O’zbekiston res’ublikasi oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi farg’ona davlat universiteti sirtqi bo’lim

3. Aylanma mablag’lar va ularning aylanishini tezlashtirish
Sanoat korxonalarining faoliyati asosiy va aylanma fondlar hamda aylanma mablag’lar bilan uzviy bog’liq holda alohida ahamiyat kasb etadi. Muomaladagi ishlab chiqarish fondlarining yig’indisi aylanma mablag’larni ifodalaydi. Aylanma mablag’lar 2 ta fondni o’z ichiga oladi:

1. 
   Aylanma fondlar;
   
2. 
   Muomala fondlari.
   

Aylanma fondlar o’z navbatida ishlab chiqarish jamg’armasi, tugallanmagan ishlab chiqarish, kelgusi davr xarajatlari va omborlardagi tayyor mahsulotlardan iborat bo’ladi.
Muomala fondlariga jo’natishga yuklangan mahsulotlar va davlat bankidagi pul mablag’lari kiritiladi.
Aylanma mablag’larning tarkibini 4-chizmada ko’rish mumkin:

4-chizma. Aylanma mablag’lar² (sanoat ishlab chiqarishi bo’yicha).
Aylanma mablag’lar doimo harakatda bo’lib, pul va ishlab chiqarilgan tovar shaklida ro’y berishi mumkin. U quyidagi tartibda ifodalanadi:

Bunda: P – korxonaning pul shaklidagi mablag’lari; ishlab chiqarish vositalarini sotib olish uchun (Iv) va ish haqi (Ih), so’m hisobida.
Ich – ishlab chiqarish vositalarining unumli iste’moli, so’m hisobida;
T – ishlab chiqarish vositalarining ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinishi natijasida ishlab chiqarilgan tovarlar qiymati, so’m hisobida;
P¹ – ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotish natijasida hosil bo’lgan pul, so’m hisobida.
Korxonaning aylanma mablag’lari kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida muhim rol o’ynaydi. Chunki ular ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligiga sharoit yaratib beradilar. Aylanma mablag’lari kamayib ketgan korxona (firma)lar bankrotlikka yuz tutadilar.
Tashkil etilish usuliga qarab aylanma mablag’lar normallashtiriladigan va normallashtirilmaydigan mablag’larga bo’linadi.
Normallashtiriladigan aylanma mablag’lar korxonaning uzluksiz ishlashini ta’minlash uchun kerak bo’lgan mablag’larning minimal miqdoridir.
Aylanma mablag’larning aylanish davri 3 qismdan iborat bo’ladi:

1. 
   Mablag’larning ishlab chiqarishdagi jamg’arma shakli;
   
2. 
   Ishlab chiqarish jarayonidagi shakli;
   
3. 
   Tayyor mahsulot yoki hisob-kitob schyotidagi shakli.
   

Normallashtirishning asosiy vazifasi ishlab chiqarish jamg’armalarini, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini, tayyor mahsulot qoldig’ini aniqlashdan iborat.
Normalarga binoan, ishlab chiqarish jamg’armalari rejalashtiriladi. Ularning miqdori korxonalarda kamroq, lekin ishlab chiqarish jarayoniga yetarli bo’lishi kerak.
Har bir korxona aylanma mablag’larni saqlash va ulardan oqilona foydalanishni va ularning aylanishini tezlashtirishni ta’minlashi kerak. Faqat shundagina u samarali ishlagan bo’ladi. Aylanma mablag’larning iqtisodiy samaradorligi ularning doiraviy shaklda aylanishining tezlashishidir. Bunga erishilganda ortiqcha mablag’larning bo’shashiga va ulardan boshqa maqsadlarda qo’llanishiga sharoit yaratib beriladi.
Aylanma mablag’larning aylanishi turli ko’rsatkichlar bilan belgilanadi. Aylanma mablag’larning aylanish koeffitsiyenti quyidagi formula yordamida aniqlanadi: