O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'limi vazirligi navoiy davlat pеdagogika instituti
Islomdagi ma’naviy-axloqiy o’gitlarining ijtimoiy mazmuni
Download 3.66 Mb. Pdf ko'rish
|
ijtimoiy pedagogika
Islomdagi ma’naviy-axloqiy o’gitlarining ijtimoiy mazmuni.
So’ngi paytlard respublikamiz olimlari xalq pedagogikasining manbalari doirasini kengaytirishni taklif qilishmoqda. “Evropa pedagogikasida tarbiya uchun zarur bo’lgan umuminsoniy xislatlarning mavjudligini tan olgan holda. YAn Amos Komenskiy, Ushinskiy, Makarenkolarning ilmiy merosiy ahamiyatini e’tibordan chetda qoldirmay, bizda ham boshqa xalqlarda bo’lgani kabi Beruniy, Forobiy, Imom al-Buxoriy, At- Termiziy, Navoiy,Avloniy, Behbudiy, Munavvarqori kabi mashhur mutaffakkirlar borligini unutmasligimiz lozim. Bizning yoshlar ko’p yillar mobaynida ulardan, buyuk merosdan bebahra bo’lishganligi esa achinarli holdir.”. SHuni ham nazarda tutish kerakki, bu sanab o’tilgan shaxslarning barchasi Beruniy, Farobiy va Navoiylardan tashqari bevosita islomga aloqador bo’lishgan. Imom Buhoriy 152 (810-870) islom olamida mashhur hadisshunoslik olim hisoblanadi. 600000 hadis ichidan 7400 sahih hadisni tanlab olib, u “Al-Jome’ Sahih” kitobini yozgan, bu asar Qur’ondan keyingi o’rinda turuvchi muqaddas kitob hisoblanadi. At-Termiziy- eng yirik musulmon olimlaridan biri, 80 tadan ko’p islom tarixi, ta’limoti, so’fiylik nazariyasiga bag’ishlangan asarlar yozgan. Uning “SHamoyili Muhammadiya” (Muhammad hayoti) asari barcha diniy o’quv yurtlarida darslik hisoblanadi. Bu yerda gap diniy manbalar-avvalambor hadislarni xalq boyligiga aylantirish haqida ketmoqda. Gap shundaki, aksariyat real hodisa va voqealar islomning paydo bo’lish davriga tegishli, biroq ularning katta qismi islomning keyingi rivojiga bog’liq. Hadislarning obro’si bilan islomda shakllanayotgan yangi tamoyillar, diniy, huquqiy, maishiy va ma’muriy amaliyotning barcha sohalari yoritilgan. Hadis shaklida islomga madaniy va g’oyaviy merosning ko’pgina turlari kirdi. Biroq hadislar Qur’on va islomdan tashqarida mavjud bo’lmaydi. Islom monoteistik din, ya’ni uning mazmuni yagona xudo-Allohga iymon keltirishdir. Bu dinning asoschisi Muhammad (sav) hisoblanib (570-632) u ushbu dinning payg’ambari hisoblanadi. Musulmonlar o’limdan keyingi hayotga ishonishadi. Ularning muqaddas kitobi Qur’ondir. Qur’on matni VII asrda yozilgan. Xalifa Usmon davrida Qur’on yagona kitob shakliga keltirilgan va uning boshqa barcha matnlari yo’q qilingan. Qur’on 114 suradan iborat. Oddiy musulmon Qur’onning murakkab suralarini faqatgina tafsirlar orqali tushunishi mumkin. Eng mashhur tafsirlar At-Tabariy, Zamahshariy, Baydoviy, Fahriddin, ar-Roziy, al-Qurtubiyga tegishli. Natijada sunna-Qur’onni mazmunini tushunishini boshqarish yaratilgan. Sunna oila a’zolari, qabila a’zolari orasidagi munosabatlarini tartibga keltirgan, yozilmagan axloqiy qoidalar sifatida ham qo’llanilgan. Sunna hadis shakliga