O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi 
 
Og`ishgan xulqning ba'zi turlari mye'yorning so`nggi chyegarasidan
kasallikka o`tishi va tibiyotni o`rganish pryedmyeti bo`lishini aytib o`tish
mumkin. Xullas, masalan, tibbiy maqsadlarda giyohvand moddalarni epizodik
istye'mol qilish suiistye'mol qilish shakliga (psixologik bog’liqlik) o`tishi va
jismoniy bog’liqlik (giyohvandlik) byelgilari bilan dardchil ishtiyoq rivojlanishi
mumkin. Tibbiy bo`lmagan kasblar mutaxassislari o`z vakolatlari chyegarasidan
chiqmasliklari va shifokor ishtiroksiz axloqning patologik shakli bilan
shuqullanmasliklari lozim.
Yuqorida ta'kidlab o`tilgandyek, oqriqli, shu jumladan, axloqiy buzilish
kasalliklar tasnifida sanab o`tilgan va yoritib byerilgan. Shuning uchun kim
og`ishgan xulq bilan profyessional tarzda shuqullanayotgan bo`lsa eng kam
darajada tibbiy mye'yorlar bilan boshqariladigan axloqning turlari qaqida umumiy
tasavvurga ega bo`lishi kyerak.
Axloqiy buzilishlarning tibbiy tasnifi psixopatologik va yosh myezonlariga
asoslangan. Ularga muvofiq tibbiy tashhisiy myezonlarga munosib, ya'ni kasallik
darajasiga yetgan axloqiy buzilishlar ajratiladi. Kasalliklar xalqaro tasnifining
o`ninchi qayta ko`rib chiqishdagi (MKB-10) “Psixik va axloqiy buzilishlar tasnifi”
[9] bo`limida quyidagilarni axloqiy buzilish (katta yoshdagilar uchun) dyeb
aytadi:

F10–19 – psixik va axloqiy buzilish oqibatida psixofaol moddalarni (spirtli

ichimliklar, opioidlar, kannabinoidlar, syedativ va uxlatuvchi moddalar, kokain,
kofyeinni kiritgan qolda qo`zqatuvchilar, gallyutsinogyenlar, tamaki, boshqa
psixofaol moddalardan foydalanish yoki istye'mol qilish bilan uyqunlashgan
uchuvchi eritmalar) istye'mol qilish;
F50–59 – fiziologik buzilish va jismoniy omillar (ovqat qabul qilishning
buzilishi; noorganik tabiatda uyquning buzilishi, organik buzilish yoki kasallik
sabab bo`lmagan jinsiy disfunktsiya, tuqishdan kyeyingi davr bilan bog’liq bo`lgan
psixik va axloqiy buzilishlar, bog’liqlik chaqirmaydigan moddalarni suiistye'mol
qilish, masalan, syetroidlar, vitaminlar) bilan bog’liq bo`lgan axloqiy sindromlar;
F63 – odatlar va intilishlarning(azart o`yinlarga patologik moyillik;
piromaniya – patologik kuyishlar; patologik o`qrilik – klyeptomaniya; soch yulish
– trixotilomaniya; odatlar va intilishlarning boshqa buzilishlari) buzilishi;
F65 – jinsiy afzal ko`rish bo`lishi (fyetishizm; fyetishistik transvyestizm;
eksgibitsionizm; vuayyerizm; pyedofillik; sadomazoxizm; jinsiy afzal ko`rish
ko`plab buzilishlari). Aytib o`tish lozimki, ushbu taqrirda gomosyeksualizm yo`q.
Ko`rsatilgan bo`limlar ushbu axloq tyegishli bo`lishi mumkin bo`lgan kasalli
buzilishlarga muvofiq byelgilar va aniq tashhisiy myezonlardan iborat. Masalan,
«Patologik o`qrilik (klyeptomaniya)» rubrikasi quyidagi tashhisiy byelgilardan
iborat: a) yoki shaxs yoki boshqa odam uchun ko`rinmas sabablarsiz ikki yoki
undan ortiq o`qirlik qollari; b) individ o`qirlikka kuchli intilish harakatni sodir
etish oldidan zo`riqish tuyqusi va undan kyeyingi yengillikni yoritib byeradi [9,
162-b.].
MKB-10, shuningdyek, bolalar va o`smir yoshidagilar uchun xaraktyerli
bo`lgan boshlanish bilan axloqiy buzilish tipologiyasini ham o`z ichiga oladi.
F90 – gipyerkinyetik buzilishlar;
F91 – axloq buzilishi (F91.0 – oilaviy muqit bilan chyegaralangan axloqning
buzilishi; F91.1 – axloqning ijtimoiylashmagan buzilishi; F91.2 – axloqning
ijtimoiylashgan buzilishi; F91.3 – oppozitsion-chaqiruvchi axloq; F91.8 –
boshqalar; F91.9 – aniqlanmagan axloq buzilishi);
F92 – axloq va hissiyotlarning kulgili buzilishi;
F94 – ijtimoiy ishlashning buzilishi;
F95 – tikozli buzilish;
F98.0 – noorganik enuryez;
F98.1 – noorganik enkopryez;
F98.2 – ilk yoshdagi bolalarda oziqlanishning buzilishi;
F98.3 – tanovul qilib bo`lmaydigan narsani yeyish;
F98.4 – styeryeotipli harakatlanuvchan buzilish;
F98.5 – duduqlanish;
F98.6 – shoshilib gapirish.
Ushbu axloqiy buzilishlar 6 oydan kam bo`lmagan muddatda saqlanishi
zarur bo`lgan bir nyecha xaraktyerli simptomlarga ega bo`lganda tashhis qo`yiladi.
Masalan, axloq buzilishiga quyidagi simptomlarni [9, 190-192-b.] o`z ichiga
oluvchi takrorlanuvchi va turqun axloq taalluqlidir:

1) byemor o`z yoshi uchun qayrioddiy tarzda jaqlning tyez-tyez yoki oqir

ko`tarilishini namoyon qiladi;
2) kattalar bilan tyez-tyez baqslashadi;
tyez-tyez kattalarning talablarini bajarishdan faol bosh tortadi yoki ularning
qoidalarini buzadi;
ko`pincha ataylab shunday ishlarni qiladiki, boshqa odamlarning xo`rligini
kyeltiradi;
5) o`z xatolari yoki axloqida ko`pincha boshqalarni ayblaydi;
6) ko`pinchi xafa bo`ladi yoki uni osongina o`ksitadilar;
7) ko`pincha qazablanadi yoki achchiqlanadi;
8) ko`pincha qazabnok yoki qasoskor;
ko`pincha foyda olish yoki majburiyatdan qochish maqsadida aldaydi yoki
va'dasini buzadi;
10) ko`pincha mushtlashuv chiqaradi (bunga sibslar – aka-ukalar va opa-
singillar bilan mushtlashish kirmaydi);
11) boshqa odamlarga jiddiy jismoniy zarar yetkazishga qodir bo`lgan
qurollardan foydalanadi (masalan, chavgan, qisht, singan butilka, pichoq, o`qotar
qurollar);
12) ota-onasining ma'n etishiga qaramay kyech qoronqigacha ko`chada
qoladi (agar og’ishning boshlanishi bo`lsa – 13 yoshgacha);
13) boshqa odamlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyon etadi
(masalan, qurbonni boqlaydi, uni kyesadi, kuydiradi);
14) qayvonlarga nisbatan jismoniy shafqatsizlikni namoyish etadi;
15) byegonalar mulkini qaraz bilan buzadi;
16) qasddan xatar yoki jiddiy zarar yetkazish maqsadida olov yoqadi;
17) uydan yoki boshqa joydan qimmatbaho buyumlarni o`qirlaydi;
18) tyez-tyez dars qoldiradi;
19) uydan kamida ikki marta yoki bir marta qochgan, biroq bir kyechaga
(zo`ravonlikdan qochish qolatidan tashqari);
20) jabrlanuvchining ko`z o`ngida jinoyat sodir etadi (qamyonni yulib olish,
sumkani qirqishni kiritgan qolda);
21) boshqa birovni jinsiy faoliyatga majburlaydi;
22) tyegajoq axloqni tyez-tyez namoyish etadi (qasddan oqriq, kamsitish,
qiynov yetkazish);
23) byegona uy va avtomobillar ichiga kiradi. Izoq. 11, 13, 15, 16-
simptomlar konstatatsiyasi uchun.
20, 21, 23-bandlar uchun ularning loaqal bir marotaba yuzaga kyelishi talab
etiladi. Axloq buzilishi faqat agar buzilish shaxsning disijtimoiy buzilishi,
shizofryeniya, maniakal epizod, gipyerkinyetik buziish, ruqiy azoblanish qolatidagi
epizod, hissiy buzilish kabi boshqa buzilishlar myezoniga javob byermagan
taqdirda tashhislanadi.
Asosiy tizimlashtirishga qo`shimcha ravishda qiyla xususiy tasniflardan
ham foydalaniladi. M.Rattyer bola yoshidagi axloq buzilishini ikkita asosiy
guruhchalarga bo`ladi: jamiyatga qarshi aqloqning ijtimoiylashgan shakllari va
ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq [12, 280-b.]. Birinchi guruhdagi bolalar va

