O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

Ijtimoiy og’ishlar 

«Dyeviant axloq» atamasidan nafaqat ma'lum bir odamning harakatlarini

byelgilash uchun, balki muayyan ijtimoiy ko`rinishni yoritish uchun ham
foydalaniladi. Agar birinchi qolda gap “shaxsning og`ishgan axloqi” qaqida
kyetsa, unda ikkinchi qolda – “ijtimoiy og’ish” to`qrisida boradi. Ushbu atamalar
ko`pincha otojdyestvlyayutsya, shuning uchun ularni ajratish zaruriyati tuqiladi.
Ijtimoiy og’ishlar – bu muayyan ommaviylik, turqunlik va tarqalganlik bilan
xaraktyerlanuvchi ijtimoiy mye'yordan og’ish [17]. Bu yerda piyonistalik,
jinoyatchilik, byurokratlik, diniy va qoyaviy fanatizm, totalitarizm va boshqa
salbiy ommaviy ijtimoiy ko`rinishlar nazarda tutiladi.
Shuni ta'kidlash kyerakki, ikki qutb o`rtasida – “ijtimoiy ma'qullangan” va
“ijtimoiy og`ishgan” – ijtimoiy mye'yorlar bilan boshqarilmaydigan
ko`rinishlarning kyeng doirasi yotadi. Bu ijobiy jarayon (masalan, ijodkorlik)
bo`lganidyey, salbiy oqibatlar eqtimolidagi (masalan, ommaviy chyekish) ko`rinish
bo`lishi mumkin. Ayni damda og’ishning turli-tumanligi mye'yorlarning turli-
tumanligidan ortadi.
Ijtimoiy og’ishlar oqibati qaqidagi masala bir xil emas. qator qollarda
ko`rinishning ob'yektiv zarari va uning sub'yektiv bahosi mos tushmaydi. Masalan,
qurbonsiz jinoyatni umuman jinoyat dyeb hisoblamaslik kyerak, ya'ni jinoiy
huquqdan chiqarish kyerak. Ayniqsa, asotsial axloq va muqtoj axloqning yengil
shakllarining “chyeklovchi” shaklidan kyelgan zarar darajasini baholash qiyin,
fog’ishabozlik, jinsiy addiktsiya, yengil giyohvand moddalarni istye'mol qilish. har
bir jamiyatda ushbu ko`rinishlarni qonuniy tusga kirgizish tarafdorlari bo`lganiday,
uni taqiqlash tarafdorlari ham bor.
Ijtimoiy og’ishlar quyidagi byelgilarga ega: tarixiy dyetyerminizm; jamiyat
uchun salbiy oqibatlar; vaqtda nisbatan ommaviy va nisbatan turqun xaraktyer.

Ijtimoiy og’ishlar yo`nalganlik va mazmun bilan xaraktyerlanadi. Jamiyat ijtimoiy

