O’zbekiston respublikasisog`liqni saqlash vazirligi toshkent farmatsevtika instituti

PSIXOLOGIYA
 fanidan 
 

 
158 
  
                               TAVSIYA ETILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 
 
  
I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari 
 
1.         O‟zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. – T., 2009.– 40 b. 
 
2.         «Ta‟lim to‟g‟risida» O‟zbekiston Respublikasining Qonuni // Oliy ta‟lim Me‟yoriy hujjatlari / 
Akademik S.S. G‟ulomov tahriri ostida. – T.: «Sharq», 2001. – B. 3-18. 
 
3.         Kadrlar tayyorlash milliy dasturi // Oliy ta‟lim Me‟yoriy hujjatlari / Akademik S.S. G‟ulomov 
tahriri ostida. – T., 2001. – B. 18-52. 
 
II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari 
 
4.         Barkamol avlod yili davlat dasturi. – T., 2010. – 80 b 
 
III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarorlari va O’zbekiston Respublikasi 
vazirliklarining huquqiy-me’yoriy hujjatlari 
 
5.         O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Mamlakatimizni modernizasiya 
qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – 
Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» nomli ma‟ruzalaridagi 
matreiallar, qoidalar va xulosalarni o‟rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to‟g‟risida: 
O‟zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 23 fevraldagi 101-F sonli Farmoyishi. // 
Xalq so‟zi gazetasi. – 2010.23.02. 
 
6.         O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, 
O‟zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‟llari va choralari» kitobidagi matreiallar, qoidalar va 
xulosalarni o‟rganish yuzasidan chora-tadbirlar kompleksi to‟g‟risida: O‟zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 20 martdagi 125-F sonli Farmoyishi. 
 
7.         Oliy va o‟rta maxsus, kasb-hunar ta‟limi muassasalarida O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.A. Karimovning «Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – 
ustuvor maqsadimizdir» hamda «Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini 
yanada yuksaltirishdir» nomli ma‟ruzalarini o‟rganishni tashkil etish to‟g‟risida: Oliy va o‟rta maxsus 
ta‟lim vazirining 2010 yil 1 martdagi 101/1-sonli buyrug‟i. 
 
8.         Oliy va o‟rta maxsus, kasb-hunar ta‟limi muassasalarida O‟zbekiston Respublikasi Prezidenti 
I.Karimovning «Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O‟zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning 
yo‟llari va choralari» kitobini o‟rganishni tashkil etish to‟g‟risida: Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim 
vazirining 2009 yil 28 martdagi 90-sonli buyrug‟i. 
 
IV. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari 
 
9.         Karimov I.A. Jahon inqirozining oqibatlarini yengish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish 
va taraqqiy topgan davlatlar darajasiga ko‟tarilish sari. – Т., 2010. – J.18. 280 b. 
 
10.      Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada 
yuksaltirishdir. – T., 2010. – 72 b. 
 
 

 
159 
V. Darsliklar 
 
11.      Aleksandrov Yu.I. Sistemnaya psixofiziologiya // Osnovi psixofiziologii: Uchebnik / Yu.I. 
Aleksandrov, D.G.Shevchenko, I.O.Aleksandrov; Otv. red. Yu.I. Aleksandrov. – M., 1997. – 430 s. 
 
12.      Bolotova A.K. Prikladnaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov / A.K. Bolotova. – M., 2006. – 
382 s. 
 
13.      Egamberdiyeva N. Ijtimoiy pedagogika: darslik / N.Egamberdiyeva. – T., 2009. – 232 b. 
 
14.      G‟oziyev E.G‟. Psixologiya: Kasb-hunar kollejlari uchun darslik / E.G‟. G‟oziyev; O‟zR 
OO‟MTV, O‟MKHTM. – T., 2008. – 352 b. 
 
15.      G‟oziyev E.G‟. Umumiy psixologiya: Oliy o‟quv yurtlarining psixologiya mutaxassisliklari 
uchun darslik. O‟zROO‟MTV. – T., 2010. – 512 b. 
 
16.      Ivanov, P.I. Umumiy psixologiya: Darslik. O‟zROO‟MTV. – T., 2008. – 480 b. 
 
17.      Karimova V.M., Hayitov O.E., Akramova F.A., Lutfullayeva N.X. Psixologiya: Nopedagogik 
va nopsixologik oliy o‟quv yurtlari uchun darslik. – T., 2007. – 308 b. 
 
18.      Karimova V.M., Hayitov O.E., Akramova F.A., Lutfullayeva N.X. Umumiy psixologiya: 
Nopedagogik va nopsixologik oliy o‟quv yurtlari uchun darslik. – T., 2010. – 328 b. 
 
19.      Klimov Ye.A. Vvedeniye v psixologiyu truda: Uchebnik. – M., 1998. – 343 s. 
 
20.      Maklakov A.G. Obshaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov. – SPb., 2010. – 583 s. 
 
21.      Nemov R.S. Obshaya psixologiya. Uchebnik. – SPb., 2009. – 304 s. 
 
22.      Nemov R.S. Psixologiya: Uchebnik. – M., 2010. – 639 s. 
 
23.      Nurkova V.V., Berezanskaya N.B. Psixologiya: Uchebnik. – M., 2006. – 484 s. 
 
24.      Obshaya psixologiya: Uchebnik / Pod red. prof. A.V. Karpova. – M., 2005. – 232 s. 
 
25.      Obuxova L.F. Vozrastnaya psixologiya: Uchebnik dlya vuzov. – M., 2006. – 460 s. 
 
26.      Psixologiya. Uchebnik dlya ekonomicheskix vuzov / Pod obsh. red. V.N. Drujinina. – SPb., 
2002. – 672 s. 
 
27.      Psixologiya: Uchebnik. / V.M. Allaxverdov, S.I. Bogdanova i dr. Otv. red. A.A. Krilov. – 2-ye 
izd., pererab. i dop. – M., 2005. – 752 s. 
 
28.      Rozin V.M. Psixologiya: nauka i praktika. Uchebnik. Rozin. – 2-ye izd. ster. – M., 2008. – 544 
s. 
 
29.      Rubinshteyn S.L. Osnovi obshyey psixologii. Uchebnik. – SPb., 2009. – 713 s. 
 
30.      Shapovalenko I.V. Vozrastnaya psixologiya (Psixologiya razvitiya i vozrastnaya psixologiya). 
Uchebnik. – M., 2005. – 349 s. 
 
VI. O’quv qo’llanmalar 

 
160 
 
31.      Akramova F.A. «Psixologiya» fani bo‟yicha o‟quv uslubiy majmua (bakalavriat bosqichi 
talabalari uchun): O‟quv uslubiy qo‟llanma. – T., 2006. – 177 b. 
 
32.      Bakirova G.X. Psixologiya razvitiya i motivasii personala: Ucheb. posobiye. – M., 2009. – 439 
s. 
 
33.      G‟oziyev E. Psixologiya: (Yosh davrlari psixologiyasi): Ped.institutlari va universitetlari 
uchun o‟quv qo‟llanma. – T., 1994. – 224 b. 
 
34.      G‟oziyev E.G‟. Muomala psixologiyasi: O‟quv qo‟llanma. – T., 2001. – 139 b. 
 
35.      Hayitov O.E. Psixodiagnostika: O‟quv qo‟llanma. – T., 2007. – 225 b. 
 
36.      Hayitov O.E. Psixologik iqtisod: O‟quv qo‟llanma / Prof. V.M. Karimova tahriri ostida. – T., 
2006. – 130 b. 
 
37.      Hayitov O.E. Rasulov Z.P., Umarova N.Sh. «Umumiy psixologiya» fani bo‟yicha ta‟lim 
texnologiyasi / «Iqtisodiy ta‟limdagi o‟qitish texnologiyasi» seriyasidan. – T., 2010. – 120 b. 
 
38.      Hayitov O.E., Ochilova G.O. Tadbirkorlik psixologiyasi: O‟quv qo‟llanma. 1-kitob. Oliy 
o‟quv yurtlari magistratura bosqichi talabalari uchun // Prof. V.M. Karimovaning umumiy tahriri 
ostida. – T., 2008. – 144-b. 
 
39.      Hayitov O.E.. Iqtisodiy psixologiya: O‟quv qo‟llanma. Oliy o‟quv yurtlari magistratura 
bosqichi talabalari uchun. – T., 2009. – 230 b. 
 