o`smirlar jamiyatga qarshi guruhlar ichida yaxshi moslashadilar, guruhda

antiijtimoiy harakatlar sodir etayotib, hissiy buzilishlar byelgilarini namoyish
etmaydilar. Ijtimoiylashmagan tajovuzkor axloq vakillari, aksincha, yaqin
atrofdagilar – boshqa bolalar va oilalari bilan juda yomon munosabatda bo`ladilar.
Ular uchun dushmanlik, salbiylik, qo`pollik va qasoskorlik xaraktyerlidir.
D. N. Oudsxorn bolalar yoshidagi axloqiy buzilishni gipyerfaollik va
antiijtimoiy tajovuzkor(yoki oppozitsion) axloqqa bo`lishni taklif qiladi [I, 114-
b.]. O`sir yoshidagilar uchun antiijtimoiy (dyelinkvyent) axloq, giyohvand
moddalarni suiistye'mol qilish, nomaqbul jinsiy axloq xaraktyerlidir [11, 136-b.].
A.Ye.Lichko fikri bo`yicha bola va o`smir yoshida axloq buzilishining 7
turini o`z ichiga olgan R.Djyenkins tasnifi tarqalgan: gipyerkinyetik ryeaktsiya,
kyetish ryeaktsiyasi, autistichyeskogo tipdagi ryeaktsiya, xavotir ryeaktsiyasi,
qochoqlik ryeaktsiyasi, «ijtimoiylashmagan tajovuzkorlik», guruhli qonunbuzarlik
[8, 31-b.].
O`smirlarning dyeviant axloqi maqalliy tibbiy adabiyotlarda yetarlicha
yoritilgan. U, qoidadagidyek, dyelinkvyent axloq, spirtli ichimliklar va giyohvand
moddalarni barvaqt istye'mol qilish, jinsiy axloq dyeviatsiyasi, suitsidal axloq,
uydan qochib kyetish va daydilik kabi shakllarni o`z ichiga oladi [4, 8]. Bunda
o`smir buzilgan axloqining, ayniqsa, klinik aspyektlarini ishlab chiqib,
tadqiqotchilar uning ijtimoiy-psixologik dyetyerminantining yetakchi rolini

ta'kidlaydi.

Psixologik va tibbiy tasniflarni taqqoslash ularning bir-biriga qarama-qarshi
emas, i myeditsinskoy klassifikatsiy pozvolyayet sdyelat vo`vod o tom, chto oni
nye protivoryechat, a vzaimno dopolnyayut drug druga. V ryadye sluchayev odin i
tot jye vid povyedyeniya mojyet poslyedovatyelno priobryetat razlichno`ye
formo`: byezobidnaya vryednaya privo`chka — otklonyayuhyeyesya
povyedyeniye, uxudshayuhyeye kachyestvo jizni — bolyeznyennoye
povyedyenchyeskoye rasstroystvo, ugrojayuhyeye samoy jizni.