O‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi samarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

Atom tuzilishi haqidagi ta'limot atom energiyasining kashf etilishiga va undan odam ehtiyojlari uchun foydalanilishiga olib keldi. Davriy qonun XX asrda kimyo va fizikadagi barcha kashfiyotlarning asosiy manbayi bo'ldi, desak mubolag'a bo'lmaydi. U boshqa kimyoga yaqin fanlarning rivojlanishida ham juda katta rol o'ynadi.

Davriy qonun va jadval hozirgi kimyo fani va sanoatining masalalarini hal qilishda asos bo'ladi. D. I. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy jadvalini e'tiborga olgan holda yangi polimer va yarimo'tkazgich materiallar, issiqbardosh qotishmalar, oldindan belgilangan xossali materiallar olishga, yadro energiyasidan foydalanishga doir ishlar olib borilmoqda, Yer bag'ri, Koinot tekshirilmoqda.

Marganes. Davriy jadvaldagi o’rni, atom tuzilishi, ayrim xossalari.

7	Zichligi	7,44 g/sm^3
8	Suyuqlanish harorati	1244 ^oC
9	Qaynash harorati	2080 ^oC
10	Yer po’stlog’idagi ulushi	0,1 %
11	Tabiatda uchrashi	MnO2 – pirolyuzit, Mn3O4 – gausmanit Mn2O3 – braunit
12	Kash etgan olim	K. Sheele, 1774 yil

Olinishi: Marganaes oksidini elektr pechlarida kremniy bilan qaytarib yoki alyuminotermiya

usuli bilan marganes olinadi.

Mn₃O₄ + 2Si → 3 Mn + 3SiO₂ 3Mn₃O₄ + 8Al → 9 Mn + 4Al₂O₃

MnSO₄ tuzini elektroliz qilish orqali ham olinadi

Fizik xossalari: Marganes kumushsimon oq rangli metal. Ba’zi fizik xossalari bilan yuqorida tanishdik

Kimyoviy xossalari: Marganes metallining sirti yupqa oksid parda bilan ( Mn₂O₃) qoplangan.Shu sababli, hatto qizdirilganda ham havoda oksidlanmaydi.

Marganes qizdirilganda kislorod bilan haroratningo’zgarishiga qarab MnO, MnO₂, Mn₂O₃, Mn₃O₄ larni hosil qiladi:

4Mn + 3O₂ = 2 Mn₂O₃

Suv bilan qizdirilganda:

4Mn + H₂O = Mn(OH)₂ + H₂ ↑

Metallmaslar bilan:

Mn + Cl₂ = MnCl₂

Mn + S = MnS

3Mn + N₂ = Mn₃N₂

Suyultirilgan kislotalar bilan:

Mn + 2HCl = MnCl₂ + H₂ ↑

Mn + H₂SO₄ = MnSO₄ + + H₂ ↑

Konsentrlangan sulfat va nitrat kislotalar bilan:

Mn + 2H₂SO₄ = MnSO₄ + SO₂ + 2H₂O

Mn + 2H₂SO₄ = Mn(NO₃ )₂ + 2NO₂ + 2 H₂O

Birikmalari: Marganaesning 5 xil oksidi ma’lum.

MnO - Marganes ( II ) - oksid .Asoslai oksid.

Mn₂O₃ - Marganes (III) - oksid .Asoslai oksid

MnO₂ - Marganaes ( IV ) - oksid .Amfoter oksid

Mn₂O₇ - Marganaes ( VII ) - oksid.Kkislotali oksid

Mn₃O₄ - aralash oksid. Marganes ( II ) va marganes (III) – oksidlarning aralashmasi.

Amaliyotda marganesning ( IV ) – oksidi ( kuchli oksidlovchi) va Mn₂O₇ oksidiga mos keluvchi tuzlari ko’p ishlatilad.

Mn₂O₇ marganes (VII) – oksidi yog’simon suyuqlik, kaliy permanganatdan olinadi:

KMnO₄ + + H₂SO₄ = K₂SO4 + Mn₂O₇ + H₂O

Mn₂O₇ qizdirilganda parchalanib ketadi:

2Mn₂O₇ = 2 MnO₂ + 3 O₂

KMnO₄ - kaliy permanganate.

Kaliy permanganat – to’q qizil rangli kristall modda bo’lib, suvda yaxshi eriydi. Tibbiyotda ishlatiladi. Kuchli oksidlovchilik xossasiga ega.Uning oksidlovchilik xossasi eritmaning muhitiga qarab turlicha:

Kislotali muhitda:

2KMnO₄ + 10KCl + 8H₂SO₄ = 6 K₂SO₄ + 2MnSO₄ + 5Cl₂ + 8H₂O

Ishqoriy muhitda:

2KMnO₄ + 2KOH + K₂SO₃ = K₂SO₄ + K₂ MnO₄ + H₂O

Neytral muhitda:

2KMnO₄ + H₂O + 3K₂SO₃ = 3K₂SO₄ + MnO₂ + 2KOH

Ishlatilishi: Marganes va uning birikmalarining xalq xo’jaligida ishlatiladi. Po’lat ishlab chiqarishda, qotishmalar tayyorlashda, metal buyumlarni sirtini qoplashda , katalizatorlar sifatida ishlatiladi.

Birikmalari:Marganesning 5 xil oksidlari ma`lum.

MnO-marganes (II) oksid

Mn₂O₃- marganes (III) oksid

Mn ni

oksidlari MnO₂- marganes (IV) oksid

Mn₂O₇- marganes (VII) oksid

Mn₂O₃- marganes (II) va (III) oksidlarning aralashmasi.

Kaliy permanganat –toq-qizil rangli kristal modda bo`lib, suvda yaxshi eriydi.

2KmnO₄+8H₂SO₄+10KCL=6K₂SO₄+2MnSO₄+5Cl₂+8H₂O

Ishlatilishi:Mn va uning birikmalarining xalq xo`jaligidagi ishlatilishi:

Po`lat ishlab chiqarishda

Qotishmalar tayyorlashda

Mn Katalizatorlar sifatida.

Mineral o`g`itlar

Oksidlavchilar

Tibbiyotda

Atomlar elektron qavatining tuzilishi. Atomlar energetik pog’onalarida elektronlarning taqsimlanishi

Atom murakkab elektronеytral sistеma bo’lib, musbat zaryadli yadrodan va yadro atrofida harakat qiladigan manfiy zaryadli elеktronlardan iborat. Elеktronlar yadro atrofida kvant qavatlar bo’ylab harakat qiladi. Bu kvant qavatlar enеrgеtik pog’onalar dеyiladi.

Enеrgеtik pog’onachalar pog’onachalarga, pog’onachalar esa enеrgеtik yachеykalarga bo’linadi. Atomdagi energetik pog’onalar, pog’onachalar va yachеykalardagi elеktronlarning harakati yoki holati to’rtta kvant soni bilan xaraktеrlanadi.

1. Bosh kvant soni n - energetik pog’onaning sonini yoki pog’onadagi elеktronlarning umumiy enеrgiyasini ifodalaydi. Uning qiymati atomning kvant qavatlariga mos kеladigan har qanday butun musbat son bo’lishi mumkin.

Bosh kvant soni 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ,

Kvant qavatlar K, Z, M, N, O, P, Q.

Har qaysi energetik pog’onadagi elektronlarning eng katta qiymati quyidagicha aniqlanadi:

X=2n² n-kvant bosh soni,

2. Yordamchi yoki orbital kvant son l – enеrgеtik pog’onachalardagi elektronlarning enеrgiyasi yoki elektron bulutlarning qanday shaklda bo’lishini ifodalaydi. Odatda l ning qiymatlari lotincha harflari bilan bеlgilanadi.
l q 0, 1, 2, 3, 4, 5…

s, p, d, f, g, h…

3. Magnit kvant soni m_e - elektronlarning atomdagi holatini yoki elektron bulutlarning magnit maydonida qanday holatda bo’lishini ifodalaydi uning son qiymati +l dan -l gacha bo’ladi. Masalan l =1 da m_e q -1, 0, 1 bo’ladi.

4. Spin kvant soni m_s - bir xil energetik holatlarga ega bo’lgan ikkita elektronning o’z o’qi atrofida aylanishi har xil bo’ladi. Uning qiymati bitta elektron uchun +1/2 , ikkita elektron uchun +1/2 va -1/2 ga tеng dеb qabul qilinadi.

Pauli prinsipi:

Bir atomda to’rtala kvant sonlari bir-biriga tеng bo’lgan ikkita elektron bo’la olmaydi.

Klеchkovskiyning 1 - qoidasi:

Ikki holatdan qaysi biri uchun l+n yig’indisi kichik bo’lsa, shu holatda turgan elektronning energiyasi minimal qiymatga ega bo’ladi.

Klеchkovskiyning 2 - qoidasi:

Agar bеrilgan ikki holat uchun l+n yig’indisi bir xil bo’lsa, bosh kvant soni kichik bo’lgan holat minimal qiymatga ega bo’ladi.

Atomda elektronlarni pogonachalarga joylashtirishda qo’yidagi uch qoidani nazarda tutish kеrak:

1. Har qaysi elektron minimal enеrgiyaga muvofiq kеladigan holatni olishga intiladi.

2. Elektronlarning joylanishi Pauli prinsipiga zid kеlmasligi lozim.

3. Ayni pog’onachada turgan elektronlar mumkin qadar ko’proq orbitallarda juftlashmaslikka intiladi (Gund koidasi).

Qo’zg’almagan atom orbitallarining elektronlar bilan to’lish tartibi qo’yidagicha: avval eng kam energiya orbital, so’ng energiyasi ko’proq bo’lgan orbital to’ladi. Atom elektron orbitallarining to’lish tartibining bosh va orbital kvant sonlari qiymatlariga bog’liqligini V.M.Klеchkovskiy o’rgangan. Klеchkovskiy bu ikqila kvant sonni qiymatining yig’indisi (n+l) oshishi bilan elektron energiyasi ham oshishini aniqladi va qo’yidagi birinchi qoidani kashf etadi:

Atom yadrosining zaryadi oshib borganda elektronlar oldin bosh va orbital kvant sonlari yig’indisi (n+l)ning qiymati kichik bo’lgan orbitalni to’ldiradi, so’ngra bu qiymat katta bo’lgan orbitalni to’ldiradi. Masalan, kaliy va kalsiy atomlarining elektron tuzilishi bu qoidaga to’g’ri kеladi: 3 d-orbital (n=3, l=2) uchun n+l ning yig’indisi 5 ga, 4 s- orbital (n=4, l=0) uchun esa n+l ning yig’indisi 4 ga tеng. Binobarin, 4s-pogonacha 3d-pogonachaga nisbatan oldin elektronlar bilan to’lishi kеrak, haqiqatda shunday bo’ladi.

Agar ikki orbital uchun n+l yig’indi bir xil qiymatga ega bo’lsa, Klеchkovskiyning ikkinchi qoidasi kuchga kiradi:

N+l yig’indi bir xil bo’lganda orbitallarning to’lib borishi bosh kvant soni n qiymatini OShib borishi tartibida bo’ladi. Masalan, skandiy atomida n]l yigindining qiymati bir xil bo’lgan 3 ta orbitallardan qaysi biri oldin elektronlar bilan to’lishi kеrak? 3d-orbital (n=3, l=2) uchun n+l qiymat 5 ga, 4p-orbital uchun ham (n=4, l=1) va 5s-orbital (n=5, l=0) uchun xam 5 ga tеng. Klеchkovskiyning ikkinchi qoidasiga muvofiq, avval 3d-pogonacha (n=3) so’ng 4p-pogonacha (n=4) va oxirida 5s-pogonacha (n=5) elektronlar bilan to’lishi kеrak. Natijada skandiy atomining elektron tuzilishi qo’yidagi formulaga to’g’ri kеladi:

1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ 3d¹ 4s²

Qo’zg’olmagan atom elektronlarining joylashishi qo’yidagi tartibda bo’ladi:

1s<2s<2p<3s<3p<4s<3d<4p<5s<4d<5p<6s<4f<5d<6p<7s.

Elektronlarning energetik pog’ona va orbitallar buylab joylanishini ayni elementning elektron konfiguratsiyasi dеb yuritiladi.
misol. Marganeц atomining elektron formulasini tuzing.
Yechish: Marganецning tartib nomeri 25. Demak 25 ta elektronga ega. Bu elektronlarni ham jadvaldan foydalanib quyidagicha joylashtiriladi:
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶4s²3d⁵
misol. Uran atomining elektron formulasini tuzing.
Yechish: Uranning tartib nomeri 92 bo’lgani uchun 92 ta elektronga ega. Bu elektronlarni jadval (1) dan foydalanib quyidagicha joylashtiriladi:
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶4s²3d¹⁰ 4p⁶ 5s² 4d¹⁰5p⁶6s² 4f¹⁴ 5d¹⁰ 6p⁶7s²
misol. Atomning eng tashqi energetik pog’onasi …3s² 3p⁶ formula bilan ifodalangan elementning tartib nomeri va nomini, qaysi oilaga taaluqliligini aniqlang.

Yechish: jadval (1) dan foydalanib bu elementning to’liq elektron formulasini tuzamiz. 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶ bo’ladi. Bu elementning elektronlar soni 2+2+6+2+6=18. Demak bu element tartib raqami ham 18. Davriy jadvalda tartib nomeri 18 ga teng bo’lgan element bu argon (Ar) dir. Argon r oilaga tegishli, chunki uning oxirgi elektroni r da joylashgan.

misol. Tartib nomeri z q 49 ga teng bo’lgan element davriy jadvalning qaysi davri va qaysi gruppasida joylashganini aniqlang.
Yechish: Birinchi bu elementning elektron konfiguratsiyasini topamiz.

1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶4s²3d¹⁰ 4p⁶ 5s² 4d¹⁰5p¹

Bu elektron formula orqali bu elementning davriy jadvaldagi o’rnini va qaysi elementlar oilasiga taalluqliligini aniqlaymiz.Bu element p-oilaga taalluqli. Chunki uning oxirgi elektroni p-pog’onachada joylashgan. Bu element davriy jadvalning V davrida joylashgan. Chunki uning elektronlari 5 ta pog’onacha bo’ylab tarqalgan. Bu element davriy jadvalning 3-gruppasining bosh gruppachasida joylashgan. Chunki uning eng tashqi pog’onalarida 3 ta elektron bor.

misol. Tartib nomeri 74 bo’lgan elementning elektron formulasiga asoslanib, uning asosiy kimyoviy xossalarini aytib bering.Yechish: Davriy jadvalda tartib nomeri 74 bo’lgan element. Energiya shkalasiga asosan uning elektron formulasi quyidagicha:

1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p⁶4s²3d¹⁰ 4p⁶ 5s² 4d¹⁰5p⁶6s² 4f¹⁴ 5d⁴

Elektron pog’onaga muvofiq volframning tashqi эnerrgetik pog’onasida 2 ta elektron bor.Volfram faqat o’zining ikkita elektronini эmas, balki tashqi pog’onadan oldingi pog’onasidagi to’rtta elektronini ham berib 6 valentli bo’lishi mumkin. Uning yuqori oksidi WO₃ - kislotali oksid. H₂WO₄ volframat kislotaga muvofiq keladi. Uning tuzlari volframatlar dеb ataladi, masalan K₂WO₄ - kaliy volframat

7-misol. Davriy jadvalda tartib nomeri 11 bo’lgan element atomidagi energetik yacheykalarda elektronlarning taqsimlanish sxеmasini ko’rsating.
Yechish: Davriy jadvalda 11-element natriy. Uning elektronlari quyidagicha joylashgan.

1s² 2s² 2p⁶ 3s² bo’ladi. n q 1 va l q 0 bo’lgani uchun unda bitta pog’onacha bor. Har qaysi pog’onachadagi energetik yacheykalar soni (2l+1) ga teng bo’lganligi sababli pog’onachada bitta energetik yacheyka bo’ladi.Natriy atomida bo’lishi mumkin bo’lgan enrgetik yacheykalar.

Elektronlar joylashishiga qarab, ularni yacheykalarga solamiz. Pauli qoidasiga asosan agar energetik yacheykada ikkita elektron bo’lsa, ular bir-biriga qarama-qarshi taraflarga aylanadi.

1s 2s 2p 3s 3p 3d

misol.Uglerod atomining normal va qo’zg’algan xolatlarida elektronlarning yacheykalarda joylashishini ko’rsating.

Yechish: Uglerodning elektron konfiguratsiyasi: 1s² 2s² 2p². Elementning oksidlanish darajasi normal xolatda ayni element atomidagi juftlashmagan elektronlar soniga teng bo’lgani uchun uglerod atomining normal holatdagi oksidlanish darajasi ikkiga teng. Masalan CO (uglerod(II)oksid)da.Uglerod atomining oksidlanuvchi elektronlari 2-pog’onada joylashgani uchun, elektronlarning energetik yacheykada taqsimlanish sxеmasida 1 pog’ona ko’rsatilmasa ham bo’ladi.2s Gund qoidasiga muvofiq elektronlar ayni element atomidagi barcha energetik yacheykalarda maksimal joylashgandan keyin yana bo’sh yacheykalar qolsa, har-xil atomlar bir-biri bilan birikkanda ajraladigan эnergiya hisobiga elektronlar shu uch yacheykalarni ham to’ldirishi mumkin.Bunday holatda atom o’zining normal holatidan qo’zg’algan holatga o’tadi. Atom qo’zg’algan holatga o’tganda juftlashgan elektronlarning yakkalanishi ayni elementning oksidlanish darajasini 2 birlikka orttiradi.

Oddiy moddalarning xossalari. Murakkab moddalarning xossalari.
Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar tarkibida uchraydi. Minerallar tarkibida, asosan, karbonat kislota tuzlari holida bo`ladi, masalan, kalsit (ohaktosh) CaCO<sub>3</sub> va dolomit CaCO<sub>3</sub><sup>-</sup>MgCO<sub>3</sub> lar karbonat kislota tuzlaridir. Havoda uglerod karbonat angidrid - CO<sub>2</sub> (uglerod (IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod - tirik tabiat, o`simlik va hayvonot olamining hamda ko`mir, neft, torflar asosini tas ikkil qiladi.Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar tuzilishi fizik xossalari bilan farq qiladi.Olmos - tabiatdagi eng qattiq moddadir. Toza olmos rangsiz, tiniq, nur sindirish xususiyati kuchli, yaltiroq kristall tuzilishiga ega. Olmosda uglerod atomlari orasidagi bog` bir xil va har bir atom to`rtta boshqa atomlar bilan tetraedr uchlariga yo`nalgan kovalent bog` hosil qiladi.Olmos issiqlikni yaxshi o`tkazadi, lekin elektr tokini deyarli o`tkaz-maydi. Olmosning yirik, tiniq kristallari brilliantlar holida qayta ishlanib, qimmatbaho zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. Texnik olmos sun'iy usulda olinadi. Undan texnikada abraziv vositalar, oyna kesishmetallarga va boshqa qattiq materiallarga ishlov berish uskunalari tayyorlanadi.Grqfit - metall yaltiroqligiga ega bo`lgan, yurashoq, qora rangli kristall modda. Grafitda uglerod atomlari qatlamlar holida joylashadi. Birqatlam tekisligida joylashgan uglerod atomlari orasidagi bog`dan, qaflamlararo uglerod bog`lari kuchsizroqligi uchun qattiq yuzaga ishqalanganda grafit yemiriladi. Undan quruq surkov vositasi sifatida, elektrodlar, qalamlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yog`och ko`miri (pista ko`mir), koks, hayvon ko`miri, qurum grafitning juda mayda kristallari to`plamidan iborat bo`ladi.Karbin - uglerodning sun'iy olingan allotropik shakl o`zgarishi bo`lib, atomlar chiziqli tuzilishda bog`langan. Karbinning ikki turi bo`lib, poliin tuzilishida uglerod atomlari yakkabog` va uchbog` oralatib bog`langan bo`ladi: -C=C-C=C-C=C-C=C-(-C=C-)n polimetilen tuzilishida uglerod atomlari qo'shbog'lar orqali bog'langan bo'ladi: =C=C=C=C=C=C=C=C= (=C=C=)n; karbinning zichligi va qattiqligi grafitnikidan yuqori, olmosnikidan kichikroq. Karbin kimyoviy inert, qora kukun, yarimo'tkazgich xossasiga ega modda.Fulleren - uglerodning 80-yillar oxirlarida kashf qilingan allotropik shakl o'zgarishi. 80 dan ortiq uglerod atomlarining 20 ta oltiburchak va 12 ta beshburchakdan iborat ikosaedr shaklida mavjud. U gazsimon uglerodning qattiq holatga o'tishida oz miqdorda hosil bo'ladi.Havo tarkibidagi karbonat angidridning uglerodi fotosintez jarayonida o'simliklar tomonidan o'zlashtiriladi. Bunda organik moddalar hosil bo'ladi va kislorod ajralib chiqadi. O'simliklar tarkibidagi uglerod hay von organizmlariga o'tadi. Toshko'mir, neft, yonuvchi tabiiy gazlar o'simliklar va hayvonlar qoldiqlaridan hosil bo'lgan. O'simlik va hayvonlar nafas olishi, hayotiy faoliyati natijasida, toshko'mir, neft, tabiiy gazlaming yonishidan, vulqonlar otilishidan, mineral manbalaming nurashidan uglerod karbonat angidrid tarzida atmosferaga qaytadi.Tog' jinslarining nurashida havodagi karbonat angidrid ularga birikib, yana minerallar hosil qiladi. Uglerod atomlari tabiatda doimo bir moddadan boshqasiga o'tib turadi.
Uglerodning tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati, Uglеrodning fizik xossalari, Uglеrodning kimyoviy xossalari.

Tabiatda tarqalishi. Uglerod tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismidir. Neft, tabiiy gaz, torf, ko`mir, yonuvchi slanes kabi foydali qazilmalar uglerodning turli xil birikmalaridir. Ayniqsa toshko`mir uglerodga eng boy tabiiy foydali qazilmadir. Yer sharida juda ko`p tarqalgan ohaktosh CaCO<sub>3</sub> va dolomit CaCO<sub>3</sub>-MgCO<sub>3</sub> lar ham uglerodning tabiiy birikmalaridir.Uglerodning Yer qobig`idagi miqdori O,O23% ni tas ikkil qiladi. Atmosferasida karbonat angidrid uchraydi, u o`simliklarning yashil barglarida fotosintezlanib turli xildagi uglevodlarga aylanadi. 6CO<sub>2</sub> + 6H<sub>2</sub>O = C<sub>6</sub>H<sub>12</sub>O<sub>6</sub> + 6O<sub>2</sub> .Fotosintez natijasida hosil bo`lgan C₆H₁₂O₆ dan o`simliklarning tanasini (poya, yog`och) tas ikkil qiluvchi selluloza, kraxmal (bug`doy, sholi, kartoshka), disaxaridlar (shakarqamishda, qand lavlagida), glukoza va fruktoza (mevalarda, uzumda) hosil bo`ladi.Fizik xossalari. Uglerod har qanday allotropik shakl o`zgarishida ham hidsiz, ta'msiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 355O°C (olmos), qaynash harorati 483O°C (sublimatlariadi);zichligi 3513 kg/m<sup>3</sup> (olmos), 226O kg/m<sup>3</sup> (grafit); izotop soni 8 (9->16). Adsorbsiya. Pistako`mir yuqori adsorbsiyalovchi xossaga ega.Adsorbsiya - bir modda yuzasiga ikkiuchi moddaning yutilishi.Adsorbent - yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan modda. Suyuqlik yoki qattiq jismlar sirtida boshqa moddalarning molekulalari, atomlari, ionlarining yutilishi adsorbsiya deyiladi. Moddaga tashqi muhitdan boshqa moddalarning yutilishi sorbsiya deyiladi. o`z sirtiga boshqa moddalarni yutgan modda adsorbent, yutilgan modda adsorbtiv deyiladi.Adsorbsiya qobiliyati yuza maydoniga bog`liq bo`ladi. Ko`mirning adsorbentlik xossasini kuchaytirish uchun uni o`ta qizigan suv bug`i bilan faollashtiriladi. Bunda ko`mirning g`ovak bo`shliqlarini to`ldirib turgan moddalar chiqarib yuborilib, yutish yuzasi orttiriladi. Faollashtirilgan ko`mir havodagi va gazlar aralashmasidagi uchuvchan zaharli moddalarni yutishda (protivogaz); inson organizmidan zararli moddalarni tozalashda (qonni, hazm organlarini tozalash); oziq-ovqat mahsulotlarini (yog`-moylarni) tozalashda ishlatiladi.N.D.Zelinskiy biriuchi jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlashtirilgan ko`mirdan foydalanib, protivogazni ixtiro qildi. Zelinskiyning bu kashfiyoti yuz minglab jangchilar hayotini saqlab qoldi.Kimyo sanoatida katalizatorlar sifatida ishlatiladi.Kimyoviy xossalari. Odatdagi haroratda uglerod uucha faol emas. Qizdirilganda ko`plab moddalar: kislorod, oltingugurt, azot, metallar, metall oksidlari bilan ta'sirlashadi; uglerod ftor bilan bevosita ta'sirlashadi (boshqa galogenlar bilan ta'sirlashmaydi). 2F₂ + C = CF₄ (uglerod (IV)-ftorid).Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar tarkibida uchraydi. Minerallar tarkibida, asosan, karbonat kislota tuzlari holida bo`ladi, masalan, kalsit (ohaktosh) CaCO<sub>3</sub> va dolomit CaCO<sub>3</sub><sup>-</sup>MgCO<sub>3</sub> lar karbonat kislota tuzlaridir. Havoda uglerod karbonat angidrid - CO<sub>2</sub> (uglerod(IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod - tirik tabiat, o`simlik va hayvonot olamining hamda ko`mir, neft, torflar asosini tas ikkil qiladi.Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar tuzilishi fizik xossalari bilan farq qiladi. O`zbekiston ko`mir zaxiralari bo`yicha Markaziy Osiyoda ikkiuchi o`rinda turadi.Ko`mir Angren, Sharg`un va Boysun konlaridan qazib olinadi. o`zbekistonda ko`mirning geologik zaxiralari 2 milliard tonnadan ortiq.Azot atmosferasida ikki grafit elektrodi orasida elektr yoyi razryadi o'tkazilganda, clisian (CN), hosil bo'ladi:2C + N2 = (CN),Metallar uglerod bilan karbidlar hosil qiladi: Ca + 2C = CaC₂ Karbidlar uglerodning metall oksidlari bilan ta'sirlashuvida ham hosil bo'ladi: 2A1₂O₃ + 9C = A1₄C₃ + 6CO CaO + 3C = CaC2 + CO.Ba'zi metall karbidlari suv yoki kislotalar bilan ta'sirlashadi va bunda uglerodning turli tarkibdagi vodorodli birikmalari (asetilen, metan) hosil bo'ladi:

CaC₂ + 2H₂O = Ca(OH)₂ + C₂H₂ (asetilen) Al₄C₃ + 12HC1 = 4A1C1₃ + 3CH₄ (metan). Oraliq metallar karbidlari (titan, volfram, temir, nikel va boshqa.) qimmatbaho xossalarga: elektr o'tkazuvchanlik, qattiqlik, yuqori haroratlarga chidamlilik, kimyoviy barqarorlik kabi xususiyatlarga ega.FeO + С = Fe + CO.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda D.I.Mendeleyevdan oldin olib borilgan ishlarning xech birida kimyoviy elementlar orasida o'zaro uzviy bog'lanish borligi topilmadi. Xech kim elementlar orasidagi o'xshashlik va ayirmalar asosida kimyoning muxim qonunlaridan biri turganligini D.I.Mendeleyevgacha kashf etolmadi. Chukur ilmiy bashorat va ilmiy izlanishlar natijasida D.I.Mendeleyev 1869 yilda tabiatning muxim qonuni-kimyoviy elementlarning davriy qonunini ta'rifladi. U ta'riflagan davriy qonun va uning grafik ifodasi - davriy jadval xozirgi zamon kimyo fanining fundamenti bo'lib koldi. D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlarning kupchilik xossalari shu elementlarning atom og'irligiga bog'liq ekanligini topdi. D.I.Mendeleyev usha zamonda ma'lum bo'lgan barcha elementlarni ularning atom og'irliklari ortib borishi tartibida bir qatorga kuyganida elementlarning xossalari 7 ta, 17 ta va 31 ta elementdan keyin keladigan elementlarda kaytarilishini, ya'ni davriylik borligini kurdi. Masalan,litiydan ftorga utganda atom og'irlik ortib borishi bilan elementlar va ular birikmalarining kimyoviy xossalari ma'lum qonuniyat bilan uzgarib boradi. Litiy tipik metall; undan keyin keladigan berilliyda metallik xossalar ancha kuchsiz ifodalangan. Berilliydan keyingi element - bor metallmaslik xossalarini namoyon qiladi. Ugleroddan ftorga utganda metallmaslik xossalari kuchayadi, ftor eng tipik metallmas sifatida topilgan elementdir, ftordan keyingi element - natriy (usha zamonda neon xali ma'lum emas edi) – uz xossalari bilan litiyga o'xshaydi. Uning oksidi Na2O uz shakli bilan litiy oksid Li2O ga o'xshashdir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

1. Sh. M.Mirziyoyev 2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” da amalga oshirishga oid Davlat dasturini o’rganish bo’yicha ilmiy-uslubiy risola T Ma’naviyat nashriyoti 2017 190-198-bet.

2. S. Masharipov, A. Mutalibov, E. Murodov, H.Islomova 11-sinf uchun darslik. Toshkent-2018.

3. S. Masharipov, I. Tirkashev Kimyo akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun darslik. Toshkent-2014.

4. I. R. Asqarov, K. G`opirov, N. X. To`xtaboyev 8-sinf uchun darslik. Toshkent- 2019.

5. N. A. Parpiyev, X. R. Raximov, A. G. Muftaxov “Anorganik kimyo” nazariy asoslari. Toshkent-2000.

6. Elektron ta’lim resurslari

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi : www.edu.uz.

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi : www.uzedu.uz.

O’zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi huzuridagi Multimediya umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazi : www.eduportal.uz, www.multimedia.uz.

Toshkent davlat pedagogika universiteti xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi : www.giu.uz

http://lex.uz/docs/3893445

https://ru.m.wikipedia.org

Tinglovchi Baratova Sabogul Uralovnaning o‘z kasbiy mahoratini uzluksiz oshirib borishga qaratilgan

YO‘L XARITASI

T/r	Amalga oshiriladigan muammo (tadbir)	Amalga oshirish mexanizmi	Amalga oshirish muddati (yil, oy)	Kutiladigan natijalar diagrammasi
1-yil
1.	Maktab o’quvchilarining kimyo fani haqidagi salbiy fikrlaridan voz kechishga o’rgatish	Kimyo fanini o’rganishning oson usullaridan foydalanib motivatsiya qilish	Uzluksiz	Vaqt o’tishi bilan o’quvchilar ongida kimyo faniga bo’lgan qiziqish ortib boradi
2.	O’quvchilarni PISA, PIRLS xalqaro taqdqiqotlarga tayyorlash	Avvalgi yillarda foydalanilgan masala, mashq va testlardan foydalangan holda o’quvchilarni tayyorlash	2020-yil sentabr oyidan 2021-yil aprel oyigacha	O’quvchilarning fikrlash doirasi kengayishi va mavjud bilim, ko’nikma va malakalardan unumli foydalana olishi
2-yil
1.	Fan olimpiadalariga qatnashuvchi o’quvchilarni 7-sinfligidanoq tayyorlab borish	Barcha nazariy bilimlarni soddalashtirilgan holda tushuntirib borish. Kimyo faniga oid masalalarni yechishni o’rgatish	O’quv yili davomida	Olimpiadaga qatnashuvchi o’quvchilarning fikrlashi va kimyo faniga oid bilimlari saviyasi ancha yaxshilanadi hamda ko’rsatadigan natijalari yanada yaxshilanadi
2	Kimyo fani to’garaklariga qatnashuvchi iqtidorli o’quvchilarni kelgusida oliy o’quv yurtlariga tayyorlash	Huddi olimpoiadaga qatnashuvchi o’quvchilarek tayyorlash	O’quv yili davomida	Iqtidorli o’quvchilarning raqobatbardoshligi ortadi
3-yil
1.	Kimyo fani to’garaklariga qatnashuvchi sust o’zlashtiruvchi o’quvchilarni yaxshi bilimga ega o’quvchilar safiga qo’shish	Fanga oid bilimlarni sodda, hayotiy misollar orqali tushuntirish	O’quv yili davomida	O’quvchilarning bilim darajasi, fikrlash doirasi va o’zlashtirish ko’rsatkichi yaxshilanadi
2.	Kelgusida tanlagan yo’nalishida kimyo fani bo’lgan o’quvchilarni 9-10-sinfligidanoq OTMlariga tayyorlash	Kimyo fanining nazariy qismini sodda, hayotiy misollar yordamida tushuntirish. Avvalgi yillarda imtihonlarda tushgan masalalarni yechish orqali DTM imtihonlariga tayyorlash	Uzluksiz	Maktab o’quvchilarining OTMlarga kirish ko’rsatkichi oshadi
4-yil
1.	Kelgusida Akademik litsey va tibbiyot bilim yurtlariga kirish istagida bo’lgan 9-sinf bitiruvchilarini tayyorlash	Kimyo fanining nazariy qismini sodda, hayotiy misollar yordamida tushuntirish. Avvalgi yillarda imtihonlarda tushgan masalalarni yechish orqali DTM imtihonlariga tayyorlash	Uzluksiz	Maktab o’quvchilarining o’qishga kirish ko’rsatkichi oshadi
2.	O’quvchilarni PISA, PIRLS xalqaro taqdqiqotlarga tayyorlash	Avvalgi yillarda foydalanilgan masala, mashq va testlardan foydalangan holda o’quvchilarni tayyorlash	2020-yil sentabr oyidan 2021-yil aprel oyigacha	O’quvchilarning fikrlash doirasi kengayishi va mavjud bilim, ko’nikma va malakalardan unumli foydalana olishi
5-yil
1.	Kimyo fani to’garaklariga qatnashuvchi iqtidorli o’quvchilarni kelgusida oliy o’quv yurtlariga tayyorlash	Huddi olimpoiadaga qatnashuvchi o’quvchilarek tayyorlash	O’quv yili davomida	Iqtidorli o’quvchilarning raqobatbardoshligi ortadi
2.	Kimyo fani to’garaklariga qatnashuvchi sust o’zlashtiruvchi o’quvchilarni yaxshi bilimga ega o’quvchilar safiga qo’shish	Fanga oid bilimlarni sodda, hayotiy misollar orqali tushuntirish	O’quv yili davomida	O’quvchilarning bilim darajasi, fikrlash doirasi va o’zlashtirish ko’rsatkichi yaxshilanadi

Taqdimotlar