O’zbekiston respuliikasi xalq ta’limi

Tabiatni estetik qabul qilish

Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilari uchun atrof olamni hayajon bilan qabul

qilish xarakterlidir. Bolalar hamma narsani qarab chiqishlari, qo‘l bilan ushlab ko‘rishlari, kattalarning tushuntirishlarini bajonidil tinglashlariga qaramay,
8

atrofdagi xodisalarda ko‘p narsalarni payqab ololmaydilar, chunki ular o‘zlarining hissiyot va qiziqishlarini qo‘zg‘atuvchi ta’sirlarga e’tibor beradilar, muhim bo‘lsa ham hayajon o‘yg‘otmaydigan narsalarga e’tibor bermaydilar. Bolalarning kattalar e’tibor bermaydigan narsalar tafsilotini payqab olishlari shu bilan tushuntiriladi, chunki ular uchun bu jiddiy ahamiyatga ega. Shunga ko‘ra bolalarni tabiatshunoslik ob’yektlari bilan tanishtirib borishda ularning jozibaliligiga, go‘zalligiga alohida e’tibor bermoq zarur.

Estetik tarbiyaning vazifasi:

 tabiatda go‘zallikni ko‘rishgina emas, balki uni idrok etishga, ya’ni

estetik qabul qilishni idrok etish bilan bog‘lashga;

 tabiatda go‘zallikni bunyodga keltirish va uni muhofaza qilishga, ya’ni

estetika bilan mehnat madaniyatini bog‘lashga;

 tabiatda hamda jamiyatda xulq-atvor hamda muomala madaniyati

qoidalariga rioya qilishga, ya’ni estetika bilan etikani bog‘lashga o‘rgatishdir.

Tabiatshunoslikni o‘qitish jarayonida estetik tarbiya har tomonlama, rejali ravishda, o‘quvchilarning tabiat bilan muloqotda bo‘lishlarining barcha shakllarini hisobga olgan holda olib borilmog‘i lozim.

Odobiy tarbiya

Tabiatshunoslik mashg‘ulotlarida o‘quvchilarda tabiatga, atrofdagi odamlar

mehnatiga odobiy munosabatda bo‘lishni tarbiyalash zarur. Ammo boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining bir o‘zi uchun odobiy tarbiyaning barcha tomonlarini qamrab olish qiyin. Bu-butun maktabning vazifasidir. Boshlang‘ich sinflarda esa, ish tutishda (jamoa mehnat jarayonida, ekskursiyalarda, tirik tabiat burchagida, maktab oldi uchastkasida) aks etadigan odobiy dunyoqarash shakllantirilmog‘i lozim.

Ekologik tarbiya

Insonning tabiatga chuqur va har taraflama ta’siri amalga oshayotgan bir

paytdagi ilmiy-texnika inqilobi sharoitlarida inson va jamiyatning tabiatga bog‘liqligini, uni saqlab qolish va yaxshilash zarurligini tushunadigan, atrofdagi
9

go‘zallikni qadrlay oladigan va tabiat holati uchun o‘z zamondoshlari hamda kelgusi avlod oldidagi fuqarolik mas’uliyatiga ega bo‘lgan har tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishini mo‘ljallovchi umum ekologik tarbiya katta ahamiyat kasb etmoqda.

O‘quvchilarning ekologik tarbiyasi kompleks holda umumiy tarbiya bilan bog‘liq tarzda amalga oshirilmog‘i lozim. Ekologik tarbiyaning kompleksligi g‘oyaviy-siyosiy, odobiy mehnat, estetik hamda jismoniy tarbiyaning uyg‘unlashtirilishidan iboratdir, bu shaxsning har taraflama ravnaq topishini ta’minlaydi. Boshlang‘ich sinfdagi ekologik tarbiya vatanparvarlik hislarini rivojlantiradi, chunki Vatan jonajon o‘lka, uning tabiati, xo‘jaligi odamlar turmushi orqali bilib olinadi, idrok qilinadi. Chunki jonajon tabiatga muhabbatni rivojlantirish vatanparvarlik tarbiyasida eng muhim omil hisoblanadi.

