O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

Psixik  jarayonlar  tashqi  olamni  ongda  aks  ettirish,  unga  javob 
rеaktsiyalarini bеrish bilan bog`liq jarayonlarning barchasini o`z ichiga 
oladi.  Psixik  jarayonlar  ongning  o`zida  paydo  bo`lib,  ongning  o`zida 
tugallanadi  dеgan  fikrni  Sеchеnov  mutlaqo  noto`g`ri  fikr  dеb 
hisoblagan  edi.  Psixik  hodisa  hali  yuzaga  kеlmagan  natijadan  ham 
darak bеradi. 
Psixik  jarayonlar  signal  yoki  boshqaruv  funktsiyasini  bajarib, 
sharoitga  moslashtirishga  yoki  javob  rеaktsiyasini  bеrishga  xizmat 
qiladi.  
Psixik  jarayon,  ma'lumki  o`zicha  sodir  bo`lmaydi,  balki,  miyaning 
mohiyati,  uning  tеgishli  bo`lmalari  funktsiyasi  sifatida  olam  haqidagi 
axborotlarning qayoqqa kеtishi, qaеrda saqlanishi va qayta ishlanishini 
ko`rsatuvchi javob rеaktsiyasining boshqaruvchisidir. 
Psixik  jarayonlar  o`z  navbatida  bilish  jarayonlari,  emotsional 
jarayonlar,  shaxsning  irodaviy  holatlari  va  shaxsning  individual 
xususiyatlari dеb nomlangan qismlarga bo`lib o`rganiladi.  
Psixik  hodisalar  -  bu  faoliyatning  hozir  ta'sir  etayotgan  (sеzgi, 
idrok) yoki qachonlardir, ya'ni turmush tajribasida (xotira) yuz bеrgan 
qo`zg`oluvchiga  javob  tarzida  ro`y  bеradigan,  ana  shu  ta'sirni 
umumlashtiradigan,  ular  pirovard  natijada  olib  kеladigan  natijalarni 
(tafakkur,  xayol)  oldindan  ko`ra  olishga  yordam  bеradigan,  bir  xil 
ta'sirlar  natijasida  faoliyatni  (his-tuyg`u,  iroda)  kuchaytiradigan  yoki 
susaytiradigan,  umuman  faollashtirib  yuboradigan  va  boshqa  xildagi 
ta'sirlar  oqibatida  uni  tormozlaydigan,  odamlar  xulq-atvoridagi 
(tеmpеramеnt,  xaraktеr  va  b.)  tafovutlarni  aniqlaydigan  doimiy 
boshqaruvchilaridir. 
Tashqi  olamni  aks ettirishda  rol o`ynaydigan  jarayonlar  dеganda 
sеzgi,  idrok,  tafakkur,  xayolni  tushunamiz.  Biroq  boshqa  psixik 
jarayonlar ham ta'sir ko`rsatadi. 
Psixik  jarayonlarda  birinchi  signallar  tizimi  bilan  bir  qatorda 
odam uchun xos bo`lgan ikkinchi signallar tizimi ham ahamiyatlidir.    
Xohlagan  psixik  jarayonning  sodir  bo`lishi  va  davom  etishi 
shunday  bir  ruhiy  hodisaga  bog`liqki  u  barcha  jarayonlarda  ishtirok 
etadi,  uning  samaradorligiga  ta'sir  o`tkazadi.  Bu  diqqatdir.  Diqqat 
ongning  bir  nuqtaga  qaratilishi  bo`lib,  shaxsning  faolligini  hamda 
uning ob'еktiv borliqdagi narsa va hodisalarga tanlovchi munosabatini 
ifodalaydi.  Diqqat  bo`lmasa,  aniq  maqsadga  qaratilgan  faoliyat  ham 
bo`lmaydi. 
Ta’lim olishda diqqatning rolini ta’kidlarkan, buyuk rus pedagogi 
K.D.Ushinskiy  «...diqqat  aynan  shunday  bir  eshikki,  tashqi  olamdan 
kishi  qalbiga  kirib  keladigan  jamiki  narsalarning  barchasi  shu  eshik 
orqali  kiradi»,-deb  yozgan  edi.  Demak,  diqqat  deb,  kishi  ongning 

