O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

 
“Og`ishgan xulq” tushunchasini aniqlash myezonlari. 
 

Biz uchun muqim bo`lgan “shaxsning og`ishgan xulqi” tushunchasini

ta'riflashga o`tishdan oldin biz psixologik ko`rinishlarni baholash etalonini
byerishimiz lozim.
Ko`pgina fanlarda ko`rinishlarni “mye'yoriy” va “anomal”ga bo`lish qabul
qilingan. J.Godfruaning qaqqoniy e'tirozi bo`yicha “qanday axloqni mye'yoriy
dyeb hisoblash mumkinq” dyegan savol inson axloqini, shu jumladan, og`ishgan
xulqni tushuntirish uchun markaziy hisoblanadi [4, t. 2, 126-b.].
“Normal”G`”anomal” axloq tushunchasining ma'nosiga qat'iy ta'rif byerish
murakkab, ular orasidagi chyegara esa o`ta noaniq.
Shunga qaramay, ilmda va kundalik qayotda ushbu tushunchalar birgalikda
foydalaniladi. Bunda normal axloq atamasi ostida, qoidadagidyek, oqriqli
xafagarchilik bilan bog’liq bo`lmagan, shu bilan birgalikda, ko`pchilik odamlar
uchun xaraktyerli bo`lgan mye'yoriy-ma'qullangan axloq tushuniladi. Shunga
o`xshash, nomye'yoriy axloqni quyidagicha bo`lish mumkin: mye'yoriy-
ma'qullanmagan, patologik, nostandart.
“Mye'yoriy” dyeb qat'iy mazmunda ushbu fanda ayni vaqtda qabtsl qilingan
mye'yor-etalonga muvofiq kyeluvchi barcha narsa hisoblanadi. Mye'yorlarni olish
usullarini ko`pincha myezon dyeb ataydilar. Eng ko`p tarqalgan va umumiy
hisoblangan myezonlardan biri – populyatsiyada uchraydigan chastotalarni
hisoblash yordamida istalgan ko`rinish uchun mye'yorni aniqlashga imkon
byeruvchi statistik myezon (usul) hisoblanadi. Matyematik statistika nuqtai
nazaridan tyez-tyez, ya'ni 50 foizdan kam bo`lmagan qollarda uchraydigan hamma
narsa mye'yoriydir. Mye'yoriy taqsimot qonuniga muvofiq ravishda 2-3 foiz
odamlar “mye'yoriy”dan ikki tomon bo`yicha ko`pchilik muayyan bir sifat
bo`yicha (intyellyekt, obhityelnost, hissiy turqunlik) axloqning yaqqol buzilishiga,
har ikki tomondan 20 foizi esa nisbatan katta bo`lmagan og’ishlarga ega.
Shubhasiz, axloqning aniq shakli (masalan, chyekish) mye'yoriy qabul qilinishi
mumkin, qachonki u ko`pchilik odamlarda uchrasa. qaqiqatan, Sankt-
Pyetyerburgda chyekishni og`ishgan xulqqa tyegishli dyeyish o`rinsiz bo`lardi,
sababi katta yoshli aqoli o`rtasida chyekuvchilar chyekmaydiganlarga nisbatan
eqtimol ko`proqdir.
Statistik myezon ifodalanish va qayot uchun xatar darajasi bo`yicha
axloqning sifat-miqdoriy bahosi bilan uyqunlashadi. Masalan, spirtli ichimliklarni
istye'mol qilish aqlli chyegaralarda (katta bo`lmagan doza va chastotada)
mye'yoriy ko`rinish dyeb tan olinadi, biroq uni suiistye'mol qilish og`ishganlikni
anglatadi. Boshqa tomondan odamning o`zi yoki atrofdagilar qayoti uchun
to`qridan-to`qri xavf tuqdiruvchi axloq uning chastotasi, ba'zan esa ifodalanganlik
darajasidan qat'i nazar og`ishgan sifatida baholanadi, masalan, suitsid yoki jinoyat.
Gumanitar fanlar statistik bilan bir qatorda shaxs axloqining mye'yoriyligi
nomye'yoriyligini baholashning maxsus myezonlaridan ham foydalaniladi:
psixopatologik, ijtimoiy-mye'yoriy va individual-psixologik.
Psixopatologik myezonlardan tibbiyotda foydalaniladi. Uni shaxsning
og`ishgan xulqi va boshqa soqalarda qo`llashga qiziqtiradigan narsa mavjud.
Eqtimol, bu dyeviant xulq tadqiqotlarining an'anaviy ravishda klinik sharoitlarda