40.      Ibragimov X.I. Pedagogik psixologiya: pedagogika va psixologiya. O‟quv qo‟llanma. – T., 
2009. – 400 b. 
 
41.      Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va pedagogika 
institutlari uchun o‟quv qo‟llanma. – T., 1999. – 96 b. 
 
42.      Karimova V.M. Psixologiya. O‟quv qo‟llanma. – T., 2002. – 205 b. 
 
43      Karimova V.M., Hayitov O.E., Djalalova S.M. Boshqaruv psixologiyasi. O‟quv qo‟llanma. 
Oliy o‟quv yurtlari magistratura bosqichi talabalari uchun // Prof. V.M. Karimovaning umumiy tahriri 
ostida. – T., 2008. – 208 b. 
 
44.      Nishonova Z., Qarshiyeva D. Eksperimental psixologiya. – T., 2007. – 92 b. 
 
45.      Nishonova Z.T. Psixologik xizmat: Oliy o‟quv yurtlari pedagogik-psixologiya bakalavriat 
yo‟nalishi talabalari uchun o‟quv qo‟l. / Z.T. Nishonova; O‟zROO‟MTV. – T., 2007. – 160 b. 
 
 
VIII. Internet saytlari. 
 
1.    www.gov.uz – O‟zR VM va Prezidentining qaror va farmoyishlari. 
 
 2.   http://www.edu.uz – O‟zR Oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligining rasmiy veb sayti. 
 
 3.  http://bankrabot.com – referatlar, kurs ishlari, diplom ishlari. 
 

 
161 
4.      http://planetadisser.com – dissertasiyalar katalogi 
 
5.      http://www.bestdisser.com – referatlar, diplom va kurs ishlari 
 
6.      http://www.miu.by/rus/info – Minsk boshqaruv instituti rasmiy veb sayti 
 
7.      pedagog.uz – pedagogika fanlari portali 
 
8.      www.ht.ru – «Human Technologies» laboratoriyasi sayti 
 
 9.      ziyonet.uz 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
162 
 
 
FANIDAN MA’RUZALAR MATNI 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                  
 
                                                   KIRISH 
 
XXI asr intеllеktual avlodning zamoni. 
Islom Karimov. 
 
O`zbеkiston  Rеspublikasi  o`z  mustaqilligini  jaxon  miqiyosida  yil  sayin 
barqarorlashtirib borar ekan, uning istiqboli bugungi avlodning, bilidon, ma'naviy 
jihatdan barkamol insonlar bo`lib yеtishishiga bog`liqdir. Bu o`rinda inson ruhiyati 
qonunlarini  o`rganuvchi  psixologiya  fani  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Insonni 
jamiyatimiz  uchun  to`laqonli,  faol,  barkamol  shaxs  sifatida  shakllantirish, 
samaradorligini  yanada  oshirishda  psixologiya  ilmi  va  uning  amaliyotda  to`g`ri 
yo`nalishga ega bo`lishi juda muhimdir. 
 
XXI  asr  buyuk  o`zgarishlar  davri.  Bu  o`zgarishlar  eng  avvalo  inson 
tafakkuriga, uning fikrlash tarzida ro`y bеrishi muqarrar. Tabiiyki, bu holat shaxs 
ma'naviyati  va  u  orqali  jamiyatning  ma'naviy  qiyofasiga  o`z  ta'sirini  ko`rsatmay 
qolmaydi.  O`zbеkiston  Rеspublikasining  Prеzidеnti  I.A.Karimov  milliy  istiqlol 
mafkurasini  shakllantirish  ishining  hayotiy  zarurati  va  dolzarbligi  haqida  gapirar 
ekanlar, “Milliy g`oya birinchi navbatda yosh avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga 
sadoqat  ruhida  tarbiyalash,  ularning  qalbiga  insonparvarlik  va  odamiylik 
fazilatlarini  payvand  qilishdеk  olijanob  ishlarimizda  madadkor  bo`lishi  zarur”.  Bu 
vazifalar, birinchi navbatda kеlajakning bunyodkori bo`lmish yosh avlodning bilim 
olish,  yuqori  malakali  kadrlar  bo`lib  o`z  yurti  va  xalqiga  sitqidildan  xizmat  qilish, 

 
163 
ozod yurt ravnaqi va baxt-saodati uchun halol mеhnat qilishga o`rgatishni nazarda 
tutadi.  Zеro,  mustaqillik  aynan  fidoyi,  o`z  Vatani  manfaatlariga  g`oyat  sadoqatli, 
yuqori malakali kadrlarning jamiyatni boshqarishni taqozo etadi. 
 