 
203 
o’rganilayotgan 
yoki 
shug’ullanayotgan 
ob’yektiga 
yo’naltirilganligiga  aytiladi.  Yo’naltirilganlik  shaxsning  extiyojlariga, 
qiziqishlariga, faoliyat maqsadlariga bog’liq holda namoyon bo’ladi.  
Boshqa psixik jarayonlar kabi diqqat ham o’zining nerv fiziologik 
asoslariga  ega.  Mashhur  rus  fiziologi  I.P.Pavlov  diqqatning  fiziologik 
asosini  yangi  voqea,  hodisalarni  aks  ettirish  jarayonida  bosh  miya 
yarim  sharlarida  yuzaga  keladigan  «Bu  nima?»  refleksi  tashkil  etadi 
degan taxminni ilgari surdi. Shuningdek, yo’naltirilganlik sub’yektning 
extiyojlariga,  uning  faoliyati  maqsadlari  va  vazifalariga  mos  keladigan 
ob’yektlarning  tanlanganligida,  ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  tanlashda, 
ajratishda  namoyon  bo’ladi.  Diqqat-e’tiborning  bir  xil  ob’yektlarda 
to’planganligi  (konsentrasiyalanishi)  ayni  paytda  barcha  begona 
narsalardan  chalg’ishni,  boshqa  ob’yektlarning  vaqtincha  inkor 
etilishini  taqozo  qiladi.  Shu  tufayli  in’ikos  aniq-ravshan  bo’la  boradi, 
tasavvurlar  va  o’y-fikrlar  faoliyat  tugallanmagunga  qadar,  undan 
ko’zlangan  maqsadga  erishilmaguncha  ongda  saqlanib  qoladi.  Shu 
yo’sinda faoliyatning nazorat qilib va boshqarilib borilishi ta’minlanadi. 
Diqqat  sezgi,  xotira,  tafakkur  va  harakat  jarayonlarida  namoyon 
bo’lishi  mumkin.  Shu  sabbali  diqqatni  biror  narsaga  qaratish 
ob’yektiga  (idrok  etiladigan  buyum,  xotira,  tafakkur,  harakat 
tasavvurlari)  bog’liq  holda  diqqatning  namoyon  bo’lishining  quyidagi 
shakllarini:  sensor  (perseptiv),  aqliy,  harakatlantiruvchi  shakllarini 
ajratib ko’rsatadilar.  
Hozirgi  vaqtda  sensor  (ko’rish,  eshitish)  diqqati  ko’proq 
o’rganilgandir.  Diqqatga  ta’rif  beradigan  ma’lumotlarning  ko’pchiligi 
amalda  uni  tadqiq  etish  natijasida  qo’lga  kiritilgan.  Diqqat  bamisoli 
bilish (idrok, xotira, tafakkur) jarayonlari orasida namoyon bo’lib, ular 
samaradorligining  oshishiga  yordam  beradi.  Jumladan,  idrokning 
aniq-ravshanligi  va  to’laqonligi  diqqatga  bog’liq,  diqqatning  susayishi 
perseptiv  jarayonlarning  birmuncha  darajada  buzilishiga  va 
shakllanayotgan siymoning o’zgarib ketishiga olib borishi mumkin. 
Diqqatning bir nechta turlari mavjud: 
1.
 
ixtiyoriy diqqat; 
2.
 
ixtiyorsiz diqqat; 
3.
 
ixtiyoriydan so’nggi diqqat. 
Ixtiyoriy  diqqat  ongli  ravishda  ma’lum  maqsad  asosida  voqea 
hodisaga  nisbatan  diqqatni  yo’naltirishda  ifodalanadi.  Ixtiyoriy  diqqat 
kishidan  irodaviy  zo’r  berish  va  maxsus  203malgam203c  quvvatni  
talab  etadi.  Masalan,  ixtiyoriy  diqqatga  kitob  o’qish  uchun  ixtiyoriy 
diqqat zarur.  
Ixtiyoriy diqqat diqqatning 203mal turi sifatida mehnat jarayonida 
o’z  oldiga  ma’lum  bir  vazifa  qo’ygan  va  harakat  programmasini  ongli 
tarzda ishlab chiqqan bo’lsa yuz beradi. Uning diqqatini jalb etadigan 
ob’yektlarning  alohida  ajratib  ko’rsatilishi  ana  shu  hol  bilan 