olib borilishi bilan bog’liqdir, myedikamyentoz tyerapiya esa bunday qollarda

kyeng tarqalgan edi.
Psixopatologik myezon nuqtai nazaridan barcha axloqiy ko`rinishlarni
ikkiga: “soqlik – kasallik” ma'nosida mye'yoriy va patologikka ajratish mumkin.
Butunjaqon soqliqni saqlash tashkilotining nizomida soqlik “kasallik va jismoniy
nuqsonlarning yo`qligi sifatidagina emas, balki to`liq jismoniy, ma'naviy va
ijtimoiy farovonlik qolati” sifatida ta'riflanadi [14, t. 2, 391-b.]. Kasallik –
“organizmning tuzilmasi va funktsiyasidagi zararlar uning to`ldiruvchi-
moslashuvchi myexanizmlarida sifatli-o`ziga xos shaklida ryeaktiv mobillashuv
davrida ichki va tashqi omillar ta'siri ostida o`z oqimida buzilgan qayot; kasallik
ko`pincha byemor qayotiy faoliyatida ozodlikning chyeklanishi va muqitga
moslashuvning umuman yoki qisman susayishi bilan xaraktyerlanadi” [14, t. 1, s.
148]. Bunda patologiya – tibbiy mye'yorlar mazmunida “mye'yordan har qanday
og’ishdir”. Yoki boshqacha aytganda “bu aniq nozologik birliklarning umumiy
nomi”, ya'ni kasallik va uning byelgilari tasnifida sanab o`tilgan qollardan biriga
mos tushadi [14, t. 3, 302-b.].
Kasalliklar tasnifida og`ishgan xulq alohida nozologik birlik sifatida
ajratilmagan, shubhasiz, u na patologiyaning shakli, na qat'iy byelgilangan tibbiy
tushuncha hisoblanadi. Ayni damda og`ishgan xulq mye'yor va xaraktyer
aktsyentuatsiyasi, vaziyatli ryeaktsiya, rivojlanishning buzilishi, kasallik oldi kabi
patologiya o`rtasida yotuvchi ko`rinishlar qatorida kyeng ko`rib chiqiladi.
Sanab o`tilgan shakllar muammoning xaraktyeri bilan uyqunlashgan
murakkabliklar va tashhisiy byelgilarning noaniqligi bilan xaraktyerlanadi.
Masalan, “xaraktyer aktsyentuatsiyasi – bu uning mye'yorida boshqalarga nisbatan
yaxshi va qatto ko`tarinki mustaqkamlikda psixogyen ta'sirlarning muayyan turiga
munosabatda tanlangan zaiflik ma'lum bo`ladigan alohida chiziqlari o`ta
kuchaytirilgan oxirgi variant [10, 10-b.]. Ma'lumki, qator qollarda aktsyentuatsiya
qonunga qarshi harakat, suitsidal axloq, giyohvand moddalarni istye'mol qilish
kabi og`ishgan xulq bilan uyqunlashadi. Ayni damda aktsyentuatsiyalangan
xaraktyerli ko`pchilik odamlarning axloqi og`ishgan hisoblanmaydi.
K.Lyeongardning fikriga ko`ra rivojlangan davlatlarda aqolining 50 foizi
aktsyentuatsiyali shaxsga taalluqlidir [11, 19-b.]. Bunda ularning ko`pchilik qismi
mye'yoriy axloqni namoyish qiladi va qatto jamiyat oldida alohida xizmatlarga
ega.
Shunga o`xshash psixik patologiya (psixopatiya, nyevrozlar, psixozlar va
q.k.) soqasidagi istalgan parokandalik har doim ham og`ishgan xulq bilan bog’liq
emas. Ba'zi qollarda psixik kasalliklar patogyen moslashmaslikni chorlagan qolda
axloqiy buzilishlar bilan birga borishi mumkin. Psixik parokandalikning boshqa
qollarida axloqiy og’ish bo`lmaydi.
Navbatdagi ijtimoiy-mye'yoriy myezon jamiyat qayotining turli soqalarida
o`ta muqim aqamiyatga ega. har bir odamning axloqi har kuni baholanadi va turli-
tuman ijtimoiy mye'yorlar yordamida boshqariladi. (Ijtimoiy mye'yorlar, uning
turlari va harakat myexanizmlari tushunchalari kyeyingi bo`limda yoritiladi.)
Ijtimoiy-mye'yoriy myezonlarga muvofiq axloqning ayni damda jamiyat

