O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Dyelinkvyent axloq – shaxs og`ishgan xulq ining shakli sifatida 

Biz dyeviant axloqning alohida turlari ifodasini dyeviant axloq

tavsifnomasidan boshlaymiz. Dyelinkvyent (qonunga zid, antijamoaviy) axloq
muammosi ko`plab ijtimoiy fanlarning tadqiqoti uchun marqaziy hisoblanadi,
chunki jamoatchilik tartibi yaxlit olganda davlat kabi uning har bir alohida
fuqarosining rivojlanishida ham muqim rol o`ynaydi.
Qonunga qarshi axloqqa nisbatan turlicha yondoshuvlar va tushuncha
apparatidan foydalaniladi. Psixologik adabiyotlarda uni ko`pincha dyelinkvyent
axloq sifatida ko`rsatadilar. Ponyatiye proisxodit ot latinskogo delinquent –
«prostupok, provinnost». Bu atama ostida biz shaxsning qonunga qarshi axloqi –
ushbu jamiyatda va ushbu vaqtda o`rnatilgan qonunlardan og`ishgan, boshqa
odamlar yoki ijtimoiy tartibning tinchligiga xavf soluvchi va o`zining oxirgi
ko`rinishlarida jinoiy jazolanadigan aniq shaxsning harakatini tushunamiz.
qonunga qarshi axloqni namoyon etuvchi shaxs dyelinkvyent shaxs (dyelinkvyent)
sifatida tavsiflanadi, harakatning o`zi esa – dyeliktdir.
Kriminal axloq umuman dyelinkvyent axloqning bo`rttirilgan shakli
hisoblanadi. Umuman olganda dyelinkvyent axloq jamiyatning aniq ifodalangan
qoida (qonun) lariga, byevosita davlat qayotining mavjud mye'yorlariga qarshi
yo`naltirilgan.
Maxsus adabiyotlarda ko`rib chiqilayotgan atamadan turli ma'nolarda
foydalaniladi. A. Ye. Lichko [15, 52-b.], vvyedya v praktiku podrostkovoy o`smir
psixiatriyasining amaliyotiga i ponyatiye «dyelinkvyentlik» tushunchasini kiritib,
uning o`z ortidan jinoiy javogarlikni olib kyelmaydigan mayda antijamoatchilik
harakatlarini chyekladi. Bu, masalan, maktabga bormaslik, asotsial guruh bilan
muloqot qilish, mayda byezorilik, zaiflar ustidan taqqirlash, mayda pulni olib
qo`yish, mototsiklni olib qochish. V.V.Kovalyev [7], dyelinkvyentlikning bunday
sharqlashga qarshi dyelinkvyent axloq jinoiy axloq hisoblanishini ko`rsatib, e'tiroz
bildiradi.

Kyeng tarqalishni olgan «dyelinkvyent» atamasi xorijda voyaga yetmagan

jinoyatchilarni ifodalash uchun qo`llaniladi. Xullas, Butunjaqon soqliqni saqlash
tashkilotining matyeriallarida dyelinkvyent boshqa individ yoki guruhga zarar
kyeltiruvchi va ushbu lahzada jamiyat rivojlida mye'yoriy ijtimoiy guruhlar
tomonidan o`rnatilgan chyegaradan o`tuvchi axloqli 18 yoshgacha bo`lgan shaxs
sifatida ta'riflanadi. Voyaga yetgach dyelinkvyent avtomatik tarzda antiijtimoiy
shaxsga aylanadi.
Psixologik adabiyotlarda dyelinkvyentlik tushunchasi umuman qonunga
qarshi axloq bilan boqlanadi. Bu – jamoatchilik tartibi mye'yorlarini buzuvchi har
qanday axloq. Ushbu axloq jinoyatchilik darajasiga yetmagan ma'naviy-etik
mye'yorlarni mayda buzuvchi shaklga ega bo`lishi mumkin. Bu yerda u asotsial
axloq bilan mos tushadi. U Jinoiy kodyeksga muvofiq jazolanuvchi jinoiy
harakatlarda ham ifodalanishi mumkin. Bu qolda axloq kriminal, antiijtimoiy
bo`ladi.
Dyelinkvyent axloqning kyeltirilgan turlarini qonunga qarshi axloqning
shakllanish bosqichlari sifatida qam, uning nisbatan mustaqil ko`rinishlari sifatida
ham ko`rib chiqish mumkin.
Jamoatchilik qoidalarining ko`p obrazliligi qonunga qarshi axloqning katta
miqdorini tuqdiradi. Dyelinkvyent axloqning turli shakllarini tasniflash muammosi
soqalararo xaraktyerga ega.
Ijtimoiy-huquqiy yondoshuvda qonunga qarshi harakatlarni zo`ravonlik va
zo`ravon bo`lmagan (yoki qarazli) ga ajratish kyeng ishlatiladi.
V ramkax klinik tadqiqotlar doirasida V.V.Kovalyevning bir nyecha o`q
bo`yicha qurilgan qonunbuzarlikning komplyek sistyematikasi qiziqish uyqotadi.
Ijtimoiy-psixologik o`qda – intizomga qarshi, jamoatchilikka qarshi, qonunga
qarshi; klinik-psixopatologikda – nopatologik va patologik shakllar; shaxsiy-
dinamiklikda – ryeaktsiya, rivojlanish, qolat. A. G.Ambrumov va L.Ya.Jyezlovlar
qonunbuzarlikning ijtimoiy-psixologik shkalasini taklif qildilar: intizomga qarshi,
antiijtimoiy, dyelinkvyent – jinoiy va autotajovuzkor axloq (ta'kidlash lozimki,
ushbu mualliflar dyelinkvyentlikka faqat jinoiy axloq mansub dyeydilar) [9, 115-
b.].
Bunday masalalarni qal qilish uchun dyelinkvyentlikning ifodalanganlik
darajasini va shaxsga ta'sir chyegarasini aniqlash kabi qonunbuzarlar tipini
sistyemalashtirish ham muqim aqamiyatga ega. 1932 yili N. I. Ozyeryetskiy
tomonidan voyaga yetmagan qonunbuzarlar tipologiyasini bugungi kunda ham
dolzarb bo`lgan ifodalanganlik darajasi va xaraktyeri bo`yicha dyeformatsiiyasini
taklif qildi: tasodifiy, odatiy, turqun va profyessional qonunbuzarlar [9, 116-b.].
qonunbuzarlikni sodir etgan o`smirlar orasida A.I.Dolgova, Ye. G.
Gorbatovskaya, V. A. Shumilkin va boshqalar [5], o`z navbatida, quyidagi uch
tipni ajratadi:
izchil-kriminogyen – ijtimoiy muqit bilan o`zaro ta'sirda jinoiy axloq
shaxsning kriminogyen «qissasi» qal qiluvchi hisoblanadi, jinoyat axloqning
odatiy usulidan kyelib chiqadi, u sub'yektning maxsus qarashlari, ko`rsatmalari va
qadriyatlari bilan shartlanadi;

Vaziyatli-kriminogyen – axloqiy m'yorlarning buzilishi, jinoiy bo`lmagan

xaraktyerdagi qonunbuzarlik va jinoyatning o`zi aqamiyatli darajada notinch
vaziyatlar bilan shartlangan; jinoiy axloq sub'yektning ryejalariga mos tushmasligi,
uning nuqtai nazarida ekstsyess bo`lishi mumkin; bunday o`smirlar ko`pincha
qonunbuzarlikning tashabbuskori hisoblanmay, spirtli ichimliklar kayfidagi qolatda
guruhda jinoyat sodir etadilar;
Vaziyatli tip – salbiy axloqning aqamiyatsiz ifodalanganligi; individ aybi
bilan yuzaga kyelmagan vaziyatning qal qiluvchi ta'siri; bunday o`smirlar
qayotining usuli ijobiy va salbiy ta'sirlar kurashi bilan xaraktyerlanadi.
V.N.Kudryavtsyev [13] ham xuddi shunga o`xshash profyessional
(muntazam jinoyat sodir etuvchi, undan kyeladigan daromadlar hisobiga yashovchi
shaxslar), vaziyatli (sharoitdan kyelib chiqib harakatlanuvchi), tasodifiy jinoyatlar
(qonunni faqat bir marta buzgan).
Dyelinkvyent axloq shaxs dyeviant axloqining shakli sifatida qator
xususiyatlarga ega.
Birinchidan, bu shaxs og`ishgan xulqining kamroq ma'lum bo`lgan
turlaridan biri. Masalan, jinoiy dyeb tan olingan harakatlar doirasi turli davlatlar,
turli vaqt uchun turlichadir. qonunlarning o`zi bir xil emas, ularning
takomillashishi kuchida katta yoshdagi aqolining katta qismi “jinoyatchilar”
katyegoriyasiga kiritish mumkin bo`lib qoladi, masalan, soliq to`lashdan qochish
yoki kimgadir jismoniy oqriq yetkazish. Shunga o`xshash hamma biladiki, aldash
mumkin emas. Biroq qaqiqatni qyech bir sharoitga qaramay har doim va hamma
joyda gapiradigan odam joyida yolqon gapiradiganlar qaraganda ancha noadyekvat
bo`lib ko`rinadi.
Ikkinchidan, dyelinkvyent axloq, ayniqsa, qonuniy mye'yorlar – qonunlar,
mye'yoriy aktlar, intizomli qoidalar bilan boshqariladi.
Uchinchidan, qonunga qarshi axloq dyeviatsiyaning birmuncha xavfli
shakllaridan biri dyeb tan olinadi, chunki o`z asosi bilan ijtimoiy qurilish –
jamoatchilik tartibiga xavf soladi.
To`rtinchidan, shaxsning bunday axloqi faol muqokama qilinadi va har
qanday jamiyatda jazolanadi. Istagan davlatning asosiy vazifasi qonunlarni yaratish
va ularning ijrosi ustidan nazorat qilish hisoblanadi, shuning uchun dyelinkvyent
axloq dyeviatsiyaning boshqa turlaridan farqli tarzda maxsus ijtimoiy institutlar:
sudlar, tyergov organlari, ozodlikdan maxrum qilish joylari tomonidan
boshqariladi.
Nihoyat, byeshinchidan, muqimi shuki, qonunga qarshi axloq o`z moqiyati
bo`yicha shaxs va jamiyat – individual intilishlar va jamoatchilik manfaatlari
o`rtasidagi nizoning mavjudligini anglatadi.