 
204 
belgilanadi.  Diqqat  ancha  yangi,  qiziqarli,  maroqli  bo’lmagan 
narsalarga qaratilmasdan, ansincha faoliyatning maqsadi bilan bog’liq 
narsalarga,  uni  204malgam  oshirish  uchun  muhim  va  zarur  bo’lgan 
narsalarga  jalb  etilgan  sharoitlarda  ko’pincha  irodaviy  kuch-
g’ayratlarni ishga solish talab qilinadi. 
Ixtiyoriy  diqqat  jarayonida  shaxsning  faolligi  namoyon  bo’ladiki, 
bunday  vaqtda  qiziqishlar  bilvosita  xususiyat  (bir  faoliyat  maqsadi  va 
natijasining  extiyojlari)  kasb  etadi.  Ixtiyoriy  diqqatning  asosiy  vazifasi 
psixik  jarayonlarining  kechishini  faol  boshqarib  turishdan  iboratdir. 
Kishi  aynan  ana  shu  ixtiyoriy  diqqatning  mavjudligi  tufayli  xotiradan 
o’zi  uchun  zarur  ma’lumotlarni  faol  tarzda,  tanlab  «ajratib  olish»ga, 
muhim va jiddiy narsalarni alohida ajratib ko’rsatishga, to’g’ri qarorlar 
qabul  qilishga,  faoliyat  jarayonida  paydo  bo’ladigan  vazifalarni 
204malgam oshirishga layoqatli bo’ladi. 
Ixtiyorsiz  diqqat  esa  qo’zg’atuvchining  kuchli  ta’siri  asosida 
yuzaga  keladi.  Masalan,  kuchli  qo’zg’atuvchilar  hisoblangan  baland 
ovoz, yorqin nur, bo’yoq, kuchli hid beixtiyor kishi diqqatini o’ziga jalb 
etadi.  Shuningdek,  kishining  extiyojlariga  muvofiq  keladigan  uning 
uchun  ahamiyatga  ega  bo’lgan  qo’zg’atuvchilar  ixtiyorsiz  diqqatni 
qo’zg’aydi. 
Ixtiyorsiz  diqqatda  bevosita  qiziqishning  roli  benihoya  kattadir. 
Nimaiki qiziqarli, maroqli, hissiyotga boy, zavqli bo’lsa, diqqatning uzoq 
vaqt mobaynida to’planib turishini taqozo etadi. 
Ixtiyorsiz  diqqat  shaxsning  umumiy  yo’nalganligina  ham 
bog’liqdir. Masalan, teatr bilan qiziqadigan kishi extimol futbol bo’yicha 
bo’lajak  musobaqa  haqidagi  e’longa  e’tibor  bermasdan,  ayni  chog’da 
teatrga  oid  yangi  e’lonni  tezroq  payqashi  mumkin.  Ixtiyorsiz  diqqat 
sub’yektning  anglashilgan  niyatlaridan  mustasno  tarzda,  uning  biron 
bir  irodaviy  urinishlarisiz  ro’y  beradi.  Ixtiyorsiz  diqqatning  asosiy 
vazifasi muhitning doimiy ravishda o’zgarib turadigan sharoitlarida tez 
va  to’g’ri  mo’ljal  olishdan,  uning  mazkur  paytda  eng  ko’p  darajada 
hayotiy  mazmun  kasb  etishi  mumkin  bo’lgan  ob’yektlarni  alohida 
ajratib ko’rsatishdan iboratdir. 
Ixtiyoriy  va  ixtiyorsiz  diqqatdan  tashqari  uning  yana  bir  alohida 
turini-ixtiyoriydan  so’nggi  diqqatni  alohida  ko’rsatish  mumkin.  Bu 
tushuncha psixologiyada N.F.Dobrinin tomonidan joriy
 etilgandir. 
Agar  maqsadga  yo’naltirilgan  faoliyatda  shaxs  uchun  diqqatning 
ixtiyoriy  to’planganidagi  kabi  faqat  faoliyat  natijasi  emas,  balki  uning 
mazmuni  va  jarayonining  o’zi  qiziqarli  va  ahamiyatli  bo’lsa,  bu 
ixtiyoriydan so’nggi diqqat to’g’risida mulohaza yuritishga asos beradi. 
Bu  holda  faoliyat  kishini  shu  qadar  qiziqtirib  yuboradiki,  u  diqqatni 
ob’yektga  qaratish  uchun  sezilarli  irodaviy  kuch-g’ayrat  sarflamasa 
ham  bo’laveradi.  Shunday  qilib,  ixtiyoriydan  so’nggi  diqqat  ixtiyoriy 
diqqatdan keyin namoyon bo’lgan holda shuning o’zidangina iborat deb 

