O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Ijtimoiy mye'yorlar turlari va ularni boshqarish myexanizmlari 
 
Ijtimoiy mye'yorlar turli-tuman shakllar va mazmunga ega bo`lishi mumkin.
Mye'yorlar rasmiylashtirilgan – qonunlar, qoida va yo`riqnomalar ko`rinishida
yozilgan bo`lishi mumkin. Biroq ko`p qollarda ular jamoatchilik ongida xalq

an'analari, ijtimoiy farmoyishlar, jamoatchilik fikri sifatida mavjud bo`ladi.

Mye'yorning turli ko`rinishlari o`zaro zich boqlangan.
Boshqariladigan munosabatlar muqiti bo`yicha ijtimoiy mye'yorlarning
quyidagi asosiy guruhlarini ajratish mumkin: ijodiy-axloqiy, ma'naviy-etik,
huquqiy, siyosiy, tashkiliy-profyessional.
Axloqiy (ma'naviy) mye'yorlarning tashuvchilari odamlarning o`zlari,
shuningdyek, oila, diniy konfyessiya, jamoatchilik tashkilotlari kabi ijtimoiy
institutlardir. Ijodiy-axloqiy mye'yorlar turlicha shakllarda mavjud. Bu, avvalo,
dunyo dini, badiiy madaniyat va ilmiy fikrda taqdim etilgan umuminsoniy
qadriyatlardir. Shuningdyek, bu xalq an'analari va odatlari, xalqaro konvyentsiya
va dyeklaratsiyalar.
qator qollarda axloqiy mye'yorlar etik mye'yorlar bilan yagona ma'lumotga
qo`shilib kyetadi. Ma'naviy-etik mye'yorlar o`zida muayyan ijtimoiy guruhlarga
(ryeal yoki nominal) uning a'zolariga nisbatan umidi-amrini aks ettiradi. Ma'naviy-
etik mye'yorlarni tashuvchilar aniq ijtimoiy uyushmalar, ularning sardorlari va
raqbarlari hisoblanadilar. Ushbu ko`rinish mye'yorlari, odatda, matnli
mustaqkamlanmagan. Garchi chyekinish bo`lsa-da, masalan, ruscha Uy qurish.
Etik mye'yorlar axloqiy qadriyatlar bo`lishi mumkin, biroq ularga qarama-qarshilik
qilishi ham mumkin, masalan, korporativ etika qollari yoki asotsial guruh
qonunlarida buning o`rni bor.
Guruhli mye'yorlar ko`pincha styeryeotiplar va pryedrassudkalarni tuqdiradi,
masalan, irqiy yoki etnik. Styeryeotip qollarda odam tasavvurida tafakkur
eskirgan, qotib qolgan yoki tor bo`lishi mumkin. Styeryeotiplar ijobiy rol
o`ynashlari mumkin, masalan, tafakkurning iqtisodiyligiga yordamlashgan qolda.
Biroq ko`p qollarda ular muayyan vaziyatga o`xshash axloqqa to`sqinlik qiladilar.
Xurofiy odatlar bo`lsa noto`qri qabul qilishning oqibati hisoblanadi, bu yaqqol
ifodalangan affyektiv komponyent borligi bilan yanada chuqurlashadi.
Huquqiy mye'yorlar, ijtimoiy mye'yorlarning turli-tuman ko`rinishlaridan
biri bo`lib, albatta, ancha aniqdir. Ular davlatning asosiy qujjatlarida
mustaqkamlangan (konstitutsiya, jinoyat kodyeksi, fuqaro kodyeksi). Ushbu
mye'yorlar barcha davrlar tizimi bilan boshqariladi (qonuniy ijodiy institutlar,
qukumat, huquqni qimoya qilish organlari). qonunga qarshi axloq moqiyati
bo`yicha nafaqat alohida bir jabr ko`rgan odamning zararlangan manfaatlarini,
balki tartibni – ijtimoiy qayot asoslarini ham turqunlashtirishga yo`naltirilgan.
Shuning uchun og`ishgan axloqning ushbu ko`rinishi bugun jamiyat uchun
birmuncha xavfli ko`rinish sifatida ko`rib chiqilmoqda.
Siyosiy mye'yorlar xalqaro qujjatlarda, davlatlararo bitimlarda ifodalangan
va davlat (xalq) lararo munosabatlarni boshqaradi.
Tashkiliy-profyessional mye'yorlar lavozim yo`riqnomalari, ichki tartib
qoidalari, profyessional an'analar orqali boshqariladi.
Yuqorida ta'kidlanganidyek, qozirgi vaqtda ijtimoiy mye'yorlarning yangi–
individual turi paydo bo`lgani qaqida gapirish mumkin. har bir shaxsning
qadriyatlarini tan olish bilan bog’liq bo`lgan individual mye'yorlar, jamiyat
qayotida ko`proq katta rol o`ynashni boshladi, bu esa umuman olganda
jamoatchilik ongida ko`zga tashlanadi.