ega. Hadislarni yig’ish, ularni ajratishga ko’p olimlar o’z umrlarini bag’ishlaganlar. Islomga muvofiq Qur’on barcha musulmonlar bo’ysunishlari lozim bo’lgan muqaddas kitobdir. Muhammad (sav) va sahobalarning hayotidagi hatto ahamiyatsiz oilaviy sunnalar ham ilohiylashtirilgan va insonlarning eng katta xohishi payg’ambarga o’xshashga harakat qilish bulgan. Bu o’xshashlik nafaqat milliy tamoyillarni qabul qilish balki marosimlar, odatlarni ham qamrab olgan. Qur’on aslida ijtimoiy-huquqiy qoidalar yig’indisi hisoblanadi. Qur’on nafaqat SHarqda balki yevropada ham nihoyatda e’zozlanadi. VII asrning o’zidayoq islom inson hayotining barcha jabhalarini qamrab oluvchi insonning ijtimoiy huquq va erkinliklarini e’lon qildi. SHariatning huquqiy qadriyatlari ijtimoiy xarakterga ega va quyidagi tamoyillarga asoslangan odil jamiyatni ifodalaydi: jamiyatning barcha a’zolarini irqi, tili va diniy mansubligidan qat’iy nazar tengligi; jamiyat barcha a’zolarining teng mas’uliyatga egaliklari, chunki ular bitta manbadan kelib chiqishadi; Inson hayoti va erkinligi tengligi; Oila jamiyatning asosidir: jamiyat oilani o’z himoyasiga oladi va unga g’amxo’rlik qiladi; Boshqaruvchi va boshqariluvchilarining tengligi; YAgona Alloh barcha narsaning egasi va u tomonidan yaratilganlar uning barcha yaratishlariga hadyasidir. Har bir inson bu hadyadan o’z bo’lagini olishga haqli. Xalq va jamiyatga tegishli barcha siyosiy, ijtimoiy va boshqa masalalar xalq bilan maslahatlashib hal qilinishi lozim. 153 O’zining dunyoviy ishlari uchun har kishi jamiyat oldida javob beradi. Inson va ma’naviy hayotga tegishli ishlari uchun esa-faqatgina Alloh oldida; Jamiyatning bir bo’lagi bo’lmish inson, ma’n e’tilganlarni sodir etayotgan shaxsga qarshi da’vo qilishi mumkin va sh.k. Islom hadislarda bayon etilgan eng muhim inson huquqlari sifatida quyidagilarni kafolatlaydi. YAshash huquqi, o’limdan so’ng esa janoza o’qilishiga “Agar birortangiz birodarini kafanlasa, uni hurmat va mehr bilan qiling”, “o’liklarni urishmang, ular o’tmishlarini tugatishdi”. Erkinlik huquqi “siz qachon odamlarni qulga aylantirdingiz. Axir ular ozod tug’ilishgan edi-ku?” Tenglik huquqi. “arab boshqalardan, boshqalar esa arabdan ustun emaslar, qora sariqdan, sariq esa qoradan ustun emas. Ustunlikka sazovor bo’lgan inson ustundur” Adolat huquqi Islom dini besh asosga tayanadi: Iymon-Allohdan boshqa iloh yo’q va Muhammad (sav) uning rasuli. Solat-musulmon kunida besh mahal bajaradigan ibodat (namoz). Zakot-rahmdillik. Beruvchi insonning munosabati, u berayotgan miqdordan muhimroqdir. Ro’za, ramazon musulmonlar uchun muqaddas oy, chunki aynan shu oyda Muhammad (sav) payg’ambar bo’lgan. Haj-har bir imkoni bor musulmon Makkaga haj safari uyushtirishi lozim. Tarbiyaviy vositaga ega bo’lgan Qur’on oyatlari muhim ahamiyatga ega. Ularda ota-ona va farzand o’rtasidagi munosabat haqida bolalarni tarbiyalayotgan ota-ona nimaga intilishi haqida, shuningdek