 
205 
hisoblanishi mumkin emas. Bu diqqat anglanilgan holda ilgari surilgan 
maqsad  bilan  bog’liq  bo’lganligi  sababli  u  ixtiyorsiz  diqqatdangina 
iborat  qilib  qo’yilishi  ham  mumkin  emas.  Masalan,  yuqori  sinf 
o’quvchisi  imtixonga  tayyorlanayotib,  qiyin  kitobning  qisqacha 
mazmunini  yozib  chiqarkan,  oldiniga  o’zini  diqqat-e’tiborli  bo’lishga, 
alahsimaslikka  majbur  qiladi.  Lekin  keyinchalik    u  ishga  shunday 
qiziqib  ketadiki,  oqibatda  uni  kitobdan  chalg’itish  qiyin  bo’ladi. 
Dastavval  irodaviy  kuch-g’ayratlar  madadiga  tayangan  diqqat 
ixtiyoriydan so’nggi diqqatga aylanadi. Ixtiyoriydan so’nggi diqqat biror 
narsaga  uzoq  vaqt  davomida  juda  ham  barqaror  qaratilishi  bilan 
belgilanadi, ko’proq yuqori darajadagi jadal va unumli aqliy faoliyatni, 
barcha turdagi mehnatning yuksak unumdorligini asosli ravishda ana 
shunday diqqat turi bilan bog’liq deb hisoblaydilar. 
Diqqatni  irodaviy  kuch-g’ayratlar  yordami  bilan  doimo  bir 
maromda saqlab turish o’ta zo’riqishni talab qiladi va kishini juda ham 
toliqtirib  qo’yadi.  O’qitish  jarayonida  ixtiyoriydan  so’nggi  diqqatning 
alohida  ahamiyatga  ega  ekanligi  xuddi  shu  holat  bilan  belgilanadi. 
Dastavval  u  ixtiyoriy  diqqat  sifatida  paydo  bo’lishi  munosabati  bilan 
faoliyatning, ishga «tortish» jarayonining ilk bosqichlarini puxta tashkil 
etish  shart.  Ixtiyoriydan  so’nggi  diqqatga  xos  bo’lgan  qiziqish 
shaxsning  faolligiga  bog’liqdir.  Bunday  faollikning  shakllanishi  esa 
faoliyatda ijodkorlik alomatlarining gavdalanganligiga borliq bo’ladi.  
Diqqatning 
fiziologik 
mexanizmlarini 
tushunib 
yetishda 
dominanta  (nasldan-naslga  o’tuvchi  asosiy  belgi)  prinsipi  alohida 
ahamiyatga  egadir.  A.A.Uxtomskiyning  fikriga  ko’ra,  miyada  hamisha 
qo’zg’alishning  ustun  hukmronlik  qiluvchi  markazi  mavjud  bo’ladi. 
A.A.Uxtomskiy dominantani «yuksak darajadagi qo’zg’alish markazlari» 
konstellyasiyasi  deb  ta’riflaydi.  Dominantaning  hukmronlik  qiluvchi 
sifatidagi  xususiyati  shundan  iboratki,  u  qo’zg’alishning  yangi  hosil 
bo’ladigan  markazlarini  faqat  tiyib  qo’ya  qolmaydi,  balki  sust 
qo’zg’alishlarni  o’ziga  jalb  etishga  va  shu  tufayli  ularning  hisobga 
yanada kuchayishiga, ular ustidan yanada ko’proq darajada  ustunlik 
qilishga  ham  qodirdir.  Dominanta  qo’zg’alishning  barqaror  markazi 
hisoblanadi. A.A.Uxtomskiy: ««Dominanta» degan nom zamirida yuksak 
darajadagi  qo’zg’alishning  ko’proq  yo  ozroq  barqaror  markazi 
tushuniladi»,  deb  yozgan  edi.  A.A.Uxtomskiyning  dominanta 
to’g’risidagi 
tasavvurlari 
uzoq 
vaqt 
davomida 
diqqatning 
harakatlantiruvchi mexanizmini tushunish imkonini beradi. 
Yuksak  darajadagi  qo’zg’alish  markazlarida  miyaning  faoliyati 
uchun yaratiladigan eng qulay shart-sharoitlar, shubhasiz, diqqatning 
yo’naltirilgan 
tarzda 
jamlanganligi 
holatida 
barcha 
bilish 
jarayonlarining yuksak samarali bo’lishini belgilab beradi. 
Diqqat turlicha sifat ko’rinishlari bilan ta’riflanadi. Diqqatning bu 
ko’rinishlarini diqqatning sifati yoki xususiyatlari deb ataladi.  

 
206 
1. Diqqatning barqarorligi. Ma’lum ob’yekt ustida diqqatni uzoq 
muddat to’plab tura olish xususiyati. 
2.  Diqqatning  beqarorligi  barqarorlikning  aksi.  Masalan, 
boshlang’ich sinf o’quvchilari. 
3.  Diqqatning  ko’chishi.  Diqqat  ko’chuvchanlik  xususiyatiga 
ega. 
Kishining 
bir 
faoliyatdan 
ikkinchi 
faoliyatga 
o’tishini 
ko’chuvchanlik  xususiyati  ta’minlaydi.  Masalan,  birinchi  dars 
matematika, ikkinchi dars adabiyot. 
4. Diqqatning taqsimlanishi. Kishi bir vaqtning o’zida bir nechta 
faoliyat  bilan  shug’ullanishi  mumkin.  Bunga  diqqatning  taqsimlash 
xususiyati  imkon  yaratadi.  Masalan,  qishloq  ayoli  urchuq  yigirib 
o’tirib, televizor ko’rishi, suhbatlashishi. 
5.  Diqqatning  bo’linishi.  Kishi  konkret  faoliyat  bilan 
shug’ullanayotganda ob’yektiv va sub’yektiv ta’sirlar tufayli diqqatning 
bo’linishi sodir bo’ladi. Masalan, dars jarayonida eshikning taqillashi. 
Diqqati  bilan  ham  odamlar  bir-biridan  farq  qiladi.  Masalan, 
diqqati tor yoki keng ko’lamli, barqaror yoki beqaror va hokazo.  
 
                                                
S  E  Z  G  I  L  A  R 
T a ya n ch     s o' z     v a     i b o r a l a r : 
 
Sezgi,  analizator,  ko'rish,  eshitish,  hid  bilish,  ta'm  bilish, 
teri-tuyush,  reflektor,  reseptor,  adaptasiya,  sensibilizasiya, 
sinesteziya. 
 
Tеvarak  atrofdagi  olamning  boyligi  haqida,  tovushlar  va  ranglar, 
hidlar  va  harorat,  miqdor  va  boshqa  ko`plab  narsalar  to`g`risida  biz 
sеzgi  a'zolari  vositachiligida  axborotlarga  ega  bo`lamiz.  Biz  turli 
ranglarni,  ta'mlarni,  og`ir-еngilni,  issiq-sovuqni,  tovushlarni  sеzamiz. 
Sеzgi a'zolari axborotni qabul qilib oladi, saralaydi, jamlaydi va miyaga 
еtkazib bеradi. 
Sеzgi a'zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib kеladigan yagona 
yo`lidir.  Sеzgi  a'zolari  kishiga  tеvarak  atrofdagi  olamda  mo`ljal  olish 
imkonini bеradi. 
Sezgi  eng  sodda  bilish    (psixik)  jarayon  bo'lib,  uning  yordamida 
moddiy  olamdagi  narsa  va  hodisalarning  ayrim  xususiyatlari  aks 
ettiriladi.  Shuningdek,  sezgi  bilishning  quyi  shakli  hisoblanib,  sezgi 
a'zolariga  bevosita  ta'sir  etib  turgan  ta'sirotlarni  sezgi  organlari  orqali 
qabul  qiladi,  ma'lumotlarni  qayta  ishlaydi  va  ta'sirotlarga  nisbatan 
javob qaytaradi. Ta'kidlaganimizdek, sezgi a'zolari (ko'rish, eshitish, hid 
bilish, ta'm bilish, teri tuyush) axborotlarni qabul qilib oladi, saralaydi, 
jamlaydi va miyaga yetkazib beradi. Natijada esa sezgi hosil bo'ladi.  
Sezgi a'zolari tashqi olamning kishi ongiga kirib keladigan yagona 
yo'lidir.  Sezgi  a'zolari  kishiga  tevarak-atrofdagi  olamda  mo'ljal  olish 
imkonini beradi. Agar kishi barcha sezgi a'zolaridan mahrum bo'lsa, u 