og’ishlarga ular bilan kurashning uyushgan usullarini qarama-qarshi qilib qo`yadi:
huquqiy, iqtisodiy, ma'naviy sanktsiyalar.
Ijtimoiy og’ishlar qator qollarda o`tuvchi xaraktyerga ega. O`tuvchi ijtimoiy
og’ishlarga misollar: buyumlarni olib sotish, hisob-kitob bo`yicha nikoq,
dissidyentlik.
Shu bilan parallyel ravishda ijtimoiy og’ishlarga nisbatan jamoatchilik
ta'sirining tadbirlari ham o`zgaradi. Inqilobgacha bo`lgan Rossiya qonunlari
bo`yicha piyonistalik, giyohvandlik, o`z-o`zini o`ldirishga qarshi ham diniy-
axloqiy, ham huquqiy sanktsiyalar ko`zda tutilgandi. O`z-o`zini o`ldirish qolatida
ko`mishning an'anaviy chyerkov marosimi taqiqlangandi, marqumni umumiy
qabristonga ko`mishmasdi, uning bildirgan istagi (vasiyati) ni yuridik jiqatdan
noqonuniy tan olingandi, o`z-o`zini o`ldirishga urinish muvaffaqiyatsiz chiqqan
qollarda suitsidyentga qamoq jazosi xavf solardi.
qozirgi vaqtda jamiyatning o`z a'zolarining axloqiga nisbatan munosabati
borgan sari libyeral bo`lib bormoqda. Radikal o`zgarishlar tasdiqining biri ba'zi
davlatlarda o`lim jazosining byekor qilinganligi hisoblanadi.
Ijtimoiy og’ishlar darajasi, tuzilmasi va dinamikasi bilan miqdoriy va sifatli
xaraktyerlanadi.
Oqish darajasi (koeffitsiyenti) aqoli soniga (ko`pincha 100 ming odamga)
nisbatan ushbu og’ishlarning rasmiy qayd qilingan ko`rinishlari miqdori sifatida
aniqlanadi. U turli davlatlar va turli yillarda aqamiyatli tarzda farqlanadi, chunki
omillarning yiqindisiga bog’liq: ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, axloqiy va q.k.
Masalan, 1998 yili Rossiyada (latyent jinoyatlarni hisobga olmaganda,
mutaxassislarning hisobiga ko`ra rasmiy qayd qilingan darajadan 4 barobar ortiq)
jinoyat koeffitsiyenti 1756 jinoyatni tashkil etdi. Solishtirish uchun sobiq
Sho`rolar Ittifoqi davridagi quyidagi faktlarni kyeltiramiz: 1978 yili – 503; 1985
yili – 700; 1990 yili – 968 kyelgusida doimiy o`sish bilan [9].
Oqish tuzilmasi ko`rinishning ichida alohida nisbatlarni aks ettiradi. Xullak,
1998 yili Rossiya Fyedyeratsiyasining jinoyatchilik tuzilmasida qarazli jinoyatlar
qayd qilingan qolatlarning umumiy sonidan 65 foizni tashkil etdi, kuch ishlatish –
23 foiz, boshqalari – 12 foiz. Alohida turlar bo`yicha latyent jinoyatlar darajasi
quyidagicha: qotillik bo`yicha – 2:1 (ya'ni har 2 jinoyatdan biri qayd qilinadi),
nomusga tyegish bo`yicha – 6:1, o`qrilik bo`yicha – 73:1, ta'magirlik (rekyet) –
17000:1 dan ortiq [9]. Boshqa so`z bilan aytganda, jinoyatlar ko`pincha to`liq
jazosiz qoladi.
Oqish dinamikasi – bu ma'lum bir vaqtda o`rganilayotgan ko`rinishning
barcha massivlari darajasi va tuzilmasining o`zgarish ko`rsatkichi.
Mutaxassislarning fikricha, Rossiyada qozirgi vaqtda quyidagi tyendyentsiya
kuzatilmoqda. Oqir va o`ta oqir jinoyatlar ulushi ortdi. qonunga qarshi qarazli
sabablar kyeskin kuchaydi. O`sirlar jinoyati o`sib boryapti. Uyushtirilgan
jinoyatchilik bilan qonuniy tus olgan ishbilarmonlik va davlat apparatlarining
birlashib kyetishi davom etmoqda.
Ijtimoiy og’ishlar darajasi va dinamikasi bilan bir qatorda ularning vazifalari
qaqidagi masala ham kyeng muqokama qilinadi. Masalan, uyushgan jinoyatchilik

rasmiy ijtimoiy institutlar yetarli tarzda qoniqtira olmagan ob'yektiv ehtiyojlarni

noqonuniy yo`l bilan ta'minlashi mumkin. Umuman olganda ijtimoiy
og’ishlarning vazifalari quyidagilar bo`lishi mumkin: guruhlar intyegratsiyasi;
jamiyatning ma'naviy kodyeksini shakllantirish; ijtimoiy e'tirozning ifodalanishi va
tajovuzkor tyendyentsiyaning chiqishi; qochoqlik; muqarrar ijtimoiy o`zgarishlar
qaqidagi signal; o`z-o`zini tyenglashtirish va o`z-o`zini ro`yobga chiqarish usullari
va boshqalar. Ma'lum bir o`xshashlikka qaramay, ijtimoiy og’ishlar shaxsning
og`ishgan xulqidan farqlanadi. Birinchi qolda ijtimoiy fyenomyenning o`rni bor,
ikkinchisida esa – psixologik. Ta'kidlaymizki, ba'zi bir ijtimoiy og’ishlar shaxsning
og`ishgan xulqi bo`lib ham hisoblanadi: piyonistalik, qotillik, jinoiy harakatlar va
q.k. Boshqa ijtimoiy og’ishlar faqat ijtimoiy fyenomyen – gyenotsid, korruptsiya,
byurokratizm sifatida yuzaga chiqadi.
Shunday qilib, dyeviant axloq individual akt sifatida qam, ijtimoiy turmush
elyemyenti sifatida ham chiqadi.

Nazorat savollari va vazifalar

1. Ijtimoiy mye'yor nimaq Uning xususiyatlari va ta'lim usullari qandayq
2. Aniq bir inson axloqiga ijtimoiy mye'yorlarning ta'sir myexanizmi
qandayq
Ijtimoiy mye'yor turlarini sanab byering.
Shaxsning mye'yoriy axloqiga qayotiy faoliyatning asosiy soqasida aniq
misollar kyeltiring va ta'rif byering: shaxslararo munosabatlar va oila, jinsiy
munosabatlar, huquqiy munosabatlar, soqlik.
“Og`ishgan xulq” va “ijtimoiy og’ishlar” tushunchalari orasidagi farq
nimadaq
Salbiy, xolis va ijobiy ijtimoiy og’ishlarga zamonaviy misollar kyeltiring.