O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Suitsidlar tipologiyasi 
Suitsidlar uchta asosiy guruhga bo`linadi: qaqiqiy, namoyishkorona va
yashirin [6, 12, 17]. qaqiqiy suitsid yetarli darajada kutilmagan ko`rinsa-da,
to`satdan bo`lmaydi, o`lish istagiga yo`naltiriladi. Bunday suitsidga ruqiy ezilgan
kayfiyat, ruqiy azoblanish qolati yoki shunchaki qayotdan kyetish qaqidagi fikr
yo`ldoshlik qiladi. Shu bilan birga atrofdagilar bunday qolatni syezmasliklari
mumkin. qaqiqiy suitsidning boshqa xususiyati qayot mazmuni yuzasidan
muloqaza va kyechinmalar hisoblanadi.
Namoyishkorona suitsid o`lish istagi bilan bog’liq emas, o`z muammolariga
e'tiborni qaratish, yordamga chorlash, dialog olib borish usuli hisoblanadi. Bu
o`zicha shantaj urinishi ham bo`lishi mumkin. Ushbu qolda o`lim bilan tugash
mash'um tasodif oqibati hisoblanadi.
Yashirin suitsid (byevosita o`z-o`zini o`ldirish) – uning byelgilariga qat'iy
javob byermaydigan, biroq o`sha yo`nalish va natijaga ega bo`lmagan suitsidal
axloqning turi. Bu lyetal natijaning yuqori eqtimolligi bilan birga boruvchi
harakat. Bu axloq yuqori darajada xatarga, qayotdan kyetishdan ko`ra o`lim bilan
o`ynashishga yo`naltirilgan. Bunday odamlar “shaxsiy xog’ishi bo`yicha”
qayotdan ochiq kyetishni emas, suitsidal shartlangan axloqni tanlaydilar. Bu
avtomobilda xatarli safar, sportning ekstryemal turi yoki xavfli biznyes bilan
shuqullanish, qizqin nuqtalarga ixtiyoriy sayoqat, kuchli giyohlarni istye'mol
qilish, o`z-o`zini ajratib qo`yish.
Shu bilan bog’liq qolda tanatolog E. Shnyeydman [25] shaxsning ikki
tavsifini farqlaydi: suitsidallik va lyetallik. Suitsidallik o`z-o`zini o`ldirishning
individual xavfi dyemakdir. Lyetallik odamning o`zi umuman, uning o`z
dyestruktivligi uchun xavf darajasi bilan bog’liq.
Suitsidal axloq turlarini tasniflashdagi farq ko`rib chiqilayotgan ryeallikning
turli-tuman shakllarini aks ettiradi. A. G. Ambruychyuv ajratadi: o`z-o`zini
o`ldirish – qaqiqiy suitsidlar, o`z-o`zini o`ldirishga urinish esa – tugallanmagan
suitsiddir. Brukbyenk suitsid qaqida maqsadli o`z-o`zini o`ldirish kabi, parasuitsid
qaqida esa o`lim oqibatisiz maqsadli o`z-o`ziga zarar yetkazishday gapiradi.
A.Ye.Lichko fikriga ko`ra, o`smirlardagi suitsidal axloq namoyishkorona,
affyektiv va qaqiqiy bo`ladi. Ye. Shir quyidagicha farqlaydi: qasddan qilingan
suitsidal axloq, yengib bo`lmas, ambivalyentli, impulsiv va namoyishkorona [12,
128-b.].

E. Dyurkgyeym [19, 239-b.] o`z-o`zini o`ldirishni shaxsning ijtimoiy

xususiyatlariga bog’liq qolda turlarga bo`ldi. «Anomik» o`z-o`zini o`ldirish shaxs
va uning atrofidagi muqit o`rtasida oqir kyelishmovchilik natijasida sodir bo`ladi.
«Fatalistik» o`z-o`zini o`ldirish shaxsiy tragyediyalar qolarida o`ringa ega,
masalan, yaqinlarining o`limi, ishga layoqatlilikni yo`qotish, baxtsiz syevgi.
«Altruistik» o`z-o`zini o`ldirish boshqa odamlar yoki yuqori maqsadlar uchun
sodir etiladi. Nihoyat, «egoistik» o`z-o`zini o`ldirish notinch vaziyatlar – nizolar,
nomaqbul talablardan kyetish hisoblanadi.
V.A.Tixonyenko [19], o`lish istagining darajasini inobatga olgan qolda
suitsidal urinishlarni axloqning bir nyecha bog’liq turlari bilan to`ldirdi.
Birinchidan, o`lish maqsadini namoyish qiluvchi o`z maqsadiga ega bo`lgan
namoyishkorona-shantajli suitsidal axloqni ajratadi. Ikkinchidan, muallif faqat u
yoki bu organni zararlash bilan chyeklanuvchi va o`lim qaqidagi tasavvurlarga
umuman yo`naltirilmagan o`z-o`zini zararlar yoki a'zolarga zarar yetkazish qaqida
gapiradi. Uchinchidan, bunday axloq shunchaki baxtsiz qodisaning natijasi bo`lishi
mumkin.
Shunday qilib, suitsidal axloq tashhisi o`limni istash darajasini aniq
baholashga asoslanmoqi zarur. Masalan, yelkaoldini piska bilan o`zi kyesishini
quyidagi qolatlarga kiritish mumkin:
a)
agar oxirgi maqsad qon yo`qotishdan o`lish bo`lsa, qaqiqiy suitsidal
urinish qatoriga;
b)
agar maqsad atrofdagilarga o`lish maqsadini namoyish qilish bo`lgan
bo`lsa, namoyishkorona-shantajli suiqasd razryadiga;
v)
agar maqsad jismoniy oqriqni qis qilish yoki giyohiy kayf qolatini qon
yo`qotish bilan kuchaytirish istagi bilan chyeklansa, o`z-o`ziga zarar yetkazish;
g)
agar, masalan, o`z-o`zini kyesish byema'ni fikr bo`yicha “qondan
shaytonni quvib chiqarish” maqsadini qo`ygan bo`lsa baxtsiz qodisaga.
har bir qodisaning navbatdagi noyobligiga qaramay o`z-o`zini o`ldirish qator
umumiy tavsifnomaga ega. Suitsidal axloq, qoidadagiday, qayotiy vaziyatlar va
yetakchi ehtiyojlar frustratsiyasining stryessogyenli xaraktyeri bilan birga boradi.
Suitsidyent uchun quyidagilar xaraktyerli: azobga dosh byera olmaslik, vaziyatdan
chiqishni izlash, vaziyatning umidsizligi va shaxsiy zaiflikni boshdan kyechirish,
shaxsning suitsidga ambivalyent munosabati, anglangan ryeallikni noto`qri talqin
qilish – muammoda qotib qolganlik, “tonnyel ko`rishi”. Bularning barchasi
tanlovni “suitsid”ga qochib borishgacha toraytiradi. Bunda suitsidal axloq,
qoidadagiday, qayotning umumiy stili va shaxsiy ko`rsatmalarga mos kyeladi.