Mazkur ma'ruza matni nomutaxassis fakultеt talabalari uchun mo`ljallangan 
bo`lib,  unda  umumiy  psixologiyaning  asosiy  bo`limlari,  psixik  jarayonlar,  ilmiy 
psixologiyaning  tarixi,  mеtodlari,  organizm,  individ,  shaxs,  sub'еkt,  faoliyat, 
tеmpеramеnt,  xaraktеr,  iroda,  hissiyot,  ong,  uning  tuzilishi,  ta'lim  jarayonidagi 
shaxsning psixik holati va bir qator psixologiyaning masalalariga doir ma'lumotlar 
bеrilgan. 
 
Ushbu ma'ruza matni yoshlarning ongida va ruhiyatida yangicha sifatlarning 
shakllantirilishini  psixologiya  masalalari  doirasida  yеchishga  yordam  bеradi, 
yuksak  madaniyatli  va  ma'naviy  еtuk  xalqqa  munosib  vorislarni  tarbiyalashga 
hissa qo`shadi, dеgan umiddamiz. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                   
PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI 
R e j a : 
1.
 
Psixologiya haqida tushuncha. 
2.
 
Psixologiya fanining kelib chiqish tarixi. 
3.
 
Psixologiya prinsiplari. 
4.
 
Sohalari. 
5.
 
Psixologiya tarmoqlari va fanlar tizimidagi o'rni 
T a ya n ch     s o' z     v a     i b o r a l a r : 
 
Psixologiya,  rux,  aks  ettirish,  psixika,  Aristotel,  refleks, 
emperizm, 
sensualizm, 
faktlar, 
jarayonlar, 
individual 
xususiyatlar,  vazifalar,  psixik  holatlar.  Prinsip,  determinizm, 
ong,  faoliyat,  amaliyot,  nazariya,  soha,  ijtimoiy  psixologiya, 
psixika, tadqiqot, psixik taraqqiyot, ijtimoiy borliq. 
Psixologiya  lotincha  “psyuxe"-ruh,  "logos"-fan,  ta'Iimot  degan  so'zlardan 
oiingan bo'iib,  psixologiya  fani  inson  ruhi  haqidagi  ta'limotdir.  Boshqacha  qilib 
aytganda psixologiya ruhshunoslik, insonshunoslik haqidagi fandir. 
Psixologiya,  falsafadek  juda  qadimiy  fanlardandir  va 
juda boy tarixga egadir.Pisxologiya dastlab falsafa doirasida 
faoliyat  ko'rsatgan.  Psixologiya  juda  uzoq  tarixga  ega. 

 
164 
Dastlabki 
psixologik 
tasavvurlar 
Qadimgi 
Sharq 
mamlakatlarida,  Xitoy,  Hindiston,  Misr  kabi  mamlakatlarda 
vujudga  kelgan.  Psixologik  tasavvurlarning  vujudga  kelishida 
odamlar  o'rtasida  farqlarning  mavjud  ekanligi,  ammo  bu 
farqlarning sabablari aniq bo'lmaganligi bilan bog'liq.    
Kishining  psixikasi  haqidagi  ta'limotni  birinchi  marta  Aristotel  (eramizdan 
avvalgi  384-322  yillar)  «Ruh  haqida»  degan  kitobida  bayon  qilgan.  Shu  sababli 
Aristotel  alohida  fan  bo'lgan  psixologiyaga  asos  solgan  olim  yoki  psixologiya 
fanining  «otasi»  deb  hisoblanadi.  U  bir  qancha  asarlar  yozib,  ularda  psixologiya 
masalalari  bo'yicha  o'z  qarashlarini  bayon  qiladi.  Aristotel  ruh  tan  bilan  uzviy 
bog'langan, deb hisoblaydi. «Ruh-deydi u-o'z taiatiga ko'ra hukmron asosdir, tana 
esa  tobe  narsadir».  Aristoteldan  keyin  Demokrit,  undan  keyin  Epikur  (342-271 
yillar),  Rim  shoiri  va  faylasufi  Lukresiy  Karr  (99-95  yillar)  psixologiya  fanining 
rivojlanishiga o'z nazariyalari bilan hissa qo'shdilar. Lukresiy psixik hodisalarning 
tanaga bog'liqligini tajribada asoslab berdi. 
0’rta  asrlardan  fransuz  tabiatshunos  olimi  R.Dekart  nomini  tilga  olmaslik 
mumkin  emas.  Chunki  bu  olimning  nomi  bilan  keyinchalik  fiziologiyada  va 
Psixologiyada  ko'p  ishlatiladigan  refleks  tushunchasi  bog’liqdir.  R.Dekart  o'z 
zamonasida  birinchi  marta  refleks  tushunchasini  odam  hatti-harakatini 
tushintirishda ishlatdi va harakatlarni tashqi muhit ta'siri ostida ro'yobga kelishini 
refleks  mexanizmi  deb  tushuntiradi.  Lekin  R.Dekart  odam  faoliyatini  to'g'ridan-
to'g'ri jonsiz mexanizm, mashina sifatida tasavvur qiladi, odam ruhining bu xatti-
harakatlarga biron bir aloqasi bolishi mumkinligini butkul rad etadi. Ya ni refleks 
tushunchasi uning risolalarida juda tor manoda, faqat fizik aks ettirish ma'nosida 
qabul  qilingan.  Lekin  shunga  qaramay, bizning  zamonga  kelib,  R.Dekart  ta'limoti 
mexanikligi  uchun  em'as,  balkim  materialistic  dunyo  qarashdan  kelib 
chiqayotganligi  uchun  refleks  tushunchasi  qaytadan  tahlil  qilingan  holda  qqabul 
qilindi. 
Psixologiya  fanining  rivojlanishida  CH.Darvinning  evolyusion  nazariyasi 
nihoyatda katta ahamiyatga ega bo'ldi. 
Vilgelm  Vund  1879  yili  Leypsigda  birinchi  eksperimental  psixologiya 
amaliysini  tashkil  qildi.  Oradan  ko'p  o'tmay,  1881  yili  Berlin  universiteti  qoshida 
eksperimental psixologiya instituti tashkil qildi. 
XIX  asrning  oxirida  Rossiyada  Tokarskiy,  Bexterev,  Langerlar,  1911 
Chelpanov  rahbarligida  eksperimental  psixologiya  amaliysi  ochildi.  XIX  asrning 
oxirlaridan  boshlab,  psixologiyaning  boshqa  sohalri:  hayvonlar  psixologiyasi, 
tarixiy psixologiya, yoshga aloqador kishilar psixologiyasi maydonga keldi. 
Eng muhimi-XX asrga kelib, psixologiyaning tatbiqiy sohalari paydo bo'ldiki, 
endi  qo'lga  kiritilgan  yutuqlar  bevosita  ta'lim,  tarbiya,  sanoat,  biznes,  marketing 
xizmatlari, boshqaruv, sog'liqni saqlash, huquqbuzarlikning oldini olish sohalariga 
dadil  joriy  etila  boshladi.  XXI  asrning  birinchi  yiliga  kelib,  psixologiya  nazariy, 
tahliliy  fandan  bevosita  amaliyotning  ehtiyojlarini  qondiruvchi  tadbiqiy  fanga 
aylandi. 
Biz  sobiq  sho’rolar  davrida  tabiatni  birlamchi,  ruhni  ikkilamchi  deb  o'rgana'r 
edik, birinchi o'ringa borliqni, ikkinchi o'ringa tafakkurni qo'yar edik. 
Sharq  mutafakkirlari  ma'naviy  hayot  jamiyat  taraqqiyotini,  kishilar  faoliyatini 
belgilaydi, deb ta'lim beradilar. Shu bilan birga ular ijtimoiy hayot va ijtimoiy ong 
o'rtasidagi  munosabatlar  murakkab  ekanligini  ta’kidlaydilar,  ijtimoiy  ong  ijtimoiy 

 
165 
borliq  bilan  davlat,  huquq,  siyosat  va  boshqa  shu  kabilar  bilan  bog'liq  ekanligini 
uqtiradilar.  
Psixologiya fanini rivojlantirish sohasida Sharq mutafakkirlaridan Abu Nasr 
Forobiy,  Abu  Rayhon  Beruniy,  Ibn  Sino,  Abu  Homid  Muhammad  G'azzoliy  kabilar 
katta  hissa  qo'shganlar.  Mustaqil  O'zbekiston  Respublikasida  milliy  psixologiya 
fanini  rivojlantirish  uchun  psixolog  olimlarimizdan  I.P.Ivanov,  E.G.G'oziyev, 
M.G.Davletshin,  V.A.Tokoreva,  B.R.Qodirov,  G.B.Shoumarov,  E.Z.Usmonova, 
S.A.Axunjonova,  R.l.Sunnatovlar  ham  munosib  hissa  qo'shib  keldilar  va 
qo’shmoqdalar. 
 
Har  bir  fanning  o'z  predmeti  bo'lgani  kabi,  psixologiya 
ham  o'z  predmetiga  ega.  Ammo  psixologiya  o'rganadigan 
voqelik  boshqa  fanlardagidan  tubdan  farq  qiladi.  Chunki 
uning  predmetini  ko'z  bilan  ko'rib,  ushlab  yoki  bevosita 
o'lchab  bo'lmaydi.  Ularni  fikr  yuritish,  tasavvur  qilish,  his 
qilish  orqaligina  bilib  olish  mumkin.  Psixologiya  predmetiga 
quyidagi ta'rif berish mumkin: 
 
Psixologiya 
inson 
ruhiyatining 
o'ziga 
xos 
xususiyatlari  ko'rinishlari  va  rivojlanishning  umumiy 
qonuniyatlarini tadbiq etadi. 
 
Ruhiyat deganda nima tushuniladi? 
 
Ruhiyat  bu  insonning  ichki  tuzilishi,  ichki  dunyosi, 
qobiliyatlari, barcha sohadagi imkoniyatlari kabilarni qamrab 
oladi. Tor ma'noda ichki dunyo tushuniladi.  
 
Psixologiya  o'zining  predmetini  to'rt  bo'limga  bo'lib 
o'rganadi: 
 
1. Psixologiyaning asosiy masalalari. 
 
2. Bilish jarayoni. 
 
3. Shaxsning hissiy-irodaviy xususiyatlari. 
 
4. Shaxsning individual tipologik xususiyatlari. 
 
Birinchi bo'lim, psixologiyaning asosiy masalalarida  
 
a)  fan predmeti; 
 
b)  vazifalari,  prinsiplari,  tarixi,  metodlari,  sohalari 
o'rganiladi. 
 
Psixologiya  o'z    vazifalarini  amalga  oshirishda  konkret 
prinsiplarga  tayanadi.  Prinsip  tamoyil  degan  ma'noni 
anglatadi.  Prinsiplar  ikkiga  bo'linib,  ya'ni  asosiy  prinsiplarga 
hamda  yordamchi  prinsiplarga  tayangan  holda  tadqiqot 
ishlari olib boriladi. 
Asosiy prinsiplarga:  

 
166 
1. Determinizm prinsipi. 
2. Ong va faoliyat birligi prinsipi. 
3. Psixikani faoliyatda taraqqiyo etish prinsipi kiradi. 
Yordamchi prinsiplarga esa tarixiylik prinsipi, nazariya va 
amaliyot birligi prinsipi, monizm prinsipi va hokazolar kiradi.  
Determinizm  nima?  Determinizm  so'zi  sabab  va 
oqibatning  o'zaro  birligini  ifodalaydi.  Bu  prinsipga  ko'ra 
sababsiz  oqibat  bo'lmaydi.  Determinizm  prinsipiga  ko'ra 
psixika  taraqqiyoti  individning  yashash  muhiti  bilan 
belgilanadi, ya'ni muhit o'zgarishi bilan psixika ham o'zgaradi. 
Masalan:  qishloqda  yaxshi  dars  o'ta  olmaydigan  qoloq  bir 
maktabning  o'quvchisi  bilan  shaharda  maxsus  chuqur  ta'lim 
beriladigan  lisey  o'quvchisi  tafakkuri  o'rtasida  farq  bo'lishi 
tabiiy.  Farqning  sababi  mavjud.  Sababi  muhit,  shart-
sharoitdir.  
Agar  muhit  o'rtasidagi  farq  qanchalik  kam  bo'lsa,  psixik 
xususiyatlarning rivojlanishi va shakllanishida ham farq kam 
bo'ladi. Aksincha esa farq katta bo'ladi.  
Determinizm  prinsipi  nima  uchun  prinsip  sifatida  qabul 
qilingan?  Psixologik  voqeliklarni  tadqiq  etishda,  ularni 
baholashda  va  rivojlantirishda  determinizm  prinsipiga  amal 
qilinadi.  
Ong va faoliyat birligi prinsipi. Bu prinsipga ko'ra ong 
va  faoliyat  o'zaro  uzviy  bog'liq  hodisa  hisoblanadi.  Ya'ni  biri 
ikkinchisini  taqozo  etadi.  Mashhur  rus  psixologi  Sergey 
Leonidovich Rubenshteyn psixologiyada ong va faoliyat birligi 
prinsipining  asoschisi  hisoblanadi.  Dastlab  bolada  ongning 
shakllanishi  uchun  tug'ma  imokniyatlar  mavjud  bo'ladi. 
Ammo  uning  shakllanishi  bevosita  faoliyatning  shakllanishi 
bilan tarkib topadi. Ayni vaqtda faoliyat ongning shakllanishi 
va  rivojlanishining  negizi,  o'z  mohiyati  manbai  bo'lib  xizmat 
qiladi. Ongsiz faoliyat bo'lmaydi, faoliyatsiz ong bo'lmaydi.  
Psixikani  faoliyatda  taraqqiy  etish  prinsipi.  Bu 
prinsipga ko'ra inson shaxsi va uning psixologik xususiyatlari 
faoliyatda 
taraqqiy 
etadi. 
Bu 
prisipning 
asoschisi 
psixologiyada  faolyait  nazariyasining  asoschisi  hisoblangan 
A.N.Leontyevdir.  Leontyev  o'zining  «Psixika  taraqqiyoti 
muammolari»  nomli  asarida  quyidagi  fikrni  keltirgan:  «Inson 

 
167 
shaxsi va ongi faoliyatda shakllanadi, faoliyatd taraqqiy etadi 
va aynan shu faoliyatda namoyon bo'ladi». 
Shu  prinsiplarga  asoslanib  psixologik  qonuniyatlar 
amalga oshiriladi va tegishli xulosalar chiqariladi.   
Tarixiylik prinsipi. Psixologiyada biror voqelikni tadqiq 
etishni uning ayni paytgacha o'rganilish tarixi, jarayoni, ijobiy 
va  salbiy  jihatlari  inobatga  olinadi  hamda  tadqiqotchi 
tomonidan avval o'rganilmagan jihatlari yangilik sifatida kashf 
etiladi.    Bu  prinsipga  asosan  ilmiy  tadqiqiy  ishlarni  amalga 
oshirishda foydalaniladi.  
Nazariya  va  amaliyot  birligi  prinsipi.  Nazariyada 
yaratilgan kashfiyotlar, tadqiqotlar amaliyotda joriy etilishi va 
aksincha  amaliyotda  tekshirilgan,  kuzatilgan  hodisalarni 
nazariy jihatdan asoslashni taqozo etadi. 
Monizm  prinsipi.  Biror  bir  voqelikni  tadqiq  etishda 
alohida  shaxsga  taalluqli  jihatlarni  asos  qilib  olish  va  shu 
asosda  xulosalar  chiqarishni  nazarda  tutadi.  Monizm  so'zi  
bitta alohida ma'nosini anglatadi. 
Psixologiyaning sohalari. Psixologiya fani ijtimoiy 
hayotning barcha sohalarida amal qiladi. Chunki qayerda 
inson faoliyat ko'rsatar ekan, o'sha yerda inson ruhiyati bilan 
bog'liq muammolar yuzaga chiqadi. 
Hozirgi  kunda  psixologiyaning  70  dan  ziyod  sohalari 
faoliyat  ko'rsatmoqda.  Masalan:  umumiy  psixologiya, 
medisina  psixologiyasi,  sport,  muhandislik,  oila,  harbiy, 
yuridik,  aviasiya,  kosmik,  yosh  davrlar  psixologiyasi, 
pedagogik,  etnopsixologiya,  differensial  psixologiya  va 
hokazolar.