ular yetmoqchi bo’lgan maqsadlar ham aniq belgilab qo’yilgan. Qur’on musulmonlar hayotining mazmuni va maqsadi haqidagi qarashlariga katta ta’sir ko’rsatgan va uning g’oyalari musulmon halqlarining madaniyatidan chuqur joy olganlar hamda xalq pedagogikasi manbalari-maqol, rivoyat, ertaklar va boshqalarga har tomonlama ta’sir ko’rsatgan. O’sib kelayotgan avlodning tarbiyasi va ijtimoiy jarayonlarga moslashuvida bilim, unga munosabat masalasi doimiy muammo hisoblanadi. Bu muammo zamonaviy sharoitda yanada keskin ko’rinish kasb etmoqda. Bir tomondan iqtisodiy hayotda ro’y berayotgan jarayonlar shunga olib keldiki, bilimsiz odamlar katta pul topadigan bo’lishdi. Ularning topganlari bilan ziyolilarning maoshini tenglashtirib bo’lmaydi. Buning hammasi yoshlarda bilim olishga qiziqish pasayishiga sabab bo’ldi. Ularga bilim olish moddiy va ma’naviy muvaffaqiyat garovi bo’lib tuyulmayapti. Boshqa tomondan esa bozor munosabatlari va unga bog’liq bo’lgan texnikaning doimiy yangilanishi, korxonalar orasidagi raqobat, ishsizlik yoshlardan faqat chuqur bilimlar balki ularning doimiy yangilanishini ham talab qiladi. YOshlarning bilim olishida Qur’on suyang’ich bo’lishi mumkin. Ma’lumki, Qur’onda “ilm” so’zi 750 marta uchraydi. Agar Qur’on 780000 so’zdan iboratligini inobatga olsak, “ilm” so’zi muqaddas kitobning 1/104 qismini tashkil qilishi ma’lum bo’ladi. Qur’on inson bilimlarini ikkiga ajratadi- diniy va dunyoviy. Diniy bilimlar-dunyo asoslarini, dunyo yaratilishini bilish. Bilimning bu turi inson yetishishi mumkin bo’lgan eng oliy cho’qqidir. Bu masalaga qisqa to’xtalib o’tsak. 154 Qur’onda bir inson ega bo’lgan dunyoviy bilim haqidagi oyatlarni uchratamiz. U badanning uch a’zosi-ko’z, quloq va yurak bilan qo’lga kiritildi. Endi esa Qur’on qoidalari hadislarida o’z rivojini topishini ko’rib chiqamiz. F.Rouzental to’liq hajmda Imom Buxoriyning “as-Sahih” asarini tahlil qilib chiqqan va ularda bilimlarga tegishli quyidagi g’oyalarni topgan: - bilim talab qilish jannatga yo’l ochadi; - bilim faqatgina o’qish orqali qo’lga kiritiladi; - inson rahbar bo’lishidan oldin bilimli bo’lishi kerak; - ayollarni o’qitishga ruhsat berilgan; - ilm va olimlarning yo’qolishi dunyoning oxiriga yetganini bildiradi. Boshqa mashhur hadis to’plamlari ham islom uchun bilim va fanlar naqadar qadrli ekanligini bildiruvchi g’oyalar uchraydi: olimlar mo’minlardan shunchalik ustunlarki, to’liq oy qancha yulduzlardan ustun. olimlar o’zlaridan keyin pul emas, bilim qoldiruvchi vorislardir. Har bir alohida shaxsning ijtimoiylashtirish munosabati bilan Qur’onning hayot va inson mehnatiga nisbatan bo’lgan munosabati haqidagi g’oyalarining aloqasi bor. Uzoq yillar davomida daxriylar adabiyotlari Qur’on va shariat “mehnat ahamiyatini keskin kamsitishadi va jamiyatni isloh qilishga qaratilgan faol va bunyodkor faoliyatni inkor etishadi” “islomning hayotga nisbatan tashvish sifatidagi, mehnatni Alloh qarg’ishida qolganga nisbatan bo’lgan munosabati, shuningdek esa ruhoniylarning yaqinda qismat kuni kelishi nihoyatda reaksion diniy yo’nalishlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ldi deb ta’kidlashardi. Islomshunoslarning tadqiqotlari esa islomning inson hayoti va mehnatiga nisbatan umuman o’zgacha munosabati dalolat bermoqda. Qur’on boyliklarni qoralaydi, biroq u barcha boylikni emas, balki Xudo qismatni musulmonning farzlarini unutishga chorlovchi boylikni qoralaydi. Agar boylik din nuqtai nazaridan halol topilgan bo’lsa va zakoti berilsa uni islom qonuniy hisoblaydi. Qur’on harakatsizlikni ham qoralaydi. U ham dunyoviy ham diniy ishlardagi faol kishilarni yoqlab chiqadi. SHuningdek esa Qur’onning quyidagi suralarida katta tarbiyaviy ahamiyatga ega: 4 sura-Niso 9 sura-Tavba 55 sura-Raxmon 58 sura-Mujodala 64-Tag’ovun 76-Inson 107-Moun 109-Qodirun 114-Nos Bu borada tarbiya tizimiga hadislarni qo’shish nihoyatda maqbul hisoblanadi. CHunki ularda payg’ambarning hayoti va faoliyatidan turli hikoyalar va uning axloqiy pandlari mavjud. Hadislarda islom asoslarining sharhlari berilgan, mehribonlik, muqaddas dargoh, tozalik, halol-harom, ayyorlik kabi tushunchalar ko’rib chiqiladi. SHuningdek, yaxshilik, yomonlik, axloq to’g’risida o’gitlar berilgan. Hadislarning pedagogik taxlili bu manbaning ta’lim-tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lgan eng muhim mazmuniy yo’nalishlarini aniqlash imkonini berdi: -“go’zal xulq sohibi-u insonlarning bir-biriga ishonchini tug’diradi; -o’z xatolarining tan olinishi xalqning buyukligidan dalolat beradi; 155 -o’z fikrini bildirishdagi josuslik-inson kuchining ifodasidir. O’z fikrini bildirmaslik esa shariat va sog’lom fikrlashga nisbatan norozilik alomati; -o’z farzini tushunish va uni majburiysiz bajarish insonda yaxshi hislatlar paydo bo’lishiga olib keladi; insonning o’z Vatani, do’stlari, xalqi oldida majburiyatini bajarishi-inson tarbiyalanganligining ko’rsatgichi; -hayotda vaqtni qadriga yetish-insonning va jamiyatning rivojlanishining asosiy shartidir; -sabr qilish baxtsizlik, ehtiyoj, kasalliklarni yengishga yordam beruvchi hislatlar. Muvaffaqiyatga erishish uchun aqldan tashqari sabr ham talab qilinadi; -o’ziga ishonch-rivojlanish perspektivasidir. Agar o’sib kelayotgan avlod bu xislatdan mahrum bo’lsa, millat falokatga giriftor bo’ladi; -insonni farishta darajasiga ko’taruvchi hislatdir. Undan maxrum bo’lgan kishida asl sevgi bo’lishi mumkin emas. Ichkilikbozlik, faxsh, zino-buning hammasi irodasizlikdir. Bunaqa insonlar atrofdagilarga, o’z xalqiga zarar keltiradi; -chuqur fikr yuritish-insonning aqliy voyaga yetganlik alomatidir; -kim o’z o’tmishini yo’qotsa-uning kelajagi yo’qdir. Qariyalarning hikmatlarini unutgan yosh avlod iymonni ham unutadi va shunda yovuzlik yaxshilik ustidan g’alaba qozonadi. O’rta Osiyo qomusiy olimlarining ijtimoiy pedagogik g’oyalari. Download 3.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling