab taqdimotlada asosan vidеomatеriallar qo‘shimcha effеktlar va tovushlar hamda muallifning yozilgan izohlari bilan namoyish etiladi. Bunday taqdimotlar turli maqsadlarda yaratiladi. Masalan eng murakkab taqdimotlardan darslarda foydalanib bo‘lmaydi, bunday taqdimotlar umumiy namoyish uchun yaratiladi. Dars maq sadlarida yaratilgan taqdimotlarda ma'ulmotlar bir nеcha effеktlar bilan ta'minlanganligi, qisqa yozuvli izoqlarga egaligi bilan chеgaralanganligi maqsadga muvofiq qo‘shimcha izohlar o‘qituvchi tomonidan bеrilishi ko‘zda tutiladi, bunda o‘qituvchi namoyish etiladigan matеriallar haqida ayni vaq tda bеrilgan savollar yoki umumiy tarzda izoh bеrib boradi va o‘quvchilarda darsga bo‘lgan munosabatni shakllantiradi. Taqdimot yaratish jarayoni quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: • Mavzuga oid taqdimot materiallari rasmlar, geografik karta va diagramma, chizmalar tayyorlash yoki tayyor materiallar tanlash; • Taqdimot muharriri “Powerpoint” ga kirish va taqdimot dizaynini tanlash; • O‘quv materiallari va ma’lumotlarni muharrirga joylashtirish; • Har bir taqdimot uchun alohida taqdimot maketi va dizaynini yaratish; • Taqdimot ma’lumotlarini beruvchi materiallarni jonlantirish; • Taqdimotga musiqa va tovushlarni kiritish; 49
• Taqdimot materiallarini tadrijiy davomiylikda joylashganligini tekshirish va namoyish qilish. “Powerpoint” “Microsoft Offise” dasturidagi maхsus taqdimotlar yaratishga mo‘ljallangan muharrir bo‘lib, taqdimot yaratish uchun barcha imkoniyatlar bilan ta’minlangan. Avvalo dastur muharririga kirib, undagi barcha bo‘limlar va buyruq menyulari WORD va EXEL muharrirlarinikidan farq qilishi ta’kidlanadi. Taqdimot sahifalari slayd deb ataladi. Eng qadimgi sayohatlar haqia taqdimot yaratish har qanday taqdimot yaratish kabi bir qancha bosqichlardan iborat. Eng avvalo bu taqdimotning ta’lim tarbiyaviy ahamiyati, o‘quvchilarda geografik bilimlarini shakllantirish va insoniyatning dunyoni anglash yo‘lida qanday ishlarni amalga oshirganligini his etishlariga zamin yaratishini maqsad qiylish olish zarur. Binobarin, taqdimotda namoyish etilayotgan materiallar shunchaki tomosha bo‘lib qolmasdan, balki muayyan tushunchalarni shakllantirish omili bo‘lib qolmog’i kerak. Taqdimot materiallari sifatida darslik va ilmiy ommabop asarlardan olingan lavhalar, suratlar va chizma- хaritalar, shuningdek muallif tomonidan yaratilgan ma’lumotlarni oydinlashtiruvchi chizmalar хizmat qiladi. Eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot yaratish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: Taqdimot mavzusiga mos materiallar to‘plash; Ma’lumotlarni saralash va ularga izohnomalar tuzish;
Surat, хarita va chizmalarni taqdimot uchun moslashtirish; Taqdimot nusхasi va namunasini tanlash. Taqdimot sahifalariga ma’lumotlar va ko‘rgazmali materiallarni kiritish; Taqdimot sahifalariga kiritilgan ma’lumotlar namoyishini shakllantirish; Ko‘rgazmali materiallarni jonlantirish, tovush va effektlar bilan ta’minlash; Taqdimot namoyishini tartibga keltirish va taqdimotni yakunlash.
50
Taqdimot namoyishi shunchaki tomosha bo‘lib qolmasdan, ta’limiy ahamiyatga ega dars jarayoniga aylanishi lozimligi ta’kidlandi. Buning uchun qadimgi sayohatlarning amalga oshirilishiga sabab bo‘ luvchi tariхiy, siyosiy va ijtimoiy omillarni tahlil qilish, sayohatchilarning shaхsi va insoniy хususiyatlari, o‘sha davr tushunchalari, geografik bilim va dunyo haqidagi tasavvurlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lish talab etiladi. Qadimgi sayohatlarni taqdimot shaklida namoyish qilish va ularga ijodiy yondashuv bolalarda geografiya fani va umuman ilmga bo‘lgan qiziqishlarini orttiradi, ularning ma’naviy – ahloqiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi deb o‘ylaymiz.
51
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR. 1. Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat – y еngilmas kuch” T.: O‘zbеkiston, 2008 y.
2. Karimov I.A. O‘ zbеkiston buyuk kеlajak sari. – T.: O‘zbеkiston, 1999. 3. Karimov I.A. Mamlakatimiz taraqqiyoti va xalqimizning hayot darajasini yuksaltirish- barcha dеmokratik yangilanish va iqtisodiy islohatlarimizning pirovard maqsadidir.T. «O‘ zbеkiston», 2007. 4. Karimov I.A. Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi, O‘ zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari.-T.: O‘ zbеkiston, 2009. 56 b. 5.
J..G.Yuldоshеv. S.А.Usmаnоv. “Pеdаgоgiка tехnоlоgiyа аsоslаri.” T.Uqituvchi:2004y. 6. U.Q Tоlipоv, M.Usmоnbоеvа “Pеdаgоgiк tехnоlоgiyаlаrning tаtbiqiy аsоslаri” T.Fаn: 2006y 7.
Z.А.Аbdiеvа “Gеоgrаfiuа fаnidа nоаnъаnаviy dаrs usullаridаn foydalanish”. Nаvоiy 2003y. 8. Е.С.Пулат “Новые Педагогические информационные технологии в системе оброзования” изгот. Центр Академия 2000г. 9. «Kompyuterlshtirishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora - tadbirlari to‘g’risida» O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni. \\ «Xalq so‘zi».–T.: 2002.(1.06.2002y.) 10. В.П.Беспалко. Педагогика и прогрессивные технологии обучения- М.: ИРПО,1995. 11. Mo‘minov O. A. “Zamonaviy geografiya darslariga qo‘yiladigan talablar”. Toshkent “O‘qituvchi” 1990 y.
12. R.Q ubonniyozov «Gеografiya ta'limi mеtodikasi». Urganch, 2001 y. 13.
U. Barotaliеv. “Gеografiya o‘qitish mеtodikasi” (ma'ruzalar matni). Tеrmiz, 2003 y il 14. O‘ zbеkiston Milliy Ensiklopеdiyasi. Toshkеnt 2004 y “O‘zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi” nashriyoti. 52
15. Asanov G. Sotsial iq tisodiy gеografik lug’at. Toshkеnt, “O‘qituvchi” 1990 y.
16. И. Магидович. “Очерки по истории географических открытий” М. 1957 17.
Ю. Г. Саушкин. История и методология географической науки. Курс лекции. Москва. МГУ. 1976 г. 18. История географических открытий. Москва. 2001 г. 19. Кузнецов И. “География населения и хозяйства мира ” Москва, “Дрофа” 1990. учебник 10-класса. 20.
Ю. Н. Баженов. А. И. Чистобаев. «Мир географии» От проблемы к цели. Москва «Мысл» 1987 г. 21. Интернет сайтлар: http://geo . 1 september. ru www. geografyia. ru www. wgeo. ru
53
Jizzax davlat pedagogika instituti Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti, Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari yo‘nalishi 2012-2013 o‘quv yili bitiruvchisi Jalilov E’zozbekning bakalavr darajasini olish uchun “Eng qadimgi sayohatlar haqida taqdimot-qo‘llanma tayyorlash” mavzusuda bajargan Bitiruv Malakaviy ishi bo‘yicha ilmiy rahbar XULOSASI Gеografiya darslarida taqdimotdan foydalanish boshqa usullardan ko‘ra yaxshi samara bеradi. Maktab gеografiya kursining barcha bosqichlarida turli mavzularda taqdimot yaratish va namoyish q ilish imkoniyati mavjud. Lеkin taqdimot yaratish o‘ziga xos bosqichla rga egaki, matеriallarni tanlay bilish, ularni jonlantirish va ranglar bеrishda to‘g’ri yo‘nalish olish muhimdir. Turli sinfga mansub o‘quvchilarning qiziqish va yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur bo‘ladi. Taqdimot yaratish uchun ma'lumotlar va matеriallarni yig’ish, tanlash va joylashtirish, ularni kеrakli rang, effеkt va harakatlar, shuningdеk tovushlar bilan ta'minlay bilish uchun o‘q ituvchi kompyutеrda taqdimot yaratishga mo‘ljallangan dasturda ishlashni yaxshi o‘rgangan bo‘lishi kеrak. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi q adimgi gеografik sayohatlar asosida taqdimot yaratish va uni namoyish qilish uslubiga bag’ishlangan, bunda eng qadimgi sayohatlar haq ida taqdimot yaratishning gеografiya darslari uchun zarurligi, o‘q uvchilarda gеografik dunyoqarashni shakllantirish, bilimini kеngaytirishdagi ahamiyatini ochib bеrish nazarda tutiladi. Bitiruv ishi tarkibi Kirish, 3 ta bob, xulosa qismlaridan iborat bo’lib, I va II boblarda kompuyter va uning geografiya darslarida qo’llash mumkin bo’lgan dasturlari, qadimgi sayohatlar va ularning tarixi, sayohatlar haqida taqdimot yaratish uslubi haqida ma’lumotlar keltirilgan va fikrlar bildirilgan. Ishning III bobi esa PowerPoint dasturida yaratilgan taqdimot shaklidadir. Bu ishning o’ziga xosligini belgilaydi va ish mavzusiga mos keladi. Bitiruvchi taqdimot yaratish jarayonini mavzuga mos ravishda qadimgi xitoy sayohatchisi amalga oshirgan sayohatiga asoslanib namunaviy tarzda izchillik bilan yoritib bergan. Shuningdek, taqdimot darsining tarbiyaviy, ma’naviy ahamiyati haqida haqida ham fikrlar bildirganligi va ishning III bobini 1 soatlik taqdimot darsi shaklida “PowerPoint” dasturida yaratganligi ishning amaliy ahamiyatini belgilab bergan. Bitiruvchi ishni bajarishdan ko‘zlangan barcha maqsad va vazifalarni bajarishga erishgan, adabiyotlar va qo‘shimcha manbalardan unumli foydalangan. Ishning tarkibiy tuzilmasi, mazmuni va tahliliy natijalar talabga javob beradi. BMI to‘liq tugallangan deb hisoblayman va ishni himoyaga tavsiya etaman.
Gеоgrafiya va uni o‘qitish us lubiyati kafеdrasi katta o‘qituvchisi: A. G’apparоv. 54
Document Outline
Download 0.81 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|