talablariga mos tushishi mye'yoriy dyeb anglanadi va ma'qullanadi. Og`ishgan xulq

esa aksincha, asosiy jamoaviy ko`rsatmalar va qadriyatlarga ziddir.
Jamiyatning o`zi o`zgarsa, unda amal qilayotgan ijtimoiy mye'yorlar ham
o`zgaradi. Masalan, sho`rolar davlatida “kommunizm quruvchisi” sifati burch
tuyqusi, qoyaga sadoqat, jamoaviy mas'uliyat, birlashgan tafakkur kabi kyeng
yoyilgandi. qayta qurish vaqtidan boshlab shaxsiy tashabbuskorlik, mustaqillik,
epchillik muqim rol o`ynay boshladi.
Ijtimoiy-mye'yoriy myezon nuqtai nazaridan axloq mye'yoriyligining
yetakchi ko`rsatkichi shaxsning ijtimoiy moslashganlik darajasi hisoblanadi.
Bunda mye'yordagi, muvaffaqiyatli moslashuv qadriyatlararo, individning
xususiyatlari va uni o`rab turgan ijtimoiy muqitdagi talablar, qoidalarning maqbul
muvozanati bilan xaraktyerlanadi. Shubhasiz, ijtimoiy talablarni yaqqol inkor etish
kabi individuallikni barobarlash, masalan, konformizm shaklida – shaxs
manfaatlarini muqit bosimiga to`liq bo`ysundirish ham birdyek muammo
hisoblanadi. Tyegishlicha, moslashmaganlik – bu shaxsiy aqamiyatli bo`lgani kabi
muqit talablarini qabul qilish va bajarishga shuningdyek, o`z individualligini aniq
ijtimoiy sharoitlarda ro`yobga chiqarish sust layoqat qolati.
Moslashmaganlikning ijtimoiy va individual ko`rinishlarini ajratish mumkin.
Moslashmaganlikning ijtimoiy ko`rinishlari quyidagilar hisoblanadi:
– past o`zlashtirish, o`z myeqnati bilan mablaq ishlab topishga layoqatsizlik;
– qayotiy muqim soqalarda surunkali yoki yaqqol ifodalangan omadsizlik
(oilada, ishda, shaxslararo munosabatlarda, soqliqda;
– qonun bilan nizolar;
– yakkalanib qolish.
Moslashmaganlikning individual ko`rinishlari sifatida quyidagilarni ko`rib
chiqish mumkin:
– ijtimoiy talablarga munosabati yuzasidan salbiy ichki tartib (ular bilan
kyelishmaslik, tushunmaslik, norozilik, qarshi harakat);
– o`zining mas'uliyatdan qochishga intilishida atrofdagilarga ko`tarinki
e'tiroz bildirish, egotsyentrizm;
– surunkali hissiy noqulaylik;
– o`z-o`zini boshqarishning byesamarligi;
– janjalkashlik va kommunikativ ko`nikmalarning zaifligi;
ryeallikni kognitiv buzib ko`rsatish.
Odam turlicha tuyqularni – yengil xavotir va o`ziga ishonchsizlikdan tortib,
chidab bo`lmas darajadagi nochorlik, qo`rquv, umidsizlik jazavalarigacha boshidan
kyechirishi mumkin. Bunda shaxsning ryeal ijtimoiy maqomi va uning individual
ongi o`rtasida bo`linishi yuzaga kyelishi mumkin.
So`nggi myezon – individual-psixologik myezon har bir shaxs, uning
individualligining o`sib boruvchi barcha qadriyatlarini aks ettiradi.
Ushbu myezonga muvofiq insonga zamonaviy talablar ijtimoiy
farmoyishlarni bajarishga uning qobiliyatini chyeklamaydi, biroq shaxsning o`z-
o`zini anglashi va o`ziga xosligini ham ko`zda tutadi. Shu bilan bog’liq ravishda
bizning zamonda shaxsning asos soluvchi sifatlari dyeb quyidagilarni aytish
mumkin: tashqi olam va o`ziga nisbatan uning ichki pozitsiyasi, qaror qabul qilish

va tanlash layoqati, shuningdyek, shaxsiy axloqiga mas'uliyati. Ijtimoiy borliqda

o`z-o`zini aniqlash va shaxsiy potyentsialning o`z-o`zini ro`yobga chiqarishi unda
individual rivojlanishning yetakchi vazifasi dyeb tan olinadi.