Vatanparvarlik tarbiyasi

Jamiyatimizda vatanparvarlik tarbiyasini baynalmilalchilik tarbiyasisiz

tasavvur qilib bo‘lmaydi. Buning uchun tabiat muhofazasi katta material beradi. Shunga ko‘ra vatanparvarlik tarbiyasini atrof tabiatni o‘rganish bilan boshlash kerak. Bolalikdan yaqin bo‘lgan jonajon o‘lka tabiati inson uchun doimiy yo‘ldir. Ayni paytda u «Vatan» to‘g‘risidagi keng tushunchaning tarkibiy elementidir.

Tabiatshunoslikni o‘qitish jarayonida o‘quvchilar e’tiborini olimlarning fanni rivojlantirishdagi roliga qaratmoq, ularning vatanparvarligini, mehnatsevarligini, o‘z xalqiga muhabbatini ta’kidlamoq zarur. Bu bolalarda tabiiy iftixor, buyuk namunalarga taqlid qilish xohishini vujudga keltiradi.

Tabiatga muhabbat va uni saqlash hamda muhofaza qilishga intilishni tarbiyalash

Tabiatga muhabbat-katta va murakkab hissiyotdir. U yuqori ruhiy va aqliy doiralarni o‘z ichiga oladi, murakkab psixik kompleksni hosil qiladi. Bu hissiyotni tarbiyalashni bolalikning erta yoshidan boshlash kerak, chunki bolada jonajon tabiatga muhabbat bilan birga jonajon o‘lkaga, jonajon mamlakatga ko‘ngil qo‘yish o‘sib boradi. Bolalikda tug‘ilgan bu hissiyot maktab yillarida

10

rivojlanib va boyib boradi, bunga ma’lum darajada tabiatshunoslik yordam beradi, u tabiat go‘zalligini qabul qilishgagina emas, balki uni muhofaza qilishga, boyliklarini ehtiyot qilib, oqilona foydalanishga, ularni faqat himoya qilibgina emas, balki ko‘paytirishga o‘rgatadi.

Boshlang‘ich sinfda tabiatshunoslik darslarini pedagogik texnologiyalar
asosida tashkil etish mazmuni

Bolani tevarak-atrofdagi tabiat bilan tanishtirish, unda olam tuzilishi va tabiat hodisalari haqida boshlang‘ich tasavvur hosil qilish, ilmiy dunyo-qarash kurtaklarini shakllantirish, tabiatga muhabbat uyg‘otish va undan oqilona foydalanishni o‘rgatish tabiatni o‘rganish ta’limi asosida amalga oshiriladi. Tabiat bo‘yicha standart ko‘rsatkichlari bolaning tabiat va undagi hodisalar haqidagi tasavvurga ega bo‘lish, ularni farqlay olish, qisqacha tavsiflab berish, amalda qo‘llay olishga o‘rgatish bilan belgilanadi.

Ushbu fan 1-2 sinflarda o‘qitiladigan “Atrofimizdagi olam” kursining davomi hisoblanib, bunda o‘quvchilarga tushunarli ravishda tabiat va jamiyat o‘rtasidagi bog‘liqlik va ziddiyatlar o‘rgatiladi.

O‘quvchilar insonlar oldida turgan aniq ekologik muammolarni biladilar. Bunday muammolarga jonsiz tabiatni va tuproqni ifloslanishdan, yemirilish va kuchsizlanishdan saqlash; turli tirik mavjudotlar va ularning vakillarini saqlash; insonlar sog‘ligini saqlashda tabiatni asrash kiradi.

Tabiatshunoslikni o‘qitish bolalarda butun Yer yuzi tabiatini asrab- avaylash hissini shakllantiradi. O‘quvchilar tabiatni asrash yuzasidan olib borilayotgan amaliy ishlar yuzasidan alohida ko‘nikmaga ega bo‘ladilar. O‘quvchilarga o‘lkamizning tabiat hodisalari va undagi jismlar haqida boshlang‘ich bilimlar berish; sodda misollar bilan inson va tabiat o‘rtasidagi o‘zaro aloqalarni ko‘rsatish; tabiatdan foydalanish va uni asrash bo‘yicha inson faoliyati bilan tanishtirish; tabiatni asrash uchun zarur bo‘lgan amaliy ko‘nikmalarni hosil qilish va shu asosda tabiatga nisbatan maqbul dunyoqarashni shakllantirish; o‘quvchilarni ekologik, etik, estetik, mehnat, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash tabiatshunoslik kursini o‘qitishning asosiy
11

maqsadi hisoblanadi.

