O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

8-MAVZU: SUITSIDAL AXLOQ 
 
Ryeja 
 
1. Tushunchani ta'riflash
2. Suitsidlar tipologiyasi 
3. Vozrastno`ye osobyennosti suitsidal axloqda yosh xususiyatlari
4. Suitsidlar shakllanishining kontsyeptsiyasi
5. Suitsidal motivatsiya 
 
Tushunchani ta'riflash 
O`lim mavzusi yosh bilan dolzarblashib, bizning butun qayotimiz ichiga
kirib boradi. Ba'zilar uchun u alohida aqamiyat kasb etadi.
qozirgi vaqtda suitsidal axloq global jamoatchilik muammosi hisoblanadi.
Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining ma'lumotlari bo`yicha dunyoda har yili
400—500 mingga yaqin odam o`z-o`zini o`ldirish bilan qayotini yakunlaydi, o`z-
o`zini o`ldirishga urinishlar esa – o`n barobar ortiq. Yevropa mamlakatlarida o`z-
o`zini o`ldirish miqdori qotillikdan taxminan uch barobar yuqori turadi.

Ko`pchilik mualliflar fikriga ko`ra, o`z-o`zini o`ldirish darajasi turqun milliy

ko`rsatkich hisoblanadi. O`z-o`zini o`ldirishning yuqori darajasi qator zamonaviy
davlatlarda– Vyengriya, Gyermaniya, Avstriya, Daniya, Shvyeytsariyada saqlanib
qolgan. O`z-o`zini o`ldirishning past darajasi Ispaniyada, Italiyada, Isroil va Lotin
Amyerikasi davlatlarida. Masalan, Nikaraguada 100 ming aqoliga 3,2 qol to`qri
kyeladi. Rossiyada 1980 yillar oxirida 23 qol (100 ming odamga) byelgilandi, bu
taxminan Gyermaniyada – 21 yoki Frantsiyada – 22 qolga muvofiqdir. 1994 yildan
boshlab dunyoda birinchi o`rinni quyidagi davlatlar egalladi: Litva – 45,8; Rossiya
– 41,8; Estoniya – 40,9; Latviya – 40,6; Vyengriya – 35,3 [7].
O`z-o`zini o`ldirishning birmuncha yuqori darajasi aqoli soni 500 mingdan 1
milliongacha bo`lgan shaqarlardadir. Millionyerlar shaqarlarida bu daraja –
o`rtachadan past. Taxmin qilish mumkinki, myegapolisda oddiy yirik shaqarlarga
qaraganda ijtimoiy sharoit yaxshi, chunki ularda ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanish
ancha yuqori darajada. qishloq joylarda suitsidlarning past darajasi aqoli orasida
bolalarning nisbatan yuqori ulushi, milliy-diniy an'analar, qiyla zich shaxslararo
munosabatlar va odatiy qayot tarzi bilan tushuntiriladi.
O`z-o`zini o`ldirish, suitsid (lat. “o`zini o`ldirish”) – bu ongli ravishda
qilingan o`zini qayotdan maqrum etish. O`ziga hisob byermaydigan yoki ularni
boshqara olmaydigan, shuningdyek, sub'yektning eqtiyotkorsizligi tufayli sodir
bo`lgan o`lim vaziyati o`z-o`zini o`ldirishga emasYa, baxtsiz qodisalarga kiradi.
Bizning kunda suitsidal axloq patologikday ma'nodosh ko`rib chiqilmaydi.
Ko`pchilik qollarda bu psixik jiqatdan mye'yoriy odamning axloqi. Ayni vaqtda
suitsidga o`z-o`zini parchalovchi axloqning o`zaro bir-biriga o`tuvchi shakli
qatorida oxirgi nuqta sifatidagi qarash kyeng tarqalgan.
Suitsidal axloq – o`zini qayotdan maqrum qilish qaqidagi tasavvurlarga
yo`naltirilgan anglangan harakatdir. Ko`ib chiqilayotgan axloq tuzilmasida
quyidagilar ajratiladi:

– shaxsiy suitsidal harakatlar;

– suitsidal ko`rinishlar (fikrlar, maqsadlar, tuyqular, muloqazalar, ishoralar).

Shunday qilib, suitsidal axloq ichki va tashqi planda bir vaqtda amalga

oshiriladi.
Suitsidal harakat suitsidal urinish va tugallangan suitsiddan iborat. Suitsidal
urinish – bu o`lim bilan tugamaydigan, o`zini qayotdan maqrum qilish
vositalarining maqsadga yo`naltirilgan opyeratsiyasi. Urinish o`zini yoki
boshqalarni qayotdan maqrum qilishga yo`naltirilgan qaytishli va qaytarilmaydigan
bo`lishi mumkin. Tugallangan suitsid – lyetal natija bilan yakunlangan harakat.
Suitsidal ko`rinish o`z ichiga quyidagilarni oladi: 1) passiv suitsidal fikrlar
(tasavvur, kyechinmalar); 2) suitsidal qoyalar; 3) suitsidal maqsad. Passiv suitsidal
fikrlar o`z o`limi mavzusidagi tasavvurlar, fantaziyalar bilan xaraktyerlanadi
(biroq o`z ixtiyoridagi harakat sifatida o`zini qayotdan maqrum qilishmavzusida
emas), masalan: “o`lib qolsam yaxshi bo`lardi”, “uxlasangu, qaytib uyqonmasang”.
Suitsidal qoyalar – bu suitsidallikni namoyish qilishning qiyla faol shakli.
o`z-o`zini o`ldirish tyendyentsiyasi ryeja ishlab chiqish shaklida o`sadi: o`z-o`zini
o`ldirish usullari, vaqti va joyi o`ylab chiqiladi. Suitsidal qoyaga iroda

komponyenti – qaror, tashqi axloqqa byevosita o`tishga tayyorlik birlashgandagina

paydo bo`ladi.
Pyeriod ot vozniknovyeniya suitsidal fikrlarning paydo bo`lishidan boshlab,
ularni amalga oshirguncha bo`lgan muddatni suitsidoldi dyeb nomlanadi. Uning
davomiyligi daqiqalar (o`tkir suitsidoldi) yoki oylar (surunkali suitsidoldi)
hisoblanishi mumkin. Davomli suitsidoldi qollarida suitsidal axloqning ichki
shakllarining rivojlanish jarayoni yuqorida ifodalangan bosqichlarda ochiq-oydin
o`tadi. O`tkir suitsidoldi davrida kyetma-kyetlik aniqlanmaydi va suitsidal qoya
qamda maqsadning darrov namoyon bo`lishini kuzatish mumkin.