O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari 
 
Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta'siri dastavval
ijtimoiy yondoshuv doirasida ko`rib chiqiladi. (Mikroijtiomiy sharoitlar ko`pincha
psixologik-pyedagogik tadqiqotning pryedmyeti sifatida chiqadi va kyeyingi
bo`limlarda ko`rib chiqiladi.)
Sotsiologik nazariyalar dyeviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan
jamoatchilik jarayonlari va mye'yorlari kontyekstida ko`rib chiqadi. Ijtimoiy
dyeviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo`ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq,
ularni prognoz qilish, qator qollarda esa ularni boshqarish mumkin.
Ushbu yo`nalishning birmuncha mashqur vakillari quyidagilar hisoblanadi:
O. Kont, G. dyeTard, A. Kyetlye, E.Dyurkgyeym, M. Vyebyer, T. Parsons, R.
Myerton. huquq bo`yicha dyeviant axloq sotsiologiyasiga asos solgan frantsuz
sotsiologi Emil Dyurk-gyeym (1858—1917) hisoblanadi. Jinoyatchilik
muammosining tadqiqoti E.Dyurkgyeym ishlarida aqamiyatli o`rin egallaydi, o`z-
o`zini o`ldirishni tahlil qilishi esa klassik sotsiologik tadqiqot hisoblanadi [7, 8].
Ijtimoiy dyeviatsiyani tushuntirish uchun E.Dyurkgyeym anomiya
kontsyeptsiyasini taklif qildi. «Anomiya» atamasi frantsuz tilidan tarjima qilganda
«qonunning, uyushganlikning yo`qligi» dyeganidir. Bu ijtimoiy uyushmaganlik –
ijtimoiy vakuumning shunday qolatiki, eskirgan mye'yorlar va qadriyatlar ryeal
munosabatlarga mos tushmaydi, yangilari bo`lsa qali mustaqkamlanmagan.
E.Dyurkgyeym ijtimoiy patologiyaning turli shakllarini aynan jamoatchilik
ko`rinishi sifatida tushuntirish zaruriyatini ta'kidlaydi. Masalan, o`z-o`zini o`ldirish
miqdori individning ichki xususiyatlaridan ko`ra odamlarni boshqaruvchi tashqi
sabablarga ko`proq bog’liqdir [7].
E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarning ob'yektiv tabiatidan shunchalik
shubhalanmasdiki, qatto jinoyatchilikning “mye'yoriyligi”ni tasdiqlardi. Uning

fikricha, mye'yoriy ko`rinishning baqssiz byelgilariga egalik qilgan boshqa qyech

qanday fyenomyen yo`q, axir “jinoyatchilik turli tipdagi barcha jamiyatda
kuzatiladi... jinoyatchilik insoniyat rivojlanishining darajasi bo`yicha pasaymaydi”
[8, 86-b.].
Bundan tashqari, “dyeviatsiya har qanday soqlom jamiyatning tarkibiy
qismi” [8, 86-b.]. «Sotsiologiya»da E.Dyurkgyeym shunday yozadi: «Jinoyat
zarur... axloq va huquqning mye'yordagi evolyutsiyasi uchun foydali ... shunday
bo`ladiki, u o`zgarishga tayyorlaydi» [8, 90-b.]. Masalan, afinaliklar huquqiga
muvofiq Suqrot (470-399 yy. R. X.gacha) jinoyatchi – yoshlar aqlini ma'naviy
jiqatdan buzuvchi odam bo`lgan. Shunga qaramay, uning jinoyati – fikrning
mustaqilligi – insoniyat uchun qam, uning vatani uchun ham foydali bo`lgan. U
Afina muxtoj bo`lgan yangi ma'naviyatga tayyorgarlik bo`lib xizmat qildi, chunki
an'analar qayot sharotlariga javob byermay qo`ygandi.
Shunday qilib, E.Dyurkgyeym ijtimoiy og’ishlarni, ayniqsa, jamiyatning
mye'yoriy-qadriyatli dyezintyegratsiyasi sifatida ko`rib chiqadi. Uning qoyalari
dyeviant axloqning yetakchi sabablari sifatida sinflar va turli ijtimoy kuchlar,
masalan, novatorlar va konsyervatorlar o`rtasidagi qarama-qarshilik sifatida tan
oluvchi tadqiqotchilar (shu jumladan, V.Paryeto, L. Kozyera) ning ishlarida
kyelgusida rivojlanishni oldi [3, 6-b.].
E.Dyurkgyeymning birmuncha yorqin davomchilaridan biri bo`lmish
R.Myerton dyeviant axloqni madaniyat tomonidan byelgilangan intilishlar va
ularni qoniqtirishga mablaq byeruvchi ijtimoiy tuzilmalar o`rtasidagi
kyelishmovchilikning oqibati sifatida ko`rib chiqadi. Masalan, zamonaviy
amyerika madaniyatida o`z navbatida yuqori individual muvaffaqiyat aqamiyatini
byelgilovchi boylik qoyasi usunlik qiladi. Ijtimoiy mye'yorlar orqali madaniyat
nafaqat maqsadlarni, balki ularga erishishning lyegiim usullarini aniqlaydi. Xullas,
agar odam astoydil myeqnat qilsa, uning “amyerikacha orzulari” va Nihoyat
ryeallikka aylanadi.
hamma odam (sinf) lar ham omadga erishish uchun bir xil sharoitga ega
emas, biroq ular yuzaga kyelgan qarama-qarshilikka bir nyecha yo`llar bilan
moslashishlari mumkin. Moslashuvning shunday yo`llari sifatida R. Myerton
quyidagilarni ajratdi:
konformizm (ijtimoiy ma'qullangan maqsadlar va vositalarni to`liq qabul
qilish, ularni amalga oshirish);
innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish, ularga erishishning lyegitim usullarini
inkor qilish);
ritualizm (topshirilgan yoki odatiy vositalardan noepchil nusxa ko`chirish);
ryetrizm (ijtimoiy mye'yorlarni bajarishdan passiv kyetish, masalan,
giyohvandlik shaklida);
isyon (faol isyon q ijtimoiy mye'yorlarni rad etish) [9, 11-b.]."
Ularga erishish maqsadi va vositalari o`rtasida nizo anyemik zo`riqish,
frustratsiya va moslashuvning noqonuniy usullarini izlashga olib kyelishi mumkin.
Ushbu qolat past ijtimoiy qatlam orasida jinoyatchilik nisbatan yuqori
darajadaligini qisman tushuntiradi.

Ijtimoiy dyeviatsiyaning boshqa ob'yektiv omillari dyeb quyidagilar tan

olinadi: ijtimoiy o`zaro ta'sir ishtirokchilari va umidlarning amalga oshmasligi
o`rtasidagi farq (T.Parsons); odamlarning shaxsiy sifatlari va yaxshilikni
taqsimlashdagi nomuvofiqlik (P.Sorokin); dyeviant submadaniyat va ta'limga
mye'yorning ta'siri (R. Klauord, L. Oulin). Xullas, erta yoshlikdan dyeviant
submadaniyatga (jinoiy, nizoli yoki ryetristik) jalb qilingan shaxs katta eqtimol
bilan dyeviant axloqqa tyegishli shakllarni namoyon etadi.
Zamonaviy submadaniyatning dyeviant axloqqa ta'siri garchi yetarlicha
o`rganilmagan masala bo`lsa-da, o`ta muqim hisoblanadi. Ayni damda yaxshi
ma'lumki, shaxs qaysidir bir ijtimoiy guruhga mansub. qator qollarda guruhli
ehtiyojlar ustunlik qiladi – guruhga kirgan bo`lish, uning mye'yorlariga amal qilish,
uning ishtirokchilariga taqlid qilish, o`zini boshqa guruhlarga qarshi qo`yish. Shu
nyegizda eng turli-tuman submadaniyatlar o`sib chiqadi – aristokratik elita, xippi,
myetallistlar, rokyerlar, gyeylar, skinxedlar va q.k. Odamlar ko`p qollarda
gyenotsid, rasizm, fashizm kabi ommaviy dyeviatsiyalarning mavjudligini
tushuntirib byeruvchi guruh sardorlari va ularning idyeallariga (shu jumladan,
dyestruktiv) o`xshashga moyildirlar.
Boshqa yaqqol muammo dyeb “kasb – dyeviant axloq” aloqasining
noaniqligini aytish mumkin. Profyessiona muqit inson shaxsiga aqamiyatli ta'sir
ko`rsatadi. Xorosho izvyestno` takiye nyegativno`ye fyenomyeno`, kak
profyessional stryess, profyessional «kuyib qolish» va shaxsning profyessional
dyeformatsiyasi kabi salbiy fyenomyenlar yaxsh ma'lum. Shunga qaramay,
shaxsning dyeviant axloqiga kasbning ta'siri muammosiga baqishlangan nashrlar
dyeyarli yo`q.
Ko`rib chiqilgan ob'yektiv ijtimoiy omillar qatorida dyeviant axloqning
sub'yektiv sabablari dyeb nomlanuvchilari ham amal qiladi. Dyeviatsiyaning
stigmatizatsiya nazariyasiga (E.Lyemyert, G. Byekkyer) muvofiq jamiyatning o`zi
(aniqroqi, ijtimoiy guruh) shaxsga mavqum qoidalar (dastlabki dyeviantlik) bilan
aniq odamning harakatiga nisbat yo`li bilan tyegishli yorliqlarni yopishtiradi.
Syekin-asta individni dyeviant rolida (ikkilamchi dyeviantlik) ushlab turishga
majburlaydigan ryeputatsiya shakllanadi [9, 13-b.].
I.Gofman stigmalarning uchta turini ajratadi: jismoniy stigma (tuqma
anomaliyalar va jismoniy mayiblik); iroda nuqsonlari (piyonistalik, giyohvandlik,
qalb kasalliklari); irqiy stigmalar («qoralar») [9, 14-b.].
Sazyerlyend 1939 yilda dyeviant axloq – murakkab va axloqning
diffyeryentsiatsiyalangan shakliga muvofiq diffyeryentsiatsiyalangan assotsiatsiya
nazariyasini ifodalagan. Unga intyeraktsiya (o`zaro harakat) ni o`rgatishadi. Bu
jarayon dyeviant motivatsiyani o`zlashtirish, dyeviant axloqni oqlash va tyexnik
jiqatdan amalga oshirishdan iborat.
Dyeviant axloq «ijtimoiy rol» yoki «shaxsning ijtimoiy vazifasi» (Dj. Mid,
M. Doych, R. Kraus) tushunchalari yordamida ifodalangan bo`lishi ham mumkin.
Rol – bu inson axloqiga nisbatan umidlar tizimi, insonning shaxsiy axloq modyeli
qaqidagi tasavvuri, va Nihoyat egallagan qolati – maqomi bilan muvofiq axloq.Bu
bilan muvofiq tarzda odamlar o`zlariga turlicha rolli, shu jumladan dyeviant rolini
qabul qilishlari mumkin.

Nihoyat, og`ishgan xulqning sub'yektiv sababi ijtimoiy mye'yorlarga shaxs

(guruh)ning o`zining munosabati (G. Sayk, D. Matza) bo`lishi mumkin. Masalan,
axloqiy talablardan ozod bo`lish va o`zini oqlash uchun odam harakatlarini
quyidagi usullar bilan “nyeytrallashi” mumkin: oliy tushunchalarga bahona qiladi
(do`stlik, guruhga sadoqat); jabrlanuvchi mavjudligini rad etish; o`z axloqini
dyeviantlik bilan oqlash yoki u tomonidan qalamislik qilish; o`z mas'uliyatini rad
etish; o`z axloqining zararini rad etish [9, 15-b.].
Zamonaviy maqalliy tadqiqotchi Yu.A.Klyeybyerg o`smirlar dyeviantligi
misolida shaxsning madaniy normalarga munosabati orqali dyeviant axloqni ochib
byeradi. Og`ishgan xulq – bu «shaxsning unga qadrli munosabatni namoyon
qilishi vositasida ijtimoiy mye'yor va kutishlarni o`zgartirishning maxsus usuli» [9,
17-b.]. Buning uchun alohida usullardan foydalaniladi: sleng, simivolika, moda,
manyera, harakat va q.k. O`smirlarning dyeviant harakatlari aqamiyatli maqsadlar,
o`z-o`zini tasdiqlash va razryadka vositasi sifatida chiqadi.
Shunday qilib, sotsiologik va unga yaqin ijtimoiy-psixologik nazariyalar
dyeviant axloqni jamiyat va aniq shaxs o`rtasidagi murakkab o`zaro
munosabatlarning ijtimoiy jarayonlai sifatida ko`rib chiqadilar. Bir tomondan biz
jamiyatning o`zida og`ishgan xulq uchun jiddiy sabablar borligini ko`ramiz,
masalan, ijtimoiy uyushmaganlik va ijtimoiy notyenglik. Boshqa tomondan biz
qonunan aniq insonning uning shaxsini ijtimoiylashuvi jarayonidagi individuallik
rolini tushunishga kyelamiz.
Sotsiologik nazariyalar aynan bitta ijtimoiy sharoitlarda turli odamlar turli
axloqni, masalan, kambaqal qatlamning barcha vakillari bo`lmasa-da,
dyelinkvyentlikni namoyon etishlari va aksincha bo`lishini tushuntirmaydi. Tan
olish lozimki, ijtimoiy sharoitlar qaqiqatan ijtimoiy dyeviatsiya xaraktyerini
byelgilaydi (jamiyat yoki ijtimoiy guruhda ushbu ko`rinishning tarqalish
masshtabi). Biroq ular aniq shaxs og`ishgan xulqining sababari va
myexanizmlarini tushuntirish uchun yaqqol yetarli emas.