“Atrofimizdagi olam” ва Tabiatshunoslik darslarida ilg`or usullardan,

amaliy ish turlaridan foydalanish

Jamiyatimiz hayotida yuz bergan ijobiy o‘zgarishlar ta’limning maqsadi, mazmuni va vazifalarini ham qayta ko‘rib chiqishni taqozo etdi. Buning natijasida o‘quvchi dars jarayonida faol ishtirokchiga aylandi, uning fikrlash doirasi kengaydi, undan ijodkorlik, tashabbuskorlik talab etila boshlandi. "Ta’lim to‘grisida"gi Qonunda ham, "Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi"da ham

o‘quvchining mustaqil fikrlashi va ijodkorligiga alohida e’tibor berilgan.

Dars jarayonida o‘qituvchi emas, o‘quvchi faol bo‘lishi, savol topshiriqlar va bahs-munozaralarda ko‘nroq ishtirok etib, bilimini oshirishi fanlararo uzviylik ta’limning ilg’or pedagogik texnologiyasida muhim rol o‘yiaydi.

Darslarda mustaqil mutolaa, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish, o‘quvchining zehnini o‘stirish, atrof olamga nisbatan mehr va e’tiborni, fanga bo‘lgan qiziqishlarini oshirishda zamonaviy dars o‘tish usullaridan foydalanish zamon talablaridan biridir.

"Atrofimizdagi olam" darslarini zamon talablariga javob beradigan holda o‘qitishda "Sahnalashtirilgan", "O‘yin-musobaqa", "Test-sinov", "Sayohat" darslaridan foydalanish samarali natija beradi.

Zamonaviy dars o‘tish usullarining o‘ziga xos xususiyatlari:

 mavzuni muhokama qilish;

 erkin fikrlash;

 hamkorlikda ishlash;

 juft bo‘lib guruhlarda ishlash;

 davra suhbatlari, bahs-munozaralar;

 rollar ijro etish;

 muammolarni birgalikda hal etish uchun fikrlash.

Zamonaviy usullar o‘quvchilarning chuqur bilim olishi uchun qator imkoniyatlar yaratish bilan birga ularda o‘z fikrini himoya qilish ko‘nikmasini shakllantiradi, hamkorlikda ishlash, hayotda uchrab turadigan qiyinchiliklarni
12

birgalikda yengish tajribasini singdiradi.
Zamonaviy usullardan foydalanish:

 sinf muhitini o‘zgartiradi;

 mavzu qanday o‘rganilishi kerakligini belgilab beradi;
 har bir o‘quvchini faollashtiradi.

Bugungi kunda o‘qituvchi o‘qitish uchun faqat zaruriy axborotlarnigina tanlab olishi va o‘quvchini bevosita mustaqil bilim olishga o‘rgatmog‘i zarur. Bu jarayonda o‘qituvchining pedagogik mahorati, uning chuqur bilimi, odob-axloqi muhim rol o‘ynaydi.

Hozirgi kunda zamonaviy usullardan foydalanib dars berishda o‘qituvchi mohirlikdan ijodkorlykka intilishi va bu bilan ta’lim sohasi rivojiga xissa qo‘shmog‘i talab etiladi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashda noan’anaviy dars usullaridan foydalanish orqali iqtidorli o‘quvchilarni aniqlash, bo‘sh o‘zlashtiruvchi o‘quvchilarda o‘z kuchlariga ishonch hosil qilishlari uchun imkon yaratish, sinfdagi o‘quvchilar o‘rtasida do‘stlik, o‘zaro hamkorlik aloqalarini shakllantirishga erishish nazarda tutiladi.

Pedagogik texnologiya - ma’lumotlarni o‘zlashtirish uchun qulay shakl va usullardir. Pedagogik texnologiya insonga oldindan belgilangan maqsad bo‘yicha ta’sir o‘tkazish faoliyati demakdir.

Muammoli o‘qitishning asosi - o‘quvchilar bilish faolligini rivojlantirishdir. Muammoli o‘qitishni o‘z ichiga olgan darslarda o‘quvchilarga yangi ma’lumotlarni o‘zida saqlagan masalalarni hal qilish taklif etiladi, toki ular bilimlarni o‘zlashtirish va ularni amalda mustaqil qo’llanish usullarini egallab olsinlar. Muammoli dars quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: darsda qo‘yilgan muammoga o‘quvchilarda qiziqish, yangi bilimlar olishga ehtiyoj uyg‘otish, uning bilim olish tizimidagi ahamiyatini ko‘rsatish.