Bugun shaxsning huquqi qator madaniyatlarda, uning o`z-o`zini qadrlashida

jamoatchilik manfaatlari bilan tyenglashtirilgan.
Psixologiya uchun shaxsga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi
qaqidagi masala o`ta muqim. Ijtimoiy fyenomyen sifatida ijtimoiy mye'yorlar
shaxs ichki dunyosida uning butun qayoti davomida intyeriorizatsiyalanadi.
Ayniqsa, bu oilada bolaning ilk rivojlanish bosqichida jadal sodir bo`ladi. Chuqur
psixologiya doirasida ko`plab ichki farmoyishlar, talablar va chyeklovlarni o`z
ichiga olgan supyer-Ego kabi individual tuzilmaosti maxsus ajratiladi.
UMumiy psixologik taassurotlarga muvofiq mye'yorlar individual ongda
ijtimoiy-psixologik ko`rsatma shaklida ishtirok etadi. “Tayyorlik, sub'yektning
muayyan obrazda qabul qilishga pryedraspolojyennost yoki harakatlanishi” dyek
ko`rsatma [13, 419-b.] turli shakllarga ega. “Ijtimoiy ko`rsatma” atamasi
(inglizchada «attityud») o`tgan asrning 20-yillarida U.Tomas va F.Znanyetski
tomonidan kiritilgan. Kyeyinroq M.Smit attityud tuzilmasini uchta mashqur
komponyentni ajratib aniqlashtirdi:
kognitiv (ob'yekt yoki ko`rinish qaqidagi bilimlar, tasavvurlar);
affyektiv (ob'yektga hissiy-baholovchi munosabat);
konativ yoki axloqiiy (shaxsning ob'yektga nisbatan muayyan axloqni
amalga oshirishga tayyorligi) [16].
Ijtimoiy ko`rsatmalar odam tomonidan nimagadir shaxsiy munosabat , ushbu
shaxs – uning shaxsiy mazmuni uchun ob'yekt (ko`rinish) ning aqamiyati sifatida
boshdan kyechiriladi. Ustanovki otrajayut svyaz myejdu ob'yektom i yego
otsyenkoy. Shu bilan ular odamni ijtimoiy axloqning muayyan ko`rinishiga
tayyorligini shakllantiradilar.
Dispozitsiyali kontsyeptsiyada V.A.Yadovning [24] ijtimoiy axloqni
boshqarish dispozitsiyaning (ijtimoiy ko`rsatmalar) 4 ta darajasiga ajratiladi:
sodda vaziyatli axloqiy ko`rsatmalar;
kichik guruhlar va ko`nikkan vaziyatlar darajasida harakatlanuvchi ijtimoiy
ko`rsatmalar;
shaxs manfaatlarining ijtimoiy faollikni aniq soqasiga nisbatan umumiy
yo`nalganligi ro`yxatga loinuvchi dispozitsiyalar;
shaxsning uni ijtimoiy axloqi va faoliyatini boshqaruvchi oliy qadriyatlar
oriyentatsiyasi tizimi.
Shaxsiy darajada muayyan odam uchun ob'yektlarning psixologik
aqamiyatiga muvofiq tarzda ijtimoiy ko`rsatmalar sub'yektiv iyerarxiyasi vujudga
kyeladi. Shaxsiy mazmun ijtimoiy aqamiyat bilan mos tushmasligi mumkin.
Masalan, bir odam uchun qayot mazmuni oila qurish va bolalarni tarbiyalash
hisoblansa, boshqalari uchun esa muqim – karyera. V.A.Yadovning
kontsyeptsiyasiga ko`ra ob'yektlarning jamoatchilik aqamiyati myezoni
dispozitsiya ikkinchi va uchinchi darajaga taalluqli, sub'yektiv shaxsiy myezon
bo`yicha esa shaxs uchun o`z aqamiyatiga ko`ra oliy hisoblanadi [24].
qadriyatlar tafovuti kuchida odamlar axloq sabablari va usullari bo`yicha
aqamiyatli tarzda farqlanadilar. Masalan, qadriyatlar yashash uchun kurashga
qaratilgan bo`lishi mumkin, shubhasiz, odamlarning kuchi ham jismoniy va
moddiy xavfsizlikni ta'minlashga yo`naltirilgan bo`ladi. qayotda odamning boshqa

oriyentiri guruhga taalluqli bo`lish, taqlid qilish yoki muvaffaqiyatga erishishga

intilishning tuqilishiga olib kyeluvchi jamoatchilik fikri bo`lishi mumkin. Nihoyat,
quyidagi shakllardan birining faolligini qo`zqatadigan o`z ichki ehtiyojlariga
oriyentatsiya bo`lishi mumkin: boshqa odamlardan o`z farqini izlash,
ekspyerimyent o`tkazish, qiziqish, ijodkorlik, jamiyat muammolariga
qiziquvchanlik va unga xizmat qilish.
Shunday qilib, ijtimoiy mye'yorlar, o`z navbatida, dispozitsion axloqni
shakllantiruvchi shaxs ko`rsatmalarini yaratadi.
Biz ijtimoiy mye'yorlarning umumiy tavsifnomasini byerdik. Eslatib
o`tamiz, og`ishgan xulq dyeganda barcha ijtimoiy mye'yorlardan og`ishgan xulqni
emas, faqat uning bajarilmasligi birmuncha muqim, odam yoki jamiyat
farovonligiga xavf tuqdiruvchilari tushuniladi. Shuning uchun muayyan odamning
axloqini uning mye'yoriyligi nuqtai nazaridan baholash ko`p qollarda oqir.
Shuningdyek, ta'kidlash zarurki, garchi ijtimoiy mye'yorlar ko`pchilik odamlarning
manfaatlarini aks ettirsa-da, qator qollarda ular alohida guruhlarning (masalan,
OAV orqali) tor manfaatlarida foydalaniladi, bu o`z-o`zidan ijtimoiy mye'yorning
xolis tabiati va uning sub'yektivligida ichki qarama-qarshilikni aks ettiradi.