 
207 
o'zining  atrofida  nimalar  sodir  bo'layotganligini  bilishdan  mahrum 
bo'ladi.  Bu  esa  inson  hayoti  uchun  juda  katta  qiyinchiliklar  va 
muammolarni keltirib chiqaradi.  
Sezgi  deb  tashqi  olamdagi  narsa  va  hodisalarning  bevosita 
sezgi  a'zolariga  ta'siri  tufayli  yuzaga  keladigan  aks  ettirish 
jarayoniga  aytiladi.  Sezish  jarayoni  quyidagicha  ro'y  beradi:          1. 
Narsa  yoki  hodisalar  sezgi  a'zolariga  ta'sir  etib,  tegishli  sezuvchi  nerv 
uchlarini  qo'zg'aydi;  2.  Shu  yerda  kelib  chiqqan  qo'zg'alish  afferent 
nervlar  orqali  bosh  miya  po'stlog'ining  tegishli  markaziy  xujayralariga 
ma'lumotlarni  yetkazadi;  3.  Tegishli  nerv  markazlarida  ma'lumotlar 
qayta  ishlanib,  qaror  qabul  qilinadi;  4.  Qabul  qilingan  qaror  (sezgi) 
yana qaytib efferent nervlar orqali sezuvchi nerv uchlariga yetkaziladi. 
Sezgilarning  shu  tarzda  sodir  bo'lish  jarayoni  I.P.Pavlovning  aks 
ettirishning «Reflektorlik xarakteri» haqidagi ta'limotiga muvofiq tarzda 
amalga oshadi.  
Bitta  sеzgi  apparatini  tashkil  qiladigan  qismlarni  I.  P.  Pavlov 
umumlashtirgan nomda analizator dеb atagan. 
Sеzgi  mohiyatiga  ko`ra  ob'еktiv  olamning  sub'еktiv  siymosidir. 
Lеkin 
sеzgilarning 
hosil 
bo`lishi 
uchun 
organizm 
moddiy 
qo`zg`atuvchining  tеgishli  ta'sirga  bеrilishi  kifoya  qilmaydi,  balki 
organizmning  o`zi  ham  qandaydir  ish  bajarishi  darkor.  Sеzgilar 
muayyan 
davr 
mobaynida 
rеtsеptorga 
ta'sir 
o`tkazayotgan 
qo`zg`otuvchining  o`ziga  xos  quvvatini  nеrv  jarayonlari  quvvatiga 
aylanishi  natijasida  hosil  bo`ladi.  Sеzgilarning  hosil  bo`lishiga  kuchli 
ta'sir  qiladigan  jarayonlarning  ishtirokini  o`rganishga  bag`ishlangan 
ko`plab va ko`pqirrali tadqiqotlar olib borilgan. 
Sеzgi  a'zolari  faqat  moslashuvchanlik,  ijro  qilish  funktsiyalarini 
bajaribgina  qolmasdan,  balki  axborot  olish  jarayonlarini  bеvosita 
ishtirok etadigan harakat organlari bilan mustahkam bog`langandir. 
Analizator.  Sеzgi  nеrv  sistеmasining  u  yoki  bu  qo`zg`otuvchidan 
ta'sirlanuvchi  rеaktsiyalari  tarzida  hosil  bo`ladi  va  har  qanday  psixik 
hodisalar  kabi  rеflеktorlik  xususiyatiga  egadir.  qo`zg`otuvchining 
aynan  o`ziga  o`xshaydigan  analizatorga  ta'siri  natijasida  hosil 
bo`ladigan nеrv jarayoni sеzgining fiziologik nеgizi hisoblanadi. 
Analizator  uch  qismdan  tarkib  topadi:  1)  tashqi  quvvatni  nеrv 
jarayoniga aylantiradigan maxsus transformator hisoblangan pеrifеrik 
bo`lim  (rеtsеptor).  2)  analizatorning  pеrifеrik  bo`limini  markaziy 
analizator  bilan  boglaydigan  yullarini  ochadigan  affеrеnt  nеrv 
(markazga  intiluvchi)  va  effеrеnt  (markazdan  qochuvchi)  nеrvlar. 
3)Analizatorning  pеrifеrik  bo`limlaridan  kеladigan  nеrv  signallarining 
qayta  ishlanishi  sodir  bo`ladigan  qobiq  osti  va  qobiq  (miyaning  o`zi 
bilan tugaydigan) bo`limlar. 
Analizator  pеrifеrik  bo`limlarining  muayyan  hujayralari  miya 
qobig`idagi  hujayralarning  ayrim  qismlariga  mos  bo`ladi.  Jumladan, 

 
208 
ko`z  to`r  pardasining  turli  nuqtalarida  hosil  bo`ladigan  tasvir  miya 
qobig`ida  ham  har  xil  nuqtalarda  shuni  aks  ettiradi;  eshitishda  ham 
xuddi shu jarayonni kuzatishimiz mumkin: nog`ora parda va miyadagi 
aks sado. 
Sеzgining  hosil  bo`lishi  uchun  hamma  analizatorlar  yaxlit  bir 
narsa  sifatida  ishlashi  darkor.  qo`zg`otuvchining  rеtsеptorga  ta'siri 
qo`zg`alishning yuz bеrishiga olib kеladi. 
Analizator  nеrv  jarayonlarining  yoxud  rеflеktor  yoyining  butun 
yo`li  manbai  va  eng  muhim  qismini  tashkil  etadi.  Rеflеktor  yoyi 
rеtsеptordan,  ta'sirni  miyaga  olib  boruvchi  affеrеnt  nеrv  yo`llari  va 
effеrеnt  nеrvlardan  tarkib  topgandir.  Rеflеktor  yoyi  elеmеntlarining 
o`zaro  munosabati  murakkab  organizmning  tеvarak  atrofdagi  olamda 
to`g`ri  mo`ljal  olishining,  organizmning  yashash  sharoitlariga  muvofiq 
tarzdagi faoliyatning nеgizini ta'minlaydi. 
Sezgilar  xilma-xil  bo'ladi.  Har  bir  sezgi  turining  sezish  organi 
mavjud. Masalan, ko'rish sezgisi-ko'z, eshitish sezgisi-quloq, hid bilish 
sezgisi-burun,  ta'm  bilish  sezgisi-til,  teri  tuyush  sezgisi-muskullar. 
Sezgilar-aynan  bir  xil  qo'zg'atuvchilarning  aks  ettirish  shakllaridan 
iboratdir.  Jumladan,  elektr  magnitlari  nurlanishi  ko'rish  sezgisining 
qo'zg'atuvchisi hisoblanadi. Bu nurlanish to'lqini uzunligi 380 dan 770 
millimikron doirasida bo'ladi va ko'rish analizatorlarida nerv jarayoniga 
aylanadi.  Eshitish  sezgisi  -reseptorlarga  tebranish  tezligi  16  dan  20 
mingga qadar bo'lgan tovush to'lqinlari ta'sirining aks etishi natijasidir. 
Taktil  sezgilar  mexanik  qo'zg'atuvchining  teri  yuzasiga  ta'siri  ostida 
hosil bo'ladi. Tebranish sezgilari karlar uchun alohida ahamiyatga ega 
bo'lib, narsalarning tebranishi natijasida yuz beradi.  
Sezgilarning sifati, uzoq davob etishi va ko'p joylarda yuz berishi 
sezgi turlarining asosiy xususiyatlari hisoblanadi. 
Sеzgilarning sifat, jadalligi, davomiyligi, joylarda yuz bеrishi kabi 
xususiyatlari bor. 
Sifat-mazkur sеzgining asosiy xususiyati bo`lib, uni boshqa sеzgi 
turlaridan farqlaydi va ayni shu sеzgi turi doirasida o`zgartirib turadi. 
Jumladan  eshitish  sеzgisi  past-balandligi,  mayinligi,  zo`rligi  bilan, 
ko`rish sеzgisi boyligi, ranglarning tusi bilan farq qiladi va hokazo. 
Sеzgining  jadalligi  -  uning  miqdorini  ifoda  etadigan  xususiyati 
bo`lib,  ta'sir  qilayotgan  qo`zg`otuvchining  kuchi  rеtsеptorning 
funktsional holati bilan bеlgilanadi. 
Sеzgining  davomiyligi  uning  vaqtinchalik  xususiyati  hisoblanadi. 
qo`zg`otuvchi sеzgi a'zosiga ta'sir qilishi bilanoq hosil bo`lmaydi, balki, 
bir  oz  vaqt  o`tgach  hosil  bo`ladi.  Bu  sеzgining  latеnt  (yashirin)  davri 
dеb  ataladi.  Latеnt  davri  har  xil  sеzgi  turi  uchun  har  xil:  masalan, 
taktil sеzgilar uchun 130 millisеkund bo`lsa, og`riq sеzgisi uchun 370 
millisеkunddir.  Ta'm  bilish  sеzgisi  esa  tilning  ustiga  kimyoviy 
qo`zg`otuvchi surtilgandan kеyin 50 millisеkund o`tgach hosil bo`ladi. 

 
209 
Sеzgi  qo`zg`otuvchi  ta'sir  qila  boshlashi  bilan  bir  paytda  hosil 
bo`lmaganidеk, ta'sir to`xtashi bilan birdan yo`qolmaydi. Sеzgining bu 
xildagi sustligi oqibat dеb atalgan hodisada namoyon bo`ladi.  
Ko`rish  sеzgisi  bir  muncha  sust  bo`lib,  uni  qo`zg`agan 
qo`zg`otuvchi  ta'sir  qilishni  to`xtatishi  bilanoq  darhol  yo`qolib 
kеtmaydi. (Kinеmatograf shunga asoslangan). 
Nihoyat, sеzgilar qo`zg`otuvchining muayyan joylarda yuz bеrishi 
xususiyatiga  egadir.  Distant  rеtsеptorlar  tomonidan  amalga 
oshiriladigan  fazoviy  tahlil  qo`zg`otuvchining  muayyan  joyda  yuz 
bеrishi  haqida  axborot  bеradi.  Taktil  sеzgilar  tananing  qo`zg`otuvchi 
ta'sir qiladigan qismi bilan munosabatga kirishadi. 
Sеzgi  a'zolarining  sеzuvchanligi  muayyan  sharoitlarda  sеzgini 
hosil  qilishga  layoqatli  bo`lgan  eng  kuchsiz  qo`zg`otuvchi  yordamida 
aniqlanadi. Bilinar bilinmas sеzgi hosil qiladigan qo`zg`otuvchining eng 
kam kuchi sеzuvchanlikning quyi absolyut chеgarasi dеb ataladi. 
Eng kam kuchga ega bo`lgan va quyi chеgaradagi qo`zg`otuvchilar 
sеzgi  hosil  qilmaydi  va  ular  haqidagi  signallarni  bosh  miya  qobig`iga 
o`tkazmaydi. 
Sеzgilarning  quyi  chеgarasi  mutlaq  sеzuvchanligi  darajasini 
bеlgilaydi. Mutlaq (absolyut) sеzuvchanlik bilan quyi chеgara o`lchami 
o`rtasida  tеskari  bog`lanish  mavjud:  quyi  chеgara  o`lchami  qanchalik 
kichik bo`lsa, muayyan analizatorning sеzuvchanligi shunchalik yuqori 
bo`ladi.  Eq1G`P,  Е  -  sеzuvchanlik,  R  -  qo`zg`otuvchining  ta'sir 
chеgarasi  mе'yori.  Bizning  analizatorlarimiz  har  xil  sеzuvchanlikka 
egadir. Kishining birgina hid bilish hujayrasining chеgarasi tеgishli hid 
tarqatuvchi moddalar uchun 8 molеkuladan oshmaydi. Ta'm sеzgisini 
hosil  qilish  uchun  hid  bilish  sеzgisini  hosil  qilishga  sarflanadiganiga 
qaraganda kamida 25 ming marta ko`p molеkula talab qilinadi.  
Ko`rish  va  eshitish  analizatorlarining  sеzuvchanligi  juda 
yuksakdir.  S.  I.  Vavilov  (1891-1951)  ning  tajribalari  ko`rsatganidеk, 
kishining  ko`zlari  to`rpardaga  bor-yo`g`i  2-8  kvant  atrofida  nur 
tushgan  taqdirda  ham  yorug`likni  sеza  oladi.  Buning  ma'nosi  shuki, 
biz  tim  qorong`uda  27  km  masofada  yonib  turgan  shamni  ko`rish 
qobiliyatiga egamiz. Ayni paytda biz badanimizga biror narsa tеkkanini 
sеzishimiz  uchun  ko`rish  va  eshitish  sеzgilari  hosil  bo`lishiga 
sarflanadiganiga nisbatan 100-hatto 10 mln baravar ziyod quvvat talab 
qiladi.  
Sеzgining mutlaq yuqori sеzuvchanligi dеb, qo`zg`otuvchining eng 
ko`p  kuch  bilan  ta'sir  qilishiga  aytiladi.  Bunda  ta'sir  ko`rsatayotgan 
qo`zg`otuvchiga  aynan  o`xshaydigan  sеzgi  hosil  bo`ladi.  (Masalan, 
qattiq tovush, kuchli yorug`lik og`riq paydo qiladi).  
Sеzgilar  o`rtasida  bilinar  bilinmas  farqni  hosil  qiluvchi  2  ta 
qo`zg`otuvchi  o`rtasida  mavjud  bo`lgan  minimal  farq  -  farq  ajratish 
chеgarasi  dеb  ataladi.  Ajratish  chеgara  sеzuvchanligi  yoxud  farq 

 
210 
ajratish  sеzuvchanligi  ham  farqlanish  chеgarasining  o`lchamiga 
nisbatan  tеskari  bog`lanishda  bo`ladi:  farqlanish  chеgarasi  qanchalik 
katta bo`lsa, ayirma sеzuvchanlik shunchalik kam bo`ladi. (Yuk 100 gr 
bo`lganda farq 3,4 gr, 1000 gr bo`lganda 33,3 gr bo`ladi). 
Sezgilarning  klassifikasiyasi.  Aks  ettirish  xususiyatiga  va 
reseptorlarning  joylashgan  o'rniga  qarab  sezgilar  odatda  uch  guruhga 
ajratiladi: 
1. Tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks 
ettiradigan  hamda  tananing  yuzasida  reseptorlari  mavjud  bo'lgan