O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Tajovuz va dyelinkvyent axloq 
 
Tajovuz va dyelinkvyent (qonunga qarshi) axloq o`zaro aloqador ekani
yaqqol fakt. qaqiqatan, qonunga zid harakatlarning kattagina qismi tajovuzkor
harakatlar bilan birga boradi. Bu instrumyental xaraktyerga ega tajovuz, ya'ni
qandaydir maqsadga erishish uchun xizmat qiladigan qarazli jinoyat bo`lishi
mumkin (yashashga maydonni olish uchun qotillik, o`qrilikda jismoniy
zo`ravonlik, pul undirish maqsadidagi taqdid). Boshqa zo`ravonlik jinoyati
qollarida byevosita dushmanlik axloqi namoyon bo`ladi. Zo`ravonlik umuman
olganda, tajovuzkor axloqning birmuncha xavfli shakli sifatida qonun bilan
taqiqlanadi va davlat tomonidan nazorat qilinadi.
Shaxsning dyelinkvyent axloqi va tajovuz o`rtasidagi o`zaro aloqa bir narsa
emas. qonunlarni buzish darajasiga yetgan tajovuzkor axloq dastavval taqlid
oqibati bo`lishi mumkin. Taqlid uchun namuna sifatida qarindoshlar, tyengdoshlar,
boshqa aqamiyatli odamlar bo`lishlari mumkin. Tajovuzkor axloqni quvvatlashda
alohida rolni dyelinkvyent submadaniyat o`ynaydi. Asotsial guruh, banda,

Nihoyat, ozodlikdan maxrum qilish joyi – bu barcha ijtimoiy institutlar turqun

tajovuzkor axloqni shakllantiradi.
Boshqa qollarda tajovuzkor qonunga qarshi axloq asabiy jiqatdan
shartlangan bo`lishi mumkin, masalan, agar u kuchli xavotir va anglanmagan
gunoq tuyqusi bilan motivatsiyalansa. qonunga qarshi harakatlarga moyillik
boshqa odamlarga dushmanlik munosabati qayot usuli hisoblanuvchi shaxsning
antiijtimoiy yo`nalganligi qolida ham kuzatiladi. Tajovuzkor axloqnig kyeyingi
shakli asab tizimining organik buzilishi bilan bog’liq bo`lishi mumkin. Bunday
qonunbuzar, ayniqsa, samaradorlik, kyechinmalarida turib qolish, impulsivlik yoki
intyellyektual pasayish oqibatida zo`ravonlikka moyil. Alohida (ko`p sonli
bo`lmagan) guruhdagi qonunbuzarlarni oqriqli qolati tajovuzning (ularning
antijamoatchilik yo`nalganligi bilan kam bog’liq bo`ladigan) kutilmagan
motivatsiyalanmagan portlashi bilan birga boradigan psixik kasallar ham tashkil
etadi.
NAmaliyotda, masalan, mas'uliyat choralari va jazolash turini aniqlash
uchun tajovuzkor axloqning patologik va nopatologik shaklini farqlash muqim.
Nopatologik shakl, qonundagiday, xulq xafagarchiligining qo`pol bo`lmagan
ifodalanishi va yoqimli sharoitlarda konpyensatsiyalash layoqatida xaraktyerlanadi.
Masalan, o`smirlarning tajovuzkor axloqi yosh ryeaktsiyasi xaraktyerini olishi va
umuman olganda atrofdagilar bilan o`zaro munosabatni buzmachligi mumkin.
Patologik tajovuz esa, aksincha, zo`ravonlik axloqini tashkil etuvchi, psixik
faoliyat va ularning dinamikasidagi oqriqli o`zgarishlarga sabab bo`luvchi sifat
o`zgarishlari bilan bog’liq. Patologik o`zgarishlarning quyidagi byelgilarini ajratish
mumkin: hissiy muqitda o`zgarish va affyektiv-yovuz ryeaktsiyalarning yuzaga
kyelishi bilan tajovuzkor axloq; o`ch olish, xafagarchilikning qadriyatlardan
tashqari qoyalari mavjud bo`lgan tajovuzkor axloq; asosiy byelgisi boshqa odamga
ma'naviy azob yoki jismoniy oqriq yetkazishda ijobiy qislarni boshdan
kyechirishda namoyon bo`ladigan mayllar muqitida, shu jumladan, sadistlik
tajovuzi [1, 5, 8]. Masalan, patologik tajovuz qolida oddiy tanqidiy ogoqlantirish
zulmning shunday darajasini qo`zqatishi mumkinki, unda ong buziladi va odam
o`zini unutgan qolda qotillik sodir etadi.
Tajovuzkorlikning alohida qolati syeriyali va tashqi jiqatdan dyeyarli
motivatsiyalanmagan qonunga qarshi harakatni aks ettiradi. E.Frommning [10]
fikriga ko`ra, yovuz barbod etuvchi va sadistcha shafqatsizlik xaraktyeriga ega,
to`satdan va atrofdagilar qamda yaqin kishilar uchun kutilmaganda yuzaga chiqadi.
Tajovuzning bunday shakli, muallif fikricha, aniq biologik yoki iqtisodiy
sabablarga ega emas va ryeal insoniy muammoni tashkil etadi.
Tajovuzning qonunga qarshi tabiati qaqidagi savolga javob byerishga intilar
ekanlar A.Bandura va R.Uoltyer [1] turqun antijamoatchilik axloqi bo`lgan
o`smirlarning tiklanishi va shaxsiy xususiyatlarining ijtimoiy sharoitlarini tadqiq
etdilar. Mualliflar fikriga ko`ra asotsial tajovuzli o`smirlar ijtimoiy planda ancha
muvaffaqiyatlar o`z tyengdoshlaridan aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Ular
ko`pincha va qiyla byevosita o`z tajovuzlarini ifodalaydilar (ayniqsa, uyda).
Mualliflar otasi bilan ijobiy munosabat o`rnatishga qodir bo`lmaslik o`qil bolalarda

antijamoatchilik yo`nalishining shakllanishida qal qiluvchi omillarda biri bo`lishini

taxmin qiladilar.
qonunni buzuvchi tajovuzkor o`smirlar atrofdagilarga ishonmaydilar, hissiy
boqlanib qoladigan vaziyatlardan qochadilar. Ular tyengdoshlariga kamroq

xayrixoq munosabatda bo`ladilar, ko`pincha jinsiy aloqa va tajovuzni

aralashtiradilar, tajovuzkor axloqlari uchun ayblarini dyeyarli qis qilmaydilar. Ular
ko`p narsalarda impulsi ichki chyeklovlarga qaraganda tashqilariga bo`ysunuvchi
kichkina bolalarni eslatadilar. Bunday o`smirlar o`zlariga amaliy zarar
yetkazadilar, chunki o`z harakatlari natijasida ko`ngil qo`ygan odamlaridan yanada
ko`proq maxrum bo`ladilar va na qurmat, na ishonchni qis qilmaydigan qokimiyat
vakillarining qattiq nazorati ostiga tushadilar. Shu bilan birgalikda, qat'iy
ryeglamyentlangan tashqi nazorat (qamoq) sharoitida ular o`zlarini qatto ba'zida
ozodlikdagidan ko`ra qulayroq qis qiladilar.
Tajovuzkor antiijtimoiy axloqning takroriy va jiddiy jazolanishi faktiga
qaramay oqir tugatiladi, ko`p tadqiqotchilarni bunday buzqunchi dyeyarli tajribada
o`rganishga qodir emas dyegan xulosaga olish kyeladi. Eqtimol, bu harakatdan
kyeyin tyezda munosib jazo byerilmasligi yoki umuman jazosiz qolishlari bilan
bog’liqdir. Tajovuz (jinoyat) ning jazosiz qolishiga bo`lgan ishonch antiijtimoiy
axloqni quo`llab-quvvatlashda muqim rol o`ynaydi.
Shunday qilib, tajovuzkorlik va dyelinkvyentlik zich boqlangandir.

Tajovuzkor asotsial axloq umuman olganda jamiyatning turqun salbiy

munosabatini uyqotadi va shaxs bilan uning atrofidagi odamlar o`rtasida jiddiy
to`siq hisoblanadi. Shuni tan olish kyerakki, aniq ifodalangan tajovuzkor axloqli
shaxsga qator ijtimoiy ta'sir sabablarining kuchi ko`pincha kam samaralidir.
Chunki tajovuz chuqur biologik va ijtimoiy ildizlarga ega, tajovuzkor axloqni ildizi
bilan quritish, barcha ko`rinishlar bo`yicha mumkin emas. Faqat bir nyecha
bosqichlarda – jamiyat, oila va kichik guruhlar, shaxsning o`zida samarali ijtimoiy
nazorat tizimini yaratish orqali uning ko`rinishlarini kamaytirish qaqidagi gapirish
mumkin.
Afsuski, qyech bir jamiyat zo`ravonlikning ko`rinishlaridan ozod emas. Shu
bilan birga, tarix ko`plab misollarni biladiki, davlatning o`zi ham jinoiy harakatlar
tashabbuskori bo`lib chiqqan. qator davlatlar siyosatining oqibatlari Insoniyatga
qarshi jinoyatchilik dyeb tan olindi: fashistlar tomonilan millionlab yevryey
millatiga mansub odamlarni yo`q qilinishi, stalincha ryepryessiya va dyeportatsiya,
turklar tomonidan armyanlarning ommaviy o`ldirilishi, chyechyenlar urushi.
Biz dyeviant axloqning aniq turlarini yoritishni oldini olib, tajovuz va
tajovuzkor axloqning faqat ba'zi tomonlarinigina ko`rib chiqdik.
Ushbu mavzuni tugatib, yana bir bor ta'kidlash zarurki, tajovuz (muqabbat
bilan bir qatorda) insoniy mavjudlikning eng turli-tuman shakllarida ishtirok etadi.
Og`ishgan xulqning barcha asosiy turlari – dyelinkvyent, tobye va suitsidal –
albatta, faqat tajovuzkor harakatlarning shakli va yo`nalganligi bilan farqlanuvchi
o`z moqiyati bo`yicha barbod etuvchi axloq sifatida ko`rib chiqish mumkin.
Nazorat savollari va vazifalar
quyidagi tushunchalarning mazmunini ochib byering va taqqoslang:
«tajovuz», «tajovuzkor mayl», «tajovuzkorlik», «tajovuzkor axloq».
Tajovuzning salbiy va ijobiy ko`rinishlarini ayting.
Tajovuz va tajovuzkor axloqning asosiy turlarini ayting.
Yosh xususiyatini inobatga olgan qolda tajovuzkor (istalmagan) axloqning
asosiy byelgilarini sanab byering.

Tajovuzkor axloqni tushuntiruvchi asosiy psixologik nazariyalarni

kyeltiring (ushbu bo`lim va oldingi qismning 4-bo`limiga asosan).
Tajovuzkor axloq shakllanishining shartlari va myexanizmlari qandayq
Shaxs tajovuzkor axloqining paydo bo`lishi va namoyon etilishiga qarshilik
qiluvchi sharoitlarni ifodalang.
Shaxsning tajovuzkor va dyelinkvyent axloqi o`rtasidagi aloqani ochib
byering.