O`zbekiston Respublikasi Xalq Ta’limi Vazirligi

 
 
 
 
 
OG’ISHGAN XULQ DYeTYeRMINATSIYASI 
 
4-MAVZU: SHAXS OG`ISHGAN XULQINING 
DYeTYeRMINATSIYASIDA IJTIMOIY VA TABIIY BIRLIK 
Ryeja: 
1. Muammoga kirish 
2. Og`ishgan xulqning ijtimoiy omillari 
3. Axloqiy dyeviatsiyalarning biologik zamini. 
 
Muammoga kirish 
Og`ishgan xulq muammosi ilmiy bilimning turli soqalarida
tadqiqotchilarning o`ta qiziqishini uyqotadi. Ya.I.Gilinskiy ta'kidlaganidyek:
“Dyeviant axloqqa baqishlangan minglab tomlar yozib bo`lindi, biroq qanuzgacha
uning nimaligi butkul aniq emas” [3, 6-b.].

Shaxsning dyeviant axloqi qaqidagi zamonaviy bilimlar biz o`zaro bog’liq

omillar tizimida dyetyerminatsiyalangan shaxs ijtimoiy axloqining o`ta murakkab
shakli bilan ish olib borayotganimizni tasdiqlashga imkon byeradi. Afsuski, shaxs
og`ishgan xulqining yagona nazariyasi qali yaratilganicha yo`q. Ayni damda ushbu
masala bo`yicha kyenggina ma'lumot turli ilmiy fanlarda jamlangan: tibbiyot,
biologiya, psixologiya, sotsiologiya, huquq. Bundan tashqari, bilimning ba'zi
soqalarida dyeviatsiyani o`rganuvchi maxsus bo`limlar ajratiladi. Sotsiologiyada,
masalan, bu tadqiqot pryedmyeti ijtimoiy og`ishganlik hisoblanuvchi
dyeviantologiya.
Muammoning qandaydir bitta aspyektiga, ayniqsa, e'tiborni qaratgan alohida
yondoshuvlar qonunan bir birini to`ldiradi. Masalan, klinik yondoshuv
dyeviantlikning psixopatologik tabiatini o`rganadi, sotsiologik nazariyala uning
ijtimoiy dyetyerminantlarini ko`rib chiqadi, psixologik kontsyeptsiyalar ushbu
ko`rinishning ichki shaxsiy myexanizmlariga asosiy urqu byeradilar.
Turli nazariyalar sharqi, bizning nazarimizda, u qaqidagi zamonaviy bilimlar
olamida o`rganilayotgan ko`rinishning nisbatan yaxlit tasvirini olish imkonini
byeradi. Shunday qilib, ushbu bo`limda og`ishgan xulq tabiatiga tarixiy va
zamonaviy ilmiy nazarlar ko`rib chiqiladi: uning dyetyerminatsiyasi, shakllanish
qonunchilik, ishlash myexanizmlari.
Og`ishgan xulq dyetyerminatsiyasi qaqidagi masala alohida diqqatga
sazovor. Dyetyerminatsiya tushunchasi ostida og`ishgan xulqni chaqiruvchi,
qo`zqatuvchi yoki qo`llovchi omillar yiqindisi tushuniladi.
Dyetyerminatsiyalovchi omillar shaxs shu tizimostining biri hisoblanadigan
ijtimoiy tashkilotlarning turlicha darajalarida amal qiladi. “Jamiyat-shaxs” tizimi
bir vaqtning o`zida bir nyecha darajada ishlaydi: gyeofizik, makrojamoatchilik,
ijtimoiy-guruhli, mikroijtimoiy, individual-shaxsiy, psixofiziologik.
Ajratilgan darajalarga muvofiq shaxs og`ishgan xulqini
dyetyerminatsiyalovchi quyidagi omillar guruhini aniqlash mumkin:
– jismoniy muqitning tashqi sharoitlari;
– tashqi ijtimoiy sharoitlar;
– ichki nasliy-biologik va konstitutsional zamini;
– og`ishgan xulqning ichki shaxsiy sabablari va myexanizmlari.
Ushbu bo`lim matyeriali– dyeviantlikning tashqi ijtimoiy omillariga diqqatni
uning ichki, konstitutsional-biologik sharoitlari qaqidagi ilmiy tasavvur orqali
jamlovchi sotsiologik nazariyalardan tortib, og`ishgan xulqning individual-shaxsiy
myexanizmlarini ochib byeruvchi psixologik kontsyeptsiyalargacha tashqi
sharoitdan ko`rinishning ichki sabablariga o`tish tamoyillari bilan tuzilgan.
qabul qilingan tasnifga muvofiq og`ishgan xulq omillarining tahlilini
o`tkazamiz.
Dyeviant axloqning tashqi jismoniy shartlariga iqlimiy gyeofizik, ekologik
va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stryesni
potyentsiyalovchi gyeomagnit ikkilanish kabi ko`rinishlar tajovuzkor va
istalmagan axloqning nomaxsus sabablari bo`lishi mumkin [2, 157-173-b.].
Avstriyalik ryejissyor Ulrix Zaydlning “Jazirama issiq” qujjatli filmida qavoning
yuqori qarorati inson psixik qolatiga ta'siri qayritabiiy tarzda aniq tasvirlab

byerilgan. (Film 2002 yildagi Vyenyetsiya fyestivalida “Oltin novda” mukofoti

bilan taqdirlangan.)
Aksincha, tashqi muqitning xotirjam sharoiti dyeviatsiya eqtimolini
pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay,
ushbu omil bizning ta'limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u yetarlicha
aqamiyatli dyeb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar
o`sha birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o`zlarini turlicha tutadilar.
Inson shaxsiga ta'sir etuvchi ancha muqim omil dyeb tashqi ijtimoiy
sharoitni tan olish lozim. Ularga quyidagilar taalluqlidir:

q jamoatchilik jarayonlari (ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati,

an'analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar);
q shaxs mansub bo`lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy
mansublik, etnik ko`rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o`quv-
profyessional guruhga mansublik, ryefyeryent guruh);
q mikroijtimoiy muqit (oila qayotining darajasi va uslubi, oiladagi
psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o`zaro munosablatlar xaraktyeri, oilaviy
tarbiya uslubi, do`stlar, boshqa aqamiyatli odamlar). lyudi).