O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Qonunga qarshi motivatsiya 
Yuqorida ko`rib chiqilgan ichki va tashqi sharoitlar dyelinkvyent axloqning
shakllanishiga imkon byeradi. Ayni damda, qonunbuzarlikni yoritib, ko`pchilik
mualliflar dyelinkvyent axloqning paydo bo`lishida shaxsantiijtimoiy
yo`nalganligining qal qiluvchi roli qaqidagi xulosaga yonbosadilar. Gap qonunga
qarshi axloqning byevosita sababi bo`lib chiquvchi maxsus motivatsiya qaqida
boradi. V.N.Kudryavtsyev [11] shaxsning antijamoatchilik oriyentatsiyasi
to`qrisida so`zlaydi. Boshqa mualliflar o`xshash atamalardan foydalanadilar:
shaxsning kriminogyenli dyeformatsiyasi, antijamoatchilik ko`rsatmalari,
antiijtimoiy yo`nalganlik, qonunga qarshi motivatsiya. Ushbu atamalar shaxsning
birmuncha turqun va ustun bo`lgan sabablar – ichki ishonch istagi, ehtiyoj,
ko`rsatmalar, qadriyatlar, manfaatlar va .... e'tiqod tizimini byelgilaydi.
Qonunga qarshi motivatsiya ifodalanishning turli manba, shakl va darajasiga
ega bo`lishi mumkin. V.V.Lunyeyev [17] qonunga qarshi harakatlarning quyidagi
yetakchi motivatsiyalarini ko`rib chiqadi: qarazli-ta'magir, zo`ravon-egoistik,
anarxistik-individualistik, yengiltabiat mas'uliyatsizlik, qo`rqoq jur'atsizlik.
A.I.Dolgova [5] o`smirlar misolida shaxs dyeformatsiyasining zo`ravon va
qarazli tiplarini ajratadi. Zo`ravonlik tipida o`z-o`zini tasdiqlashga intilish, o`zini
kuchli, qaqiqatgo`y, har doim yordamga tayyor myeqribon natura dyeb tasavvur
etish xog’ishi mavjud. Biroq qaqiqatgo`ylik qaqidagi tasavvur bunday shaxslarda
noto`qri, ish moqiyati bo`yicha ularning axloqi jinoyatchining axloqi hisoblanadi.
Ular uchun guruhli egoizm, norasmiy guruhlarga zich boqlanganlik, shafqatsizlik,
kuchga ibodat qilish, o`z axloqining to`qriligiga ishonch tipikdir. qarazli tip uchun
guruhli emas, individual egoizm xaraktyerli. Uning vakillarida qadriyatli
oriyentatsiya ancha nuqsonli, ular o`z harakatlarining qonunga qarshi xaraktyerini
to`la anglaydilar. Bunday o`smirlarni sirlilik, axloqsizlik, qarazli ko`rsatmalarning
mavjudligi, anchagina chuqur ijtimoiy qarovsizlikni farqlaydi. Amaliyotning
kattagina qismida ko`rsatilgan tiplarning kombinatsiyasi bilan ish olib borishga
to`qri kyeladi.
Qonunga qarshi motivatsiya aniq shaxs motivlaridan ustunlik qiluvchi
mustaqkam tizim sifatida byevosita uning huquqiy ongi bilan bog’liq. huquqiy ong
quyidagilarni ko`zda tutadi: 1) qonunlarni bilish va ularni tushunish; 2) qoidalarni
shaxsga aqamiyatli kabi qabul qilish, ularning foydaliligi va qaqqoniyligiga
ishonish; 3) qonun va qoidalarga muvofiq tayyorlik, malaka va odatlarni
harakatlantirish. Shubhasiz, mye'yoriy ijtimoiy rivojlanish madaniy (shu jumladan,
huquqiy) mye'yorlarni individual qadriyatlarga aylanish jarayonini ko`zda tutadi.
Shaxsiy mazmun tizimi orqali singan huquqiy mye'yorlar ixtiyoriy boshqaruv bilan
uyqunlashib, shaxsning qonunga bo`ysunish kabi sifatini ta'minlaydi.
N.F.Kuznyetsova [5] katta odamlarning qonunga bo`ysunishining moti-
vatsiyasini aniqlash maqsadida so`rovnoma o`tkazdi (1984). So`ralganlar orasida
52,3 foizi qonun va tartibning foydaliligiga o`z ishonchlarini; 27,4 foizi – qonunga

amal qilish odatini ta'kidladilar. Yakka javoblar (4 tadan 1,5 foizgacha) –

boshqalar namunasining ta'siri, atrofdagilarning ishonchini yo`qotish qo`rquvi,
shaxsiy hisob-kitob, muqokamadan qochish istagi. Faqat 0,9 % ryespondyentlar
qonunga bo`ysunishning sababi sifatida jazodan qo`rqish ekanini ta'kidlaganlar.
Yoshlarda jazodan qo`rqish qiyla ifodalangan: 7 foiz so`ralganlar shu sababni
aytganlar. Biroq umuman olganda jazodan qo`rqish jinoyat sodir etishga qarshilik
qilmaydi. Tadqiqotlar ma'lumotlari bo`yicha 2 mingta maxkumlardan faqat 4 foiz
ryespondyentlargina jinoyat sodir etayotib uning ortidagi jazo qaqida o`ylanganlar.
Ushbu tadqiqotlarning ko`rsatishicha, jinoyatchilarda qonunga bo`ysunish
mye'yoriy odamlarnikiga qaraganda 5-9 marta past.
Shunday qilib, qoidalarni bajarish yoki uni buzishning motivatsiyalari turli-
tuman bo`lishi mumkin ekan. qonunga qarshi harakatlarni qo`zqatuvchi alohida
sabablar quyidagilar bo`lishi mumkin: tyezda lazzat olishga intilish, o`z-o`zini
tasdiqlashga, qulaylikka yoki yuqori ijtimoiy mavqyega intilish, oppozitsion axloq
(buzishga ichki intilish, taqiqlar), axloqiy styeryeotiplar (kriminal muqitda bo`lish
tajribasi), tajovuz va sadistlikka moyillik, ijtimoiy styeryeotiplar va an'analarga
ergashish, guruhga mansublikni qis qilish va uni ma'qullashga ehtiyoj, zyerikish,
xatar va o`tkir hissiyotlarga intilish, frustratsiya, majburiy qimoya zarurati,
altruizm (boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar evaziga qonunbuzarlik).
Ryejissyor Lyuk Byessonning “Lyeon” (1996) filmida dyelinkvyent
axloqning ikkita motivatsion chiziqlarni qarama-qarshi qo`yadi.
Birinchi chiziq – “tozalovchi”, vijdonli kallakyesar, boshidanoq tanlash
imkoniyatidan maxrum bo`lgan Lyeon obrazida gavdalantirilgan. Italiyadan
kyelgan savodsiz emigrant Lyeon (Jan Ryeno) Amyerikaga qyech bir kasb va
yashash uchun mablaqsiz kyeladi. “Marqamatli qariya” Toni Lyeonga killyerlik
ishini topib byerib, undan foydalangancha “yordamlashadi”. Lyeon yashashni
istash va qayotni syevish nima ekanini bilmaydi. U shunchaki yolqiz o`zi bu
shafqatsiz qayotda yashaydi. U o`z ishini “faqat ayollar va bolalar emas” qat'iy
tamoyilga rioya qilgan qolda vijdonan bajaradi. Uning qayotida oilasini yo`qotgan
Matilda ismli qizning tasodifan paydo bo`lishi Lyeonda insoniy moqiyatni –
xayrixoqlik, qamxo`rlik, muqabbatni uyqotadi. Lyeon o`zining yagona syevgisini
qimoya qilgancha asl qotillar bilan kurashda qalok bo`ladi.
Ikkinchi chiziq qaqramon Garri Oldman – giyohvand moddalar bilan kurash
bo`yicha bo`limni boshqaruvchi psixopat-politsiyachi bilan taqdim etilgan.
qokimiyatni byeruvchi o`tkir shaxsiy sifatlarga ega bo`lib, ulardan nozik
jinoyatlarni sodir etishda foydalanadi. Bu, shubhasiz, dyelinkvyent shaxsning
yagona qonuni – qonunsizlikdir. Ko`p narsaga ega bo`lib, u faqat bitta narsadan –
boshqa odamning yuzida o`lim qo`rquvining mushoqadasidir.
Adbatta, dyelinkvyent axloq bilan to`qnashib, biz dastavval uning ortida
yashiringan sabablarni tadqiq etmoqimiz zarur.
Ongsiz motivatsiyani ochuvchi psixoanalitik tadqiqotlarda dyelinkvyentlik
ichki nizo va oddiy qimoya natijasi sifatida ko`rib chiqiladi. Antiijtimoiy axloq
qolatida dyelinkvyentlikning quyidagi ongsiz sabablari harakatlanishi mumkin [2,
15, 19, 30]:
– tyezkor qoniqishni talab qiluvchi istak;

– kuchsiz qazab, umidsizlik – razryadka izlovchi tajovuzni boshdan

kyechirish;
– o`ch olishni talab qiluvchi xafalik;
– qaqiqatni tiklashga sabab bo`luvchi qasad;
– ishonchsizlik va masofani saqlashga intilish;
– uluqvorlik va qudratlilik fantaziyasi.
Shaxsiy dinamika A. Ayxorn nuqtai nazaridan dyelinkvyentlikning ikkita
asosiy tipning mavjudligini ko`rsatadi:
Antiijtimoiy axloq bilan chyegaradosh asabiy qolat; qachonki shaxs ichki
nizo qolatida bo`ladi va uning qaysidir qismi aybdorlik tuyqusini uyqotib,
dyelinkvyent axloqni ta'qiqlaydi. Aybdorlik tuyqusi ustunligida dyelinkvyent
o`zini qalati tutadi, masalan, o`qirlangan shapkada yuradi yoki o`qrilikdan foyda
olmaydi. U aniq fosh bo`lishni istaydi va ko`pincha shunday bo`ladi qam. Uning
tushiga daqshatlar kirib chiqadi. U jazodan kyeyin yengillikni qis qiladi. qator
qollarda jinoyatchilarda aybdorlik qissi jinoyat sodir etishdan oldin paydo bo`ladi.
Bunda dyelinkvyentlik supyer-Ego bosimidan yengillashish olish istagi tufayli
vujudga kyeladi;
Asabiylik byelgilarisiz antiijtimoiy axloq. Bu qolda nizo “tashqariga
chiqarilgan” – bu libid istaklarning erta frustratsiyasi sababli atrofdagilar bilan
ochiq nizo.
Biroq jazoga ixtiyorsiz ehtiyoj [2, 145-b.] va qoniqish tamoyilining
ustunligi bosqichidagi qayd qilingan har ikki vaziyatda